|

عطر گل «مریم» در اردیبهشت ریاضیات

حسن ملکی. عضو هیئت‌علمی گروه ریاضی دانشگاه ملایر

در چند سال گذشته، هیچ ماهی به اندازه اردیبهشت‌ماه، رنگ‌و‌بوی ریاضی نداشته ‌است. معروف است که می‌گویند در اردیبهشت شیراز، بوی عطر بهار‌نارنج همه‌جا را پر می‌‎کند. چندسالی ا‌ست در اردیبهشت عالم ریاضیات، بوی گلی چون «مریم میرزاخانی»، ستاره پر‌فروغ و بی‌بدیل ریاضیات ایران و جهان، همه‌جا را در برگرفته و حال‌و‌هوای خاصی به این ماه می‌‎دهد. علاوه بر آن، تولد حکیم «عمرخیام نیشابوری»، ریاضی‌دان، منجم، فیلسوف و شاعر پرآوازه قرن پنجم هجری و روز ملی ریاضی نیز، در این ماه قرار دارد. از آن‌سو، چهره‌های ماندگار و سرشناس آموزش و ترویج ریاضی، استاد «پرویز شهریاری» و پروفسور «کریم صدیقی» نیز در این ماه چهره در نقاب خاک کشیده‌اند. برای بزرگداشت هرکدام از این چهره‌ها، هر‌ساله برنامه‌هایی برگزار می‌‎شود که باعث شده است اردیبهشت بیش از هر ماهی، رنگ‌و‌بوی ریاضیات داشته باشد. در این گزارش نیم‌نگاهی به برنامه‌هایی که در این ماه به‌صورت مجازی برگزار شده است، می‌اندازیم. قبل از آن درباره بانوی ریاضیات ایران، زنده‌یاد دکتر «مریم میرزاخانی» مختصری صحبت می‌کنیم. برای جلوگیری از تکلف در نوشتار، ما هم از نام زیبا و پرطنینی که در همه مجامع علمی و ریاضی، بدون ذکر عناوین و القاب علمی مصطلح، گفته می‌شود، استفاده می‌کنیم: «مریم» یا «مریم میرزاخانی».
«مریم میرزاخانی»؛ بانوی ریاضیات
در تاریخ ریاضی، در کنار نام‌های فراوان از ریاضی‌دانان مرد، متأسفانه تعداد ریاضی‌دانان زن انگشت‌شمار است؛ موضوعی که ریشه آن را نه در جنسیت و استعداد زن‌ها بلکه باید در شرایط محیطی، تبعیض و موانع فرهنگی متعدد جوامع جست‌وجو کرد. به علاوه در چند قرن اخیر نیز، کشور عزیزمان ایران، ریاضی‌دان بزرگ و شناخته‌شده‌ای در حدواندازه ریاضی‌دانان بزرگ تاریخ ایران مانند «محمد خوارزمی»، حکیم «عمرخیام نیشابوری»، «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» و «ابوریحان بیرونی»، که نام و آوازه جهانی پیدا کرده‌اند، به‌ندرت می‌توان پیدا کرد. نام و کارهای «مریم میرزاخانی» به زیبایی هرچه تمام‌تر، این دو عرصه تاریخ علم را دچار دگرگونی کرد. نام او در تالار مشاهیر بزرگ ریاضیات، به‌عنوان یک ریاضی‌دانِ زن، از جایگاه والایی برخوردار است و همچنین بعد از مدت‌ها، دوباره نام ایران را در مجامع علمی بین‌المللی زنده کرد. «مریم میرزاخانی» در طول عمر علمی خود در حدود 20 سال، همیشه خود را به‌عنوان ریاضی‌دانی با قدرتی چشمگیر در حل سؤال‌های حل‌نشده نشان داد که قادر است شیوه‌هایی کاملا خلاقانه، ابتکاری و بدیع خلق کند. می‌توان او را به خاطر حل مسائلی که مدت‌ها هیچ هماوردی پیدا نکرده بودند، صف‌شکن مرزهای ریاضی لقب داد. همه عناوینی که او در این مدت کسب کرده است، به نوعی پیشوند «اولین» را دارند و شاید همین باشد که او را تبدیل به الگویی دوست‌داشتنی برای جویندگان علم و ریاضی تبدیل کرده است: اولین قهرمان زن در المپیادهای ریاضیات ایران که دو بار متوالی مدال طلای جهانی برد، اولین قهرمان زن در المپیاد جهانی ریاضی که با نمره کامل مدال طلا برد، اولین زن ایرانی که تاکنون به عضویت در آکادمی ملی علوم آمریکا نائل شد، اولین زن و اولین ایرانی برنده مدال فیلدز. درباره مورد آخر شاید بهتر باشد توضیحی مختصر بدهیم تا بزرگی کار «مریم میرزاخانی» بهتر مشخص شود. در عالم ریاضیات، مدال فیلدز جایزه‌ای در حد‌و‌اندازه جایزه معروف و جهانی نوبل است که هر چهار سال یک‌بار به یک ریاضی‌دان اهدا می‌‎شود که کارهای بزرگ و اثرگذار در پیشبرد ریاضیات انجام داده ‌است. «مریم» در بین 60 برنده مدال فیلدز از شروع این جایزه در سال 1936 تاکنون اولین و تنها زنی بود که موفق به دریافت این جایزه بزرگ شده است. در کنار این درخشش‌ها، مرگ «مریم میرزاخانی» بر اثر سرطان در 40سالگی، افسوس و غمی همیشگی برای علاقه‌مندان به علم بر جا گذاشت. همه اینها باعث شد برای بزرگداشت نام و خاطره او، اتفاقات و رویدادهای علمی ترویجی خوبی در سراسر جهان و همچنین در داخل کشور شکل بگیرد. نتیجه آن شد که به خاطر وجوه خاص و مختلف شخصیتی «مریم» و همچنین زن‌بودن او، حکایت‌های دلچسبی از زندگی علمی او و دیگر زنان ریاضی‌دان روایت شد که در نوع خود جزء بهترین و اثرگذارترین حرکت‌های ترویج علم و همچنین ترویج ریاضی به حساب می‌آیند که در چند سال گذشته بعد از درگذشت او، در ایران و کشورهای دیگر صورت گرفته است و به‌ویژه باعث ایجاد انگیزه و تلاش در محققین، دانشجویان، دانش‌آموزان و رهپویان علم و ریاضی مخصوصا زنان و دختران جوان کشور شده است. حرکتی که شاید از عهده هیچ نهاد رسمی و دولتی برنیاید و این فرصت غنیمتی است که زندگی و منش چهره‌های بزرگ و فرهیخته علم همچون «مریم میرزاخانی» در اختیار جامعه قرار می‌‎دهند. آنها به راستی الگویی مناسب برای نسل جوان در راه پیشرفت و مبارزه با موانع و محدودیت‌ها به حساب می‌آیند. رئیس دانشگاه استانفورد در پیامی که بعد از درگذشت او منتشر کرد، نوشت: «مریم خیلی زود از میان ما رفت‌ اما تأثیری که روی هزاران زن گذاشت تا با الهام‌گیری از او به تحصیل در ریاضیات و علوم روی آورند، برای همیشه پایدار خواهد ماند». استعداد و نبوغ «مریم» در ریاضیات غیرقابل انکار است‌ اما آنچه او را به یک الگوی مناسب برای جویندگان علم تبدیل کرده است، چیزهای دیگری است. برای جوانان علاقه‌مند به ریاضیات روشن شده است که موفقیت‌های چشمگیر و بی‌بدیل او فقط ناشی از آن نبوغ مادرزادی نبوده ‌است‌ بلکه شوق و لذت وصف‌ناپذیر او برای آموختن و حلِ سؤالات علمی، تلاش و پیگیری مستمر و جانانه، نظم، اعتماد‌به‌نفس و خودباوری و در‌عین‌حال فروتنی و تواضع بی‌حد‌وحصر او و از همه مهم‌تر، باور عمیق او به کار جمعی و همکاری با دیگران بوده است که «مریم میرزاخانی» را به چنین چهره ماندگاری در عرصه ریاضیات دنیا و ایران تبدیل کرده است. وجود «مریم میرزاخانی» آرزوهای فروخفته و رهاکرده نسل جوان و بعضا ناامید را برایشان زنده و قابل وصول کرد. دکتر «امیر اصغری»، استاد آموزش ریاضی کشور، درباره او می‌گوید: «مریم اشتراک مجموعه‌هایی بود که [به‌صورت معمول] نباید اشتراکی می‌داشتند: ایرانی باشی، زن هم باشی، به ریاضی هم علاقه‌مند باشی، علاقه‌ات خیالی نباشد اما تفکرت آغشته به خیال باشد. جنگجو هم باشی و برای آنچه می‌توانی و می‌خواهی باشی، بجنگی. مریم میرزاخانی یک حرکت بود». «مریم میرزاخانی» در 22 اردیبهشت سال 1356 در تهران متولد شد و فرزند خانواده‌ای فرهنگ‌دوست و نیکوکار بود. در کودکی دوست داشت نویسنده شود. به گفته خودش شاید اولین‌بار برادرش بود که با نقل هیجان‌انگیز داستان مربوط به حل یک معمای ریاضی او را نسبت به ریاضیات به شوق آورد و باعث علاقه‌مندی او به ریاضیات شد. او می‌گوید: «بعد از آن هرچقدر بیشتر ریاضی مطالعه کردم و به حل مسائل ریاضی پرداختم، بیشتر به شوق و هیجان آمدم». کلاس ششم بود که با «رؤیا بهشتی زواره» آشنا شد. این دو اولین دخترانی بودند که در تیم المپیاد ریاضی دانش‌آموزی ایران در مسابقات جهانی حضور داشتند. در کلاس دوم دبیرستان فرزانگان تهران بود که توجه معلمان را به نبوغ ریاضیاتی خود جلب کرد و با حمایت به موقع مدیر مدرسه و معلم ریاضی‌اش به دوره‌های تابستانی دانشگاه صنعتی شریف معرفی شد. پس از آن، وارد دانشگاه صنعتی شریف شد. استادان ریاضی کشور مانند دکتر «یحیی تابش»، دکتر «امیدعلی شهنی کرم‌زاده»، دکتر «سیاوش شهشهانی» و دکتر «عباداله محمودیان»، در برهه‌های مختلف تأثیر بسزایی در پیشرفت «مریم» در ریاضیات داشتند. «مریم میرزاخانی» ازجمله بازماندگانِ سانحه غم‌انگیز سقوط اتوبوس دانشجویان به دره بود. در اسفندماه سال ۱۳۷۶، اتوبوس حامل دانشجویان ریاضی شرکت‌کننده در بیست‌ودومین دوره مسابقات ریاضی دانشجویی از اهواز، شبانه و بدون رعایت نکات ایمنی راهی تهران می‌‎شود و پس از نیمه‌شب، به یکباره اتوبوس به دره‌ای عمیق سقوط می‌کند و شش دانشجوی نخبه ریاضی دانشگاه صنعتی شریف، که اغلب از برگزیدگان المپیادهای ریاضی ملی و بین‌المللی بودند، در حادثه‌ای غم‌انگیز جان باختند. از میان آنان «رضا صادقی» مانند «مریم میرزاخانی» برنده مدال طلایی مسابقات جهانی ریاضی بود و چه‌بسا اگر زنده می‌بود، الان یک ریاضی‌دان ایرانی دیگر نیز برنده مدال فیلدز می‌شد. این حادثه تأسف‌بار و غم‌انگیز تأثیر عمیقی روی «مریم میرزاخانی» و دیگر دانشجویان گذاشت. پس از دوره کارشناسی «مریم» برای ادامه تحصیل به دانشگاه ‌هاروارد می‌رود و دوره پرباری از تحقیقات ریاضی خود را آغاز می‌‎کند. درباره «مریم میرزاخانی» بیش از اینها باید نوشت و گفت. این وظیفه استادان، دوستان او و مروجان علم و ریاضی کشور است که چهره او را به‌عنوان الگویی مناسب که توانست در راه علم و ریاضی با تلاش و سخت‌کوشی به موفقیت‌های بزرگ دست پیدا کند، برای نسل جوان بیش‌از‌پیش معرفی کنند. در ادامه به معرفی برخی از زنان نامدار تاریخ ریاضیات و سختی‌ها و تلاش‌های آنها در راه آموختن ریاضی می‌پردازیم.
زنان نامدار تاریخ ریاضیات
بررسی نامداران علم و ریاضیات در طول تاریخ، نشان از حضور کم زنان در این عرصه دارد. نگاهی به آمار و ارقام جوایز مختلف علمی ازجمله نوبل نیز این مطلب را اثبات می‌کند که درصد پایینی از برندگان جوایز علمی به زنان اختصاص داشته است. دلایل متعددی برای این موضوع بیان می‌‎شود که نه به جنسیت بلکه به عوامل و موانع فرهنگی و اجتماعی دیگری ارتباط دارد. تا همین صد سال پیش زنان اجازه تحصیل در دانشگاه‌ها را نداشتند و برای مثال نمی‌توانستند ریاضی بخوانند، زیرا باور عمومی و غالب این بود که ریاضی برای مغز زن خوب نیست و روی زنانگی او تأثیر بد دارد. با مرور تاریخ علم به سرگذشت غم‌انگیز زنان دانشمند و ریاضی‌دان متعددی برمی‌خوریم که فعالیت‌های علمی آنها با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده ‌است اما آنان با سخت‌کوشی و استقامت، توانسته‌اند به موفقیت دست پیدا کنند. در ادامه به چند مورد از این زنان ریاضی‌دان اشاره کوتاهی می‌کنیم. این قسمت برگرفته از مقاله «مریم میرزاخانی، طرد کلیشه‌های جنسیتی در پرتو علم» نوشته خانم «نیره توحیدی» است. «هیپاتیا»، اولین زن ریاضی‌دان و فیلسوف مهمی است که در تاریخ بشر می‌شناسیم. او در اسکندریه مصر در قرون چهارم و پنجم میلادی می‌زیست و علاوه بر ریاضیات، درباره نجوم و فلسفه نیز در ملأ عام سخنرانی می‌کرد و از پیروان نوافلاطونی‌ها بود. او اما قربانی جهل و تعصب عده‌ای از اوباشان اسقف اعظم شهر شده و به شکل فجیعی در ملأ عام به قتل می‌رسد. «سوفی ژرمن»، ریاضی‌دان فرانسوی قرن هجدهم و نوزدهم بود که در زمینه نظریه اعداد، هندسه دیفرانسیل و نظریه کشسانی فعالیت‌های چشمگیری داشت. او ریاضی را به سختی و در کتابخانه پدرش با کتاب‌های اویلر به‌صورت خودآموز یاد می‌گیرد اما حق ورود به دانشگاه پلی‌تکنیک فرانسه را به خاطر زن‌بودن پیدا نمی‌‎کند. «ژرمن» با نام مستعار مردانه به مکاتبه با ریاضی‌دان بزرگ و مشهور آن دوران مانند «گاوس»، «لژاندر» و «لاگرانژ» می‌پردازد. او با وجود عدم دسترسی به منابع و امکانات موجود که مختص مردان بود، توانست اولین زنی شود که جایزه آکادمی علوم فرانسه را دریافت کند. «سوفی ژرمن» در ۲۷ ژوئن ۱۸۳۱، پس از نبرد با سرطان درگذشت. اندکی پیش از آن، «گاوس»، ریاضی‌دان و از اولین معلمان «ژرمن»، دانشگاه گوتینگن را متقاعد کرده بود به او مدرک دکترای افتخاری اعطا کند. «ژرمن» قبل از اینکه بتواند مدرکش را دریافت کند، درگذشت. «آدا لاولس» در قرن نوزدهم در انگلستان متولد شد و دختر شاعر معروف «لرد بایرون» بود. او به تشویق مادرش به مطالعه علوم و ریاضی روی آورد و در ادامه با ریاضی‌دان و مخترع معروف زمان خود، «چارلز ببیج»، شروع به مکاتبه کرد. «ببیج »از «آدا» خواست که کتاب خاطرات یک ریاضی‌دان ایتالیایی را که «موتور تحلیلگر» عنوانش بود، به انگلیسی ترجمه کند. کتاب از ساختن ماشینی خبر می‌داد که از اولین کامپیوتر یا حسابگرها محسوب می‌شد؛ ماشینی که می‌توانست جمع و تفریق ساده را انجام دهد؛ اما «آدا لاولس» فراتر از ترجمه آن کتاب پیش رفت و با خلاقیت و دانش ریاضی خودش، روش‌های بدیع جدیدی معرفی کرد. امروزه کار «آدا لاولس» را شروع‌کننده اولین برنامه‌های کامپیوتری جهان می‌دانند. «سوفیا کوالسکایا» در اواخر قرن 19 در روسیه متولد شد. در آن زمان در روسیه هنوز زنان حق ورود به دانشگاه‌ها را نداشتند. او با دانشمند جوانی ازدواج و به آلمان مهاجرت کرد. در آلمان هم زنان هنوز حق نشستن سر کلاس‌ها و گوش‌دادن به درس استادان را نداشتند. «سوفیا» به ناچار به ‌طور خصوصی معلم گرفت و در پایان توانست دکترای خود را در ریاضیات دریافت کند. پس از مرگ شوهرش، او را به‌عنوان مربی ریاضی در دانشگاه استکهلم سوئد استخدام کردند. بعدها، او اولین زنی شد که در آن منطقه اروپا به درجه استادتمام نائل شد. او همچنین به دنبال دستاوردهای درخشانش در علم ریاضی اولین زنی بود که در ۱۸۸۸ جایزه پریکس بوردین را از آکادمی علوم فرانسه به دست آورد و یک سال بعد هم جایزه مهمی از آکادمی سوئد دریافت کرد. «اِمی نوتر» ریاضی‌دان آلمانی بود که در اواخر قرن 19 و اوایل قرن بیستم زندگی می‌کرد که در زمینه‌های جبر مجرد، هندسه دیفرانسیل، توپولوژی و همچنین فیزیک نظری به دستاوردهای چشمگیری رسید. «نوتر» به خاطر زن‌بودنش باید از موانع زیادی که در جامعه آلمان آن زمان برای زنان وجود داشت، عبور می‌کرد تا یک ریاضی‌دان به حساب آید. پس از اتمام پایان‌نامه دکترای خود در سال ۱۹۰۷ زیر نظر «پل گردان»، برای مدت هفت سال بدون دریافت حقوق در مؤسسه ریاضی ارلانگن به کار و تدریس پرداخت. در آن سال‌ها در آلمان، زنان به صورت گسترده‌ای از مشاغل دانشگاهی کنار گذاشته می‌شدند. در سال ۱۹۱۵، «داوید هیلبرت» و «فلیکس کلاین»، «امی نوتر» را برای پیوستن به مرکز ریاضیات دانشگاه گوتینگن، که مرکزی شناخته‌شده در تحقیقات ریاضی در جهان به ‌شمار می‌آمد، دعوت کردند. با‌این‌حال به دلیل اعتراض اعضای دانشکده فلسفه این دانشگاه، «نوتر» ناچار شد برای مدت چهار سال تحت نام همکارش «هیلبرت» به فعالیت و تدریس در این دانشگاه ادامه دهد. مدرک علمی او سرانجام در سال ۱۹۱۹ پذیرفته شد و به او اجازه تدریس در دانشگاه و پذیرفتن دانشجوی دکترا داده شد. سال‌ها بعد از آن به دلیل خلع یهودیان از مشاغل دانشگاهی توسط دولت نازی آلمان نوتر ناچار به نقل مکان به ایالات متحده شد. در آنجا توانست به‌عنوان یک مربی و پژوهشگر در کالج «برین مایر» و انستیتو مطالعات پیشرفته در پرینستون استخدام شود. پس از مرگش در سال ۱۹۳۵، «آلبرت اینشتین» در نامه‌ای در نیویورک تایمز درباره او نوشت: «امی نوتر مهم‌ترین محقق زن در ریاضیات بود، بزرگ‌ترین دستاوردی که از زمان ورود زنان به آموزش عالی تا به امروز حاصل شده است». مقاله‌ای خواندنی‌ با عنوان «امی نوتر و شکوه ریاضیات» نوشته دوست خوبم، «حسن فتاحی» پیش از این در روزنامه «شرق» چاپ شده است که خواندن آن را به علاقه‌مندان علم و ریاضی، توصیه می‌کنم.
زادروز «مریم میرزاخانی»، روز زنان در ریاضیات
داستان زندگی زنان ریاضی‌دان حکایت از سختی‌ها و موانع پیش‌روی آنها برای پیشرفت در ریاضیات دارد. نکته امیدوارکننده این است که هرچه به زمان حال نزدیک می‌شویم، تعداد زنان برنده جایزه‌های علمی و به‌ویژه ریاضی، به‌عنوان ملاکی برای حضور و پیشرفت زنان رشد خوبی داشته است. گل سرسبد همه جوایز ریاضی که تا قبل از آن به هیچ زنی تعلق نگرفته بود، مدال فیلدز بود که «مریم میرزاخانی» در سال 2014 موفق به کسب آن شد. در کنگره جهانی ریاضی‌دانان در سال 2018، دکتر «اشرف دانشخواه»، به نمایندگی از کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران پیشنهاد می‌کند که روز تولد مریم میرزاخانی (22 اردیبهشت، 12 مِی) به‌عنوان روز جهانی زنان در ریاضیات انتخاب شود. این پیشنهاد مورد استقبال قرار گرفته و با اکثریت آرا به تصویب می‌رسد. از آن سال هر اردیبهشت، برنامه‌های متعددی در ایران و جهان به مناسبت این روز برگزار می‌‎شود. برای اطلاع‌رسانی برنامه‌های این روز، وبگاه may12.womeninmaths.org طراحی شده که فهرست کاملی از برنامه‌هایی را که در نقاط مختلف جهان به مناسبت این روز برگزار می‌‎شود، در خود دارد. شیوع کرونا با همه بدی‌ها و سختی‌های خود، فرصت مغتنمی ‌شد تا با برگزاری مجازی و بر‌خط برنامه‌ها، به صورت وسیع‌تری مخاطبان علاقه‌مند بتوانند از این دست برنامه‌های علمی ترویجی استفاده کنند. تنوع، کیفیت بالا و مجازی‌بودن برنامه‌ها باعث شد علاقه‌مندان و مخاطبان مختلف در جای‌جای کشور از دانش استادان بنام و شناخته‌شده، به‌خوبی بهره‌مند شوند؛ چیزی که در کنار همه سختی‌ها و ناراحتی‌های کرونا جای بسی خوشحالی دارد. تا قبل از کرونا، استادان و چهره‌های بزرگ ریاضی کشور تنها در کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی در دانشگاه‌های کشور به سخنرانی می‌پرداختند و حضور در چنین برنامه‌هایی صرف‌نظر از جنبه مالی، وقت‌گیر و سخت بود؛ اما امسال در اردیبهشت برنامه‌های بسیاری به صورت مجازی به همین مناسبت از طرف دانشگاه‌ها و مراکز علمی مختلف برگزار شد که در ادامه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم. مهم‌ترین برنامه را شاید، مجموعه وبینارهای ریاضی دانست که از سوی بنیاد «مریم میرزاخانی» ارائه شد که در آن مهندس «احمد میرزاخانی»، پدر «مریم» و «رؤیا بهشتی‌زواره»، دوست قدیمی و صمیمی «مریم» و دیگر استادان ریاضی به سخنرانی پرداختند. در ادامه درباره بنیاد «مریم» بیشتر صحبت خواهیم کرد. دومین برنامه، اولین همایش ملی «مریم میرزاخانی» بود که از طرف دانشگاه مازندران اجرا شد و در آن استادان بزرگی مانند دکتر «امیدعلی کرم‌زاده»، دکتر «عباداله محمودیان»، دکتر «مژگان محمودی» و دکتر «مجید میرزاوزیری» در آن به صحبت پرداختند. برنامه بعدی، وبینار «نقش زنان در ریاضیات» بود که از سوی گروه ریاضی دانشگاه ملایر برگزار شد و در آن دکتر «امیدعلی کرم‌زاده» صحبت کردند. در ادامه گزارش کامل این وبینار ارائه می‌‎شود. برنامه‌ دیگری نیز از سوی کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران برگزار شد که در آن پروفسور «کامران وفا»، فیزیک‌دان برجسته از دانشگاه هاروارد سخنرانی کرد. برنامه‌های دیگری نیز به همین مناسبت و همچنین به مناسبت زادروز حکیم «عمر خیام» و روز ملی ریاضی که 28 اردیبهشت است، در دانشگاه‌های مختلف برگزار شد که در جای خود ارزشمند و درخور‌توجه بودند.
نقش زنان در ریاضیات از زبان دکتر «امیدعلی کرم‌زاده»
پروفسور «کرم‌زاده»، چهره ماندگار ریاضی و استاد پیش‌کسوت دانشگاه شهید چمران اهواز، در وبیناری که به مناسبت زادروز «مریم میرزاخانی» با موضوع «نقش زنان در ریاضیات» و به همت گروه ریاضی دانشگاه ملایر برگزار شد، سخنرانی کرد. این وبینار که سومین وبینار از سلسله وبینارهای «ریاضیات و جامعه» است، روز پنجشنبه، 23 اردیبهشت‌، به همت گروه ریاضی دانشگاه ملایر و با همکاری اداره آموزش و پرورش ملایر و انجمن علمی دانشجویی خیام برگزار شد. پروفسور «کرم‌زاده»، برنده جایزه ترویج علم، ابتدا به نقش برجسته زنان در علوم و به‌ویژه ریاضیات اشاره کرد و گفت: «با وجود اینکه زنان بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی در زمینه علوم گوناگون و به‌ویژه ریاضیات نداشته‌اند؛ اما تلاش‌های فردی بسیاری برای اثبات توانایی خود در این زمینه کرده‌اند که همواره نتایج خوبی به همراه داشته است». او ادامه داد: «موجودیت زن و مرد یکسان است؛ بنابراین به توانایی‌های ذهنی افراد باید به‌عنوان یک انسان و فارغ از جنسیت نگاه کرد». چهره ماندگار ریاضی کشور همچنین با اشاره به اینکه در علوم به‌ویژه ریاضیات به زنان و تلاش آنان توجه کافی نشده، ابراز تأسف کرد و افزود: «یکی از عواملی که موجب شده زنان به جایگاه واقعی خود در زمینه‌های مختلف دست پیدا نکنند، جفایی است که جامعه‌ مردان به زنان در همه کشورها داشته است و با عقب نگه‌داشتن زنان از عرصه‌های علوم و به‌ویژه ریاضیات موجب شدند تا زنان آن‌گونه که شایسته است در این زمینه مطرح نشوند». او اضافه کرد: «فرصت برای جبران این کم‌توجهی هست و ما امروز باید با فراهم‌کردن بستر مناسب و لازم زمینه را برای فعالیت زنان در عرصه‌های مختلف فراهم آوریم». «کرم‌زاده» در بخش دیگری از سخنان خود به اولین ریاضی‌دان زن جهان و سرنوشت تلخی که داشت اشاره و خاطرنشان کرد: «اولین ریاضی‌دان زن جهان به نام هیپاتیا که در اسکندریه زندگی می‌کرد و در نجوم، فلسفه و مقاطع مخروطی تخصص داشت متأسفانه سرنوشت غم‌انگیزی داشت که در فیلمی به نام آگورا به تصویر کشیده شده است. هیپاتیا در نهایت به دست برخی از متعصبان مسیحی، به خاطر عقایدش سوزانده شد». او افزود: «به زنان عصر جدید که برگردیم، به اِمی نوتر که اکثر ریاضی‌دانان و فیزیک‌دانان، مهم‌ترین زن تاریخ ریاضی دنیا به شمار می‌آورند، می‌رسیم. وقتی نوتر می‌خواست در سال 1900 وارد دانشگاه آلمان شود و ریاضی بخواند، به او اجازه این کار داده نشد. با وجودی که پدرش استاد ریاضیات بود؛ ولی مسئولان وقت دانشگاه در آلمان، اظهار کردند که کلاس مختلط جنسیتی، نظم دانشگاه را به هم می‌ریزد و نوتر به ‌طور غیررسمی در کلاس‌های درس حاضر می‌شد. پس از گذشت چند سال توانست دوره دکترای خود را به پایان برساند؛ اما باز هم هفت سال بدون دریافت حقوق، در کار تدریس به پدرش کمک می‌کرد. توجه داشته باشید که این اتفاقات در شروع قرن بیستم رخ داده و زمان چندان دوری نیست که اروپایی که خود را مهد تمدن می‌داند، با زنان دانشمند چنین رفتاری داشت». استاد بازنشسته دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان این مطلب که در عصر حاضر نیز می‌توان به «جولیا رابینسون» و موانعی که با آن روبه‌رو بود، اشاره کرد و گفت: «اگر به عصر حاضر برگردیم به جولیا رابینسون می‌رسیم که در سال 1940، موفق به اخذ مدرک کارشناسی ریاضی شد و تصمیم گرفت به تحصیل ادامه دهد و در دانشگاه کالیفرنیا به راهنمایی رافائل رابینسون (همسر جولیا رابینسون)، مشغول به تحصیل در دوره کارشناسی ‌ارشد در نظریه اعداد شد. در آن زمان طبق قانون به او اجازه تدریس به‌عنوان دستیار را در گروه نمی‌دادند. این قانون بیان می‌کند که همسر و نزدیکان افراد در جایی که فرد مقام و مسئولیتی دارد اجازه کار ندارند؛ اما سؤالی که می‌توان پرسید این است که آیا اگر زنی هم در اداره‌ای مقامی داشت، شوهرش نیز نمی‌تواند در آنجا استخدام شود؟!». او ادامه داد: «جولیا بعدها در رشته منطق دکترا گرفت و مدتی هم با مارتین دیویس و هیلاری پاتنام، روی مسئله دهم هیلبرت کارهای ارزنده‌ای انجام داد؛ اما تمام‌کننده این کار، ریاضی‌دان جوان روسی به نام ماتیاسویچ بود که در سال 1970 این مسئله را حل کرد. اگر جولیا موفق می‌شد این مسئله را حل کند، یقینا اولین زن برنده مدال فیلدز در جهان می‌شد. جولیا در سال 1975، اولین زنی بود که به عضویت در آکادمی علوم آمریکا درآمد و در سال 1983، اولین زنی بود که به‌عنوان رئیس انجمن ریاضی آمریکا انتخاب شد؛ اما در سال 1985 قبل از اینکه دوره ریاستش بر انجمن به پایان برسد، به علت ابتلا به سرطان در‌گذشت». «کرم‌زاده» همچنین اضافه کرد: «جولیا شدیدا به تبعیض موجود بین زنان و مردان در جامعه ریاضی واقف بود. از‌این‌رو همکاران زن را تشویق می‌کرد تا ضمن یافتن یکدیگر، از هم پشتیبانی کنند، به‌ویژه کسانی را که توانایی کار تحقیقاتی اصیل داشته باشند». او پیشنهاد کرد تا اتحادیه ریاضی‌دانان زن آمریکا، فعالیت بیشتری کند. در کشور ما نیز، از چند سال پیش کمیته بانوان به‌عنوان شاخه‌ای از انجمن ریاضی ایران، فعالیت خود را آغاز کرده است که توانست در کنگره جهانی ریاضی‌دانان پیشنهاد روز زنان در ریاضیات را در زادروز «مریم میرزاخانی» مطرح کند که به تصویب هم رسید. سرپرست المپیاد ریاضی با بیان این مطلب که گویا باید سه دهه طول می‌کشید تا آرزوی «جولیا رابینسون»، با ورود «مریم میرزاخانی»، دختر ریاضی‌دان ایرانی برای ادامه تحصیل به آمریکا، محقق شود، اظهار کرد: «این دختر در مدت چهار تا پنج سال، رساله‌ای بی‌نظیر در ریاضیات نوشت و در ادامه مقالات ارزشمندی منتشر کرد که جایزه فیلدز را برای ایشان به ارمغان آورد و نگذاشت حل بعضی از مسائل موجود در رساله و مقالاتش، به چند صد سال آینده موکول شود». او کار «میرزاخانی» را باارزش و منشأ خودباوری در زنان در سرتاسر جهان دانست و اظهار کرد: «مریم میرزاخانی توانست تابوی دنیای مذکر را بشکند. ارزش کار میرزاخانی در آن است که هزاران زن را در سرتاسر جهان به خودباوری رساند؛ نه‌تنها در ریاضی، بلکه در تمام فعالیت‌های فکری بشری، وگرنه این جایزه را ریاضی‌دانان متعددی دریافت کرده‌اند». چهره ماندگار ریاضی کشور در پایان به بیان خاطراتی از توانایی «مریم میرزاخانی» در المپیاد ریاضی پرداخت و خاطرنشان کرد: «در سال‌های 1994 و 1995 که مریم در المپیادهای هنگ‌کنگ و کانادا شرکت کرد، من به اتفاق دکتر رضوی، سرپرستان تیم ایران بودیم. مریم در کانادا، امتیاز کامل (42 از 42) گرفت و در هر دو المپیاد به مدال طلا دست یافت. با توجه به عملکردش در این دو مسابقه، متوجه توانایی خاص او در زمینه تفکر ریاضی و ذهن زیبای او شدم. چند سال بعد که همراه دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف برای مسابقات ریاضی میهمان ما در دانشگاه اهواز بودند، این‌جانب سرپرست مسابقات و طراح سؤال جبر در زمینه حلقه‌ها بودم و فکر نمی‌کردم کسی حتی میرزاخانی، قادر به حل آن باشد. ولی با شگفتی دیدم که با مهارتی خاص، مسئله را حل کرده است و در آن سال نفر اول مسابقات شد». در پایان این وبینار که مورد استقبال کم‌نظیر جامعه ریاضی کشور قرار گرفت، استادان بزرگ ریاضی و شرکت‌کنندگان پرسش‌هایی را مطرح کرده و به بحث و گفت‌وگو در این زمینه پرداختند. فیلم کامل این وبینار در وبگاه آپارات موجود است. لازم به ذکر می‌دانم در این قسمت از دکتر «نامداری»، عضو گروه ریاضی دانشگاه شهید چمران اهواز بابت کمک در آماده‌سازی گزارش وبینار دکتر «کرم‌زاده» تشکر کنم.
بنیاد «مریم میرزاخانی»
بنیاد «مریم میرزاخانی» نهادی است که خانواده «مریم میرزاخانی» به همراه دوستداران وی بعد از درگذشت او ایجاد کرده‌اند. این بنیاد به‌منظور عملی‌کردن نیات زنده‌یاد «مریم میرزاخانی» در زمینه‌ کشف استعدادهای نخبه در جامعه، ارائه کمک‌های مادی و معنوی به امر آموزش و رشد، الگوسازی و تکریم نخبگان علمی بنا گذاشته شده است. استادان بزرگ ریاضی کشور در داخل و خارج که بعضا از استادان و دوستان «مریم» هستند، با این بنیاد همکاری دارند. در دوره کوتاه دو‌ساله از شروع کار، این بنیاد توانسته است برای دانش‌آموزان کشور از سوی استادان بنام و شناخته‌شده ریاضی، دوره‌های آموزشی با استانداردهای بالا برگزار کند. تمامی جلسات آموزشی، ضبط شده و برای استفاده دانش‌آموزان کشور در وبگاه بنیاد (mmirzakhani.org) در دسترس است. دکتر «عباداله محمودیان» از استادان اولیه «مریم» و مسئول امور آموزشی بنیاد، در سخنرانی که به صورت مجازی در دانشگاه شهید باهنر کرمان به همین مناسبت برگزار می‌شد، نکات مهمی در زمینه جذب دانش‌آموزان و دانشجویان مستعد بیان کردند. ایشان ضمن اشاره به تجربه موفق خود در برگزاری دوره‌های تابستانه دانشگاه صنعتی شریف برای دانش‌آموزان که از اواخر دهه 60 شروع شد، «مریم میرزاخانی» را نمونه بارز و موفقی از کشف دانش‌آموزان نخبه و مستعد دانستند و بیان کردند: «مریم میرزاخانی و رویا بهشتی‌زواره در سال اول دبیرستان در دوره‌های تابستانه دانشگاه صنعتی شریف شرکت کردند. در آن دوره، سؤال حل‌نشده‌ای در زمینه گراف برای دانش‌آموزان مطرح شد که آن دو نسبت به حل آن ابراز علاقه کردند. پس از حدود یک سال کار روی این مسئله، مریم موفق به حل آن شد که نتیجه به صورت مقاله در یکی از معتبرترین مجلات ریاضی در زمینه ترکیبيات و ریاضیات گسسته چاپ می‌‎شود و این زمانی است که مریم هنوز یک دانش‌آموز دبیرستانی بود و برای شرکت در المپیاد ریاضی معرفی نشده بود. مریم مقاله دیگری نیز در همین دوران دانش‌آموزی می‌نویسد. او در آن مقاله، گرافی را معرفی می‌کند که بعدها در یک کتاب استاندارد جهانی نظریه گراف به نام او شناخته شده و تصویرش به نام گراف میرزاخانی چاپ شده است». چهره ماندگار ریاضی کشور و استاد پیش‌کسوت ریاضیات دانشگاه صنعتی شریف، چنین دوره‌های تحقیقاتی را محفل مناسبی برای شناسایی دانش‌آموزان با‌استعداد در ریاضی می‌داند که مانند «مریم میرزاخانی» قادر خواهند بود در دوره دبیرستان مقالات مهم و باارزشی چاپ کنند. روندی که به گفته ایشان در کشورهای پیشرفته مورد توجه قرار گرفته ‌است و دانش‌آموزان و دانشجویان علاقه‌مند و مستعد، با همراهی استادان مجرب و سرشناس درگیر کارهای تحقیقاتی مهم و حل مسئله‌های باز می‌شوند. دکتر «محمودیان» با ذکر مثال‌های متعددی در کشورهای دیگر ادامه می‌دهد: «تاکنون از طریق المپیادهای ریاضی و دوره‌هایی مشابه دوره‌های تابستانه دانشگاه صنعتی شریف، دانش‌آموزان با‌استعداد و نخبه ریاضی بسیاری کشف و شکوفا شده‌اند». دکتر «محمودیان» روند رو به رشد «مریم» در دانشگاه را این‌گونه بیان می‌کند: «او برای ورود به دانشگاه با شناختی که در دوره دبیرستان و ارتباطی که با استادان دانشکده ریاضی پیدا کرده ‌بود، رشته ریاضی دانشگاه صنعتی شریف را انتخاب کرد. در دوره کارشناسی با نظم و دقت در کلاس‌های درس حاضر می‌شد. در همه شاخه‌های ریاضی درس می‌گذراند. کار تیمی فوق‌العاده‌ای با دیگر دوستانش انجام می‌داد و در کنار درس به کارهای دیگر از قبیل ورزش نیز مشغول می‌شد. در همین دوره، موفق شد در مقاله‌ای که در یک مجله معتبر آمریکایی چاپ شد، اثبات ساده‌تری برای قضیه شور که یکی از قضایای مهم در نظریه ماتریس‌هاست، ارائه دهد». دکتر «محمودیان» که در حال حاضر از استادان فعال و پیگیر در امور آموزشی بنیاد مریم به حساب می‌‎آید، هدف اصلی بنیاد را کشف و شناسایی دانش‌آموزانی همچون «مریم» می‌داند که در گوشه‌گوشه کشور وجود دارند و می‌توانند مانند او به موفقیت‌های چشمگیری در دنیای علم دست پیدا کنند. وبگاه بنیاد در این زمینه محیط مناسبی فراهم کرده است که دانش‌آموزان جای‌جای کشور به‌راحتی می‌توانند از قسمت‌های مختلف آن استفاده کنند.
در چند سال گذشته، هیچ ماهی به اندازه اردیبهشت‌ماه، رنگ‌و‌بوی ریاضی نداشته ‌است. معروف است که می‌گویند در اردیبهشت شیراز، بوی عطر بهار‌نارنج همه‌جا را پر می‌‎کند. چندسالی ا‌ست در اردیبهشت عالم ریاضیات، بوی گلی چون «مریم میرزاخانی»، ستاره پر‌فروغ و بی‌بدیل ریاضیات ایران و جهان، همه‌جا را در برگرفته و حال‌و‌هوای خاصی به این ماه می‌‎دهد. علاوه بر آن، تولد حکیم «عمرخیام نیشابوری»، ریاضی‌دان، منجم، فیلسوف و شاعر پرآوازه قرن پنجم هجری و روز ملی ریاضی نیز، در این ماه قرار دارد. از آن‌سو، چهره‌های ماندگار و سرشناس آموزش و ترویج ریاضی، استاد «پرویز شهریاری» و پروفسور «کریم صدیقی» نیز در این ماه چهره در نقاب خاک کشیده‌اند. برای بزرگداشت هرکدام از این چهره‌ها، هر‌ساله برنامه‌هایی برگزار می‌‎شود که باعث شده است اردیبهشت بیش از هر ماهی، رنگ‌و‌بوی ریاضیات داشته باشد. در این گزارش نیم‌نگاهی به برنامه‌هایی که در این ماه به‌صورت مجازی برگزار شده است، می‌اندازیم. قبل از آن درباره بانوی ریاضیات ایران، زنده‌یاد دکتر «مریم میرزاخانی» مختصری صحبت می‌کنیم. برای جلوگیری از تکلف در نوشتار، ما هم از نام زیبا و پرطنینی که در همه مجامع علمی و ریاضی، بدون ذکر عناوین و القاب علمی مصطلح، گفته می‌شود، استفاده می‌کنیم: «مریم» یا «مریم میرزاخانی».
«مریم میرزاخانی»؛ بانوی ریاضیات
در تاریخ ریاضی، در کنار نام‌های فراوان از ریاضی‌دانان مرد، متأسفانه تعداد ریاضی‌دانان زن انگشت‌شمار است؛ موضوعی که ریشه آن را نه در جنسیت و استعداد زن‌ها بلکه باید در شرایط محیطی، تبعیض و موانع فرهنگی متعدد جوامع جست‌وجو کرد. به علاوه در چند قرن اخیر نیز، کشور عزیزمان ایران، ریاضی‌دان بزرگ و شناخته‌شده‌ای در حدواندازه ریاضی‌دانان بزرگ تاریخ ایران مانند «محمد خوارزمی»، حکیم «عمرخیام نیشابوری»، «غیاث‌الدین جمشید کاشانی» و «ابوریحان بیرونی»، که نام و آوازه جهانی پیدا کرده‌اند، به‌ندرت می‌توان پیدا کرد. نام و کارهای «مریم میرزاخانی» به زیبایی هرچه تمام‌تر، این دو عرصه تاریخ علم را دچار دگرگونی کرد. نام او در تالار مشاهیر بزرگ ریاضیات، به‌عنوان یک ریاضی‌دانِ زن، از جایگاه والایی برخوردار است و همچنین بعد از مدت‌ها، دوباره نام ایران را در مجامع علمی بین‌المللی زنده کرد. «مریم میرزاخانی» در طول عمر علمی خود در حدود 20 سال، همیشه خود را به‌عنوان ریاضی‌دانی با قدرتی چشمگیر در حل سؤال‌های حل‌نشده نشان داد که قادر است شیوه‌هایی کاملا خلاقانه، ابتکاری و بدیع خلق کند. می‌توان او را به خاطر حل مسائلی که مدت‌ها هیچ هماوردی پیدا نکرده بودند، صف‌شکن مرزهای ریاضی لقب داد. همه عناوینی که او در این مدت کسب کرده است، به نوعی پیشوند «اولین» را دارند و شاید همین باشد که او را تبدیل به الگویی دوست‌داشتنی برای جویندگان علم و ریاضی تبدیل کرده است: اولین قهرمان زن در المپیادهای ریاضیات ایران که دو بار متوالی مدال طلای جهانی برد، اولین قهرمان زن در المپیاد جهانی ریاضی که با نمره کامل مدال طلا برد، اولین زن ایرانی که تاکنون به عضویت در آکادمی ملی علوم آمریکا نائل شد، اولین زن و اولین ایرانی برنده مدال فیلدز. درباره مورد آخر شاید بهتر باشد توضیحی مختصر بدهیم تا بزرگی کار «مریم میرزاخانی» بهتر مشخص شود. در عالم ریاضیات، مدال فیلدز جایزه‌ای در حد‌و‌اندازه جایزه معروف و جهانی نوبل است که هر چهار سال یک‌بار به یک ریاضی‌دان اهدا می‌‎شود که کارهای بزرگ و اثرگذار در پیشبرد ریاضیات انجام داده ‌است. «مریم» در بین 60 برنده مدال فیلدز از شروع این جایزه در سال 1936 تاکنون اولین و تنها زنی بود که موفق به دریافت این جایزه بزرگ شده است. در کنار این درخشش‌ها، مرگ «مریم میرزاخانی» بر اثر سرطان در 40سالگی، افسوس و غمی همیشگی برای علاقه‌مندان به علم بر جا گذاشت. همه اینها باعث شد برای بزرگداشت نام و خاطره او، اتفاقات و رویدادهای علمی ترویجی خوبی در سراسر جهان و همچنین در داخل کشور شکل بگیرد. نتیجه آن شد که به خاطر وجوه خاص و مختلف شخصیتی «مریم» و همچنین زن‌بودن او، حکایت‌های دلچسبی از زندگی علمی او و دیگر زنان ریاضی‌دان روایت شد که در نوع خود جزء بهترین و اثرگذارترین حرکت‌های ترویج علم و همچنین ترویج ریاضی به حساب می‌آیند که در چند سال گذشته بعد از درگذشت او، در ایران و کشورهای دیگر صورت گرفته است و به‌ویژه باعث ایجاد انگیزه و تلاش در محققین، دانشجویان، دانش‌آموزان و رهپویان علم و ریاضی مخصوصا زنان و دختران جوان کشور شده است. حرکتی که شاید از عهده هیچ نهاد رسمی و دولتی برنیاید و این فرصت غنیمتی است که زندگی و منش چهره‌های بزرگ و فرهیخته علم همچون «مریم میرزاخانی» در اختیار جامعه قرار می‌‎دهند. آنها به راستی الگویی مناسب برای نسل جوان در راه پیشرفت و مبارزه با موانع و محدودیت‌ها به حساب می‌آیند. رئیس دانشگاه استانفورد در پیامی که بعد از درگذشت او منتشر کرد، نوشت: «مریم خیلی زود از میان ما رفت‌ اما تأثیری که روی هزاران زن گذاشت تا با الهام‌گیری از او به تحصیل در ریاضیات و علوم روی آورند، برای همیشه پایدار خواهد ماند». استعداد و نبوغ «مریم» در ریاضیات غیرقابل انکار است‌ اما آنچه او را به یک الگوی مناسب برای جویندگان علم تبدیل کرده است، چیزهای دیگری است. برای جوانان علاقه‌مند به ریاضیات روشن شده است که موفقیت‌های چشمگیر و بی‌بدیل او فقط ناشی از آن نبوغ مادرزادی نبوده ‌است‌ بلکه شوق و لذت وصف‌ناپذیر او برای آموختن و حلِ سؤالات علمی، تلاش و پیگیری مستمر و جانانه، نظم، اعتماد‌به‌نفس و خودباوری و در‌عین‌حال فروتنی و تواضع بی‌حد‌وحصر او و از همه مهم‌تر، باور عمیق او به کار جمعی و همکاری با دیگران بوده است که «مریم میرزاخانی» را به چنین چهره ماندگاری در عرصه ریاضیات دنیا و ایران تبدیل کرده است. وجود «مریم میرزاخانی» آرزوهای فروخفته و رهاکرده نسل جوان و بعضا ناامید را برایشان زنده و قابل وصول کرد. دکتر «امیر اصغری»، استاد آموزش ریاضی کشور، درباره او می‌گوید: «مریم اشتراک مجموعه‌هایی بود که [به‌صورت معمول] نباید اشتراکی می‌داشتند: ایرانی باشی، زن هم باشی، به ریاضی هم علاقه‌مند باشی، علاقه‌ات خیالی نباشد اما تفکرت آغشته به خیال باشد. جنگجو هم باشی و برای آنچه می‌توانی و می‌خواهی باشی، بجنگی. مریم میرزاخانی یک حرکت بود». «مریم میرزاخانی» در 22 اردیبهشت سال 1356 در تهران متولد شد و فرزند خانواده‌ای فرهنگ‌دوست و نیکوکار بود. در کودکی دوست داشت نویسنده شود. به گفته خودش شاید اولین‌بار برادرش بود که با نقل هیجان‌انگیز داستان مربوط به حل یک معمای ریاضی او را نسبت به ریاضیات به شوق آورد و باعث علاقه‌مندی او به ریاضیات شد. او می‌گوید: «بعد از آن هرچقدر بیشتر ریاضی مطالعه کردم و به حل مسائل ریاضی پرداختم، بیشتر به شوق و هیجان آمدم». کلاس ششم بود که با «رؤیا بهشتی زواره» آشنا شد. این دو اولین دخترانی بودند که در تیم المپیاد ریاضی دانش‌آموزی ایران در مسابقات جهانی حضور داشتند. در کلاس دوم دبیرستان فرزانگان تهران بود که توجه معلمان را به نبوغ ریاضیاتی خود جلب کرد و با حمایت به موقع مدیر مدرسه و معلم ریاضی‌اش به دوره‌های تابستانی دانشگاه صنعتی شریف معرفی شد. پس از آن، وارد دانشگاه صنعتی شریف شد. استادان ریاضی کشور مانند دکتر «یحیی تابش»، دکتر «امیدعلی شهنی کرم‌زاده»، دکتر «سیاوش شهشهانی» و دکتر «عباداله محمودیان»، در برهه‌های مختلف تأثیر بسزایی در پیشرفت «مریم» در ریاضیات داشتند. «مریم میرزاخانی» ازجمله بازماندگانِ سانحه غم‌انگیز سقوط اتوبوس دانشجویان به دره بود. در اسفندماه سال ۱۳۷۶، اتوبوس حامل دانشجویان ریاضی شرکت‌کننده در بیست‌ودومین دوره مسابقات ریاضی دانشجویی از اهواز، شبانه و بدون رعایت نکات ایمنی راهی تهران می‌‎شود و پس از نیمه‌شب، به یکباره اتوبوس به دره‌ای عمیق سقوط می‌کند و شش دانشجوی نخبه ریاضی دانشگاه صنعتی شریف، که اغلب از برگزیدگان المپیادهای ریاضی ملی و بین‌المللی بودند، در حادثه‌ای غم‌انگیز جان باختند. از میان آنان «رضا صادقی» مانند «مریم میرزاخانی» برنده مدال طلایی مسابقات جهانی ریاضی بود و چه‌بسا اگر زنده می‌بود، الان یک ریاضی‌دان ایرانی دیگر نیز برنده مدال فیلدز می‌شد. این حادثه تأسف‌بار و غم‌انگیز تأثیر عمیقی روی «مریم میرزاخانی» و دیگر دانشجویان گذاشت. پس از دوره کارشناسی «مریم» برای ادامه تحصیل به دانشگاه ‌هاروارد می‌رود و دوره پرباری از تحقیقات ریاضی خود را آغاز می‌‎کند. درباره «مریم میرزاخانی» بیش از اینها باید نوشت و گفت. این وظیفه استادان، دوستان او و مروجان علم و ریاضی کشور است که چهره او را به‌عنوان الگویی مناسب که توانست در راه علم و ریاضی با تلاش و سخت‌کوشی به موفقیت‌های بزرگ دست پیدا کند، برای نسل جوان بیش‌از‌پیش معرفی کنند. در ادامه به معرفی برخی از زنان نامدار تاریخ ریاضیات و سختی‌ها و تلاش‌های آنها در راه آموختن ریاضی می‌پردازیم.
زنان نامدار تاریخ ریاضیات
بررسی نامداران علم و ریاضیات در طول تاریخ، نشان از حضور کم زنان در این عرصه دارد. نگاهی به آمار و ارقام جوایز مختلف علمی ازجمله نوبل نیز این مطلب را اثبات می‌کند که درصد پایینی از برندگان جوایز علمی به زنان اختصاص داشته است. دلایل متعددی برای این موضوع بیان می‌‎شود که نه به جنسیت بلکه به عوامل و موانع فرهنگی و اجتماعی دیگری ارتباط دارد. تا همین صد سال پیش زنان اجازه تحصیل در دانشگاه‌ها را نداشتند و برای مثال نمی‌توانستند ریاضی بخوانند، زیرا باور عمومی و غالب این بود که ریاضی برای مغز زن خوب نیست و روی زنانگی او تأثیر بد دارد. با مرور تاریخ علم به سرگذشت غم‌انگیز زنان دانشمند و ریاضی‌دان متعددی برمی‌خوریم که فعالیت‌های علمی آنها با چالش‌های زیادی روبه‌رو بوده ‌است اما آنان با سخت‌کوشی و استقامت، توانسته‌اند به موفقیت دست پیدا کنند. در ادامه به چند مورد از این زنان ریاضی‌دان اشاره کوتاهی می‌کنیم. این قسمت برگرفته از مقاله «مریم میرزاخانی، طرد کلیشه‌های جنسیتی در پرتو علم» نوشته خانم «نیره توحیدی» است. «هیپاتیا»، اولین زن ریاضی‌دان و فیلسوف مهمی است که در تاریخ بشر می‌شناسیم. او در اسکندریه مصر در قرون چهارم و پنجم میلادی می‌زیست و علاوه بر ریاضیات، درباره نجوم و فلسفه نیز در ملأ عام سخنرانی می‌کرد و از پیروان نوافلاطونی‌ها بود. او اما قربانی جهل و تعصب عده‌ای از اوباشان اسقف اعظم شهر شده و به شکل فجیعی در ملأ عام به قتل می‌رسد. «سوفی ژرمن»، ریاضی‌دان فرانسوی قرن هجدهم و نوزدهم بود که در زمینه نظریه اعداد، هندسه دیفرانسیل و نظریه کشسانی فعالیت‌های چشمگیری داشت. او ریاضی را به سختی و در کتابخانه پدرش با کتاب‌های اویلر به‌صورت خودآموز یاد می‌گیرد اما حق ورود به دانشگاه پلی‌تکنیک فرانسه را به خاطر زن‌بودن پیدا نمی‌‎کند. «ژرمن» با نام مستعار مردانه به مکاتبه با ریاضی‌دان بزرگ و مشهور آن دوران مانند «گاوس»، «لژاندر» و «لاگرانژ» می‌پردازد. او با وجود عدم دسترسی به منابع و امکانات موجود که مختص مردان بود، توانست اولین زنی شود که جایزه آکادمی علوم فرانسه را دریافت کند. «سوفی ژرمن» در ۲۷ ژوئن ۱۸۳۱، پس از نبرد با سرطان درگذشت. اندکی پیش از آن، «گاوس»، ریاضی‌دان و از اولین معلمان «ژرمن»، دانشگاه گوتینگن را متقاعد کرده بود به او مدرک دکترای افتخاری اعطا کند. «ژرمن» قبل از اینکه بتواند مدرکش را دریافت کند، درگذشت. «آدا لاولس» در قرن نوزدهم در انگلستان متولد شد و دختر شاعر معروف «لرد بایرون» بود. او به تشویق مادرش به مطالعه علوم و ریاضی روی آورد و در ادامه با ریاضی‌دان و مخترع معروف زمان خود، «چارلز ببیج»، شروع به مکاتبه کرد. «ببیج »از «آدا» خواست که کتاب خاطرات یک ریاضی‌دان ایتالیایی را که «موتور تحلیلگر» عنوانش بود، به انگلیسی ترجمه کند. کتاب از ساختن ماشینی خبر می‌داد که از اولین کامپیوتر یا حسابگرها محسوب می‌شد؛ ماشینی که می‌توانست جمع و تفریق ساده را انجام دهد؛ اما «آدا لاولس» فراتر از ترجمه آن کتاب پیش رفت و با خلاقیت و دانش ریاضی خودش، روش‌های بدیع جدیدی معرفی کرد. امروزه کار «آدا لاولس» را شروع‌کننده اولین برنامه‌های کامپیوتری جهان می‌دانند. «سوفیا کوالسکایا» در اواخر قرن 19 در روسیه متولد شد. در آن زمان در روسیه هنوز زنان حق ورود به دانشگاه‌ها را نداشتند. او با دانشمند جوانی ازدواج و به آلمان مهاجرت کرد. در آلمان هم زنان هنوز حق نشستن سر کلاس‌ها و گوش‌دادن به درس استادان را نداشتند. «سوفیا» به ناچار به ‌طور خصوصی معلم گرفت و در پایان توانست دکترای خود را در ریاضیات دریافت کند. پس از مرگ شوهرش، او را به‌عنوان مربی ریاضی در دانشگاه استکهلم سوئد استخدام کردند. بعدها، او اولین زنی شد که در آن منطقه اروپا به درجه استادتمام نائل شد. او همچنین به دنبال دستاوردهای درخشانش در علم ریاضی اولین زنی بود که در ۱۸۸۸ جایزه پریکس بوردین را از آکادمی علوم فرانسه به دست آورد و یک سال بعد هم جایزه مهمی از آکادمی سوئد دریافت کرد. «اِمی نوتر» ریاضی‌دان آلمانی بود که در اواخر قرن 19 و اوایل قرن بیستم زندگی می‌کرد که در زمینه‌های جبر مجرد، هندسه دیفرانسیل، توپولوژی و همچنین فیزیک نظری به دستاوردهای چشمگیری رسید. «نوتر» به خاطر زن‌بودنش باید از موانع زیادی که در جامعه آلمان آن زمان برای زنان وجود داشت، عبور می‌کرد تا یک ریاضی‌دان به حساب آید. پس از اتمام پایان‌نامه دکترای خود در سال ۱۹۰۷ زیر نظر «پل گردان»، برای مدت هفت سال بدون دریافت حقوق در مؤسسه ریاضی ارلانگن به کار و تدریس پرداخت. در آن سال‌ها در آلمان، زنان به صورت گسترده‌ای از مشاغل دانشگاهی کنار گذاشته می‌شدند. در سال ۱۹۱۵، «داوید هیلبرت» و «فلیکس کلاین»، «امی نوتر» را برای پیوستن به مرکز ریاضیات دانشگاه گوتینگن، که مرکزی شناخته‌شده در تحقیقات ریاضی در جهان به ‌شمار می‌آمد، دعوت کردند. با‌این‌حال به دلیل اعتراض اعضای دانشکده فلسفه این دانشگاه، «نوتر» ناچار شد برای مدت چهار سال تحت نام همکارش «هیلبرت» به فعالیت و تدریس در این دانشگاه ادامه دهد. مدرک علمی او سرانجام در سال ۱۹۱۹ پذیرفته شد و به او اجازه تدریس در دانشگاه و پذیرفتن دانشجوی دکترا داده شد. سال‌ها بعد از آن به دلیل خلع یهودیان از مشاغل دانشگاهی توسط دولت نازی آلمان نوتر ناچار به نقل مکان به ایالات متحده شد. در آنجا توانست به‌عنوان یک مربی و پژوهشگر در کالج «برین مایر» و انستیتو مطالعات پیشرفته در پرینستون استخدام شود. پس از مرگش در سال ۱۹۳۵، «آلبرت اینشتین» در نامه‌ای در نیویورک تایمز درباره او نوشت: «امی نوتر مهم‌ترین محقق زن در ریاضیات بود، بزرگ‌ترین دستاوردی که از زمان ورود زنان به آموزش عالی تا به امروز حاصل شده است». مقاله‌ای خواندنی‌ با عنوان «امی نوتر و شکوه ریاضیات» نوشته دوست خوبم، «حسن فتاحی» پیش از این در روزنامه «شرق» چاپ شده است که خواندن آن را به علاقه‌مندان علم و ریاضی، توصیه می‌کنم.
زادروز «مریم میرزاخانی»، روز زنان در ریاضیات
داستان زندگی زنان ریاضی‌دان حکایت از سختی‌ها و موانع پیش‌روی آنها برای پیشرفت در ریاضیات دارد. نکته امیدوارکننده این است که هرچه به زمان حال نزدیک می‌شویم، تعداد زنان برنده جایزه‌های علمی و به‌ویژه ریاضی، به‌عنوان ملاکی برای حضور و پیشرفت زنان رشد خوبی داشته است. گل سرسبد همه جوایز ریاضی که تا قبل از آن به هیچ زنی تعلق نگرفته بود، مدال فیلدز بود که «مریم میرزاخانی» در سال 2014 موفق به کسب آن شد. در کنگره جهانی ریاضی‌دانان در سال 2018، دکتر «اشرف دانشخواه»، به نمایندگی از کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران پیشنهاد می‌کند که روز تولد مریم میرزاخانی (22 اردیبهشت، 12 مِی) به‌عنوان روز جهانی زنان در ریاضیات انتخاب شود. این پیشنهاد مورد استقبال قرار گرفته و با اکثریت آرا به تصویب می‌رسد. از آن سال هر اردیبهشت، برنامه‌های متعددی در ایران و جهان به مناسبت این روز برگزار می‌‎شود. برای اطلاع‌رسانی برنامه‌های این روز، وبگاه may12.womeninmaths.org طراحی شده که فهرست کاملی از برنامه‌هایی را که در نقاط مختلف جهان به مناسبت این روز برگزار می‌‎شود، در خود دارد. شیوع کرونا با همه بدی‌ها و سختی‌های خود، فرصت مغتنمی ‌شد تا با برگزاری مجازی و بر‌خط برنامه‌ها، به صورت وسیع‌تری مخاطبان علاقه‌مند بتوانند از این دست برنامه‌های علمی ترویجی استفاده کنند. تنوع، کیفیت بالا و مجازی‌بودن برنامه‌ها باعث شد علاقه‌مندان و مخاطبان مختلف در جای‌جای کشور از دانش استادان بنام و شناخته‌شده، به‌خوبی بهره‌مند شوند؛ چیزی که در کنار همه سختی‌ها و ناراحتی‌های کرونا جای بسی خوشحالی دارد. تا قبل از کرونا، استادان و چهره‌های بزرگ ریاضی کشور تنها در کنفرانس‌ها و سمینارهای علمی در دانشگاه‌های کشور به سخنرانی می‌پرداختند و حضور در چنین برنامه‌هایی صرف‌نظر از جنبه مالی، وقت‌گیر و سخت بود؛ اما امسال در اردیبهشت برنامه‌های بسیاری به صورت مجازی به همین مناسبت از طرف دانشگاه‌ها و مراکز علمی مختلف برگزار شد که در ادامه به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم. مهم‌ترین برنامه را شاید، مجموعه وبینارهای ریاضی دانست که از سوی بنیاد «مریم میرزاخانی» ارائه شد که در آن مهندس «احمد میرزاخانی»، پدر «مریم» و «رؤیا بهشتی‌زواره»، دوست قدیمی و صمیمی «مریم» و دیگر استادان ریاضی به سخنرانی پرداختند. در ادامه درباره بنیاد «مریم» بیشتر صحبت خواهیم کرد. دومین برنامه، اولین همایش ملی «مریم میرزاخانی» بود که از طرف دانشگاه مازندران اجرا شد و در آن استادان بزرگی مانند دکتر «امیدعلی کرم‌زاده»، دکتر «عباداله محمودیان»، دکتر «مژگان محمودی» و دکتر «مجید میرزاوزیری» در آن به صحبت پرداختند. برنامه بعدی، وبینار «نقش زنان در ریاضیات» بود که از سوی گروه ریاضی دانشگاه ملایر برگزار شد و در آن دکتر «امیدعلی کرم‌زاده» صحبت کردند. در ادامه گزارش کامل این وبینار ارائه می‌‎شود. برنامه‌ دیگری نیز از سوی کمیته بانوان انجمن ریاضی ایران برگزار شد که در آن پروفسور «کامران وفا»، فیزیک‌دان برجسته از دانشگاه هاروارد سخنرانی کرد. برنامه‌های دیگری نیز به همین مناسبت و همچنین به مناسبت زادروز حکیم «عمر خیام» و روز ملی ریاضی که 28 اردیبهشت است، در دانشگاه‌های مختلف برگزار شد که در جای خود ارزشمند و درخور‌توجه بودند.
نقش زنان در ریاضیات از زبان دکتر «امیدعلی کرم‌زاده»
پروفسور «کرم‌زاده»، چهره ماندگار ریاضی و استاد پیش‌کسوت دانشگاه شهید چمران اهواز، در وبیناری که به مناسبت زادروز «مریم میرزاخانی» با موضوع «نقش زنان در ریاضیات» و به همت گروه ریاضی دانشگاه ملایر برگزار شد، سخنرانی کرد. این وبینار که سومین وبینار از سلسله وبینارهای «ریاضیات و جامعه» است، روز پنجشنبه، 23 اردیبهشت‌، به همت گروه ریاضی دانشگاه ملایر و با همکاری اداره آموزش و پرورش ملایر و انجمن علمی دانشجویی خیام برگزار شد. پروفسور «کرم‌زاده»، برنده جایزه ترویج علم، ابتدا به نقش برجسته زنان در علوم و به‌ویژه ریاضیات اشاره کرد و گفت: «با وجود اینکه زنان بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی در زمینه علوم گوناگون و به‌ویژه ریاضیات نداشته‌اند؛ اما تلاش‌های فردی بسیاری برای اثبات توانایی خود در این زمینه کرده‌اند که همواره نتایج خوبی به همراه داشته است». او ادامه داد: «موجودیت زن و مرد یکسان است؛ بنابراین به توانایی‌های ذهنی افراد باید به‌عنوان یک انسان و فارغ از جنسیت نگاه کرد». چهره ماندگار ریاضی کشور همچنین با اشاره به اینکه در علوم به‌ویژه ریاضیات به زنان و تلاش آنان توجه کافی نشده، ابراز تأسف کرد و افزود: «یکی از عواملی که موجب شده زنان به جایگاه واقعی خود در زمینه‌های مختلف دست پیدا نکنند، جفایی است که جامعه‌ مردان به زنان در همه کشورها داشته است و با عقب نگه‌داشتن زنان از عرصه‌های علوم و به‌ویژه ریاضیات موجب شدند تا زنان آن‌گونه که شایسته است در این زمینه مطرح نشوند». او اضافه کرد: «فرصت برای جبران این کم‌توجهی هست و ما امروز باید با فراهم‌کردن بستر مناسب و لازم زمینه را برای فعالیت زنان در عرصه‌های مختلف فراهم آوریم». «کرم‌زاده» در بخش دیگری از سخنان خود به اولین ریاضی‌دان زن جهان و سرنوشت تلخی که داشت اشاره و خاطرنشان کرد: «اولین ریاضی‌دان زن جهان به نام هیپاتیا که در اسکندریه زندگی می‌کرد و در نجوم، فلسفه و مقاطع مخروطی تخصص داشت متأسفانه سرنوشت غم‌انگیزی داشت که در فیلمی به نام آگورا به تصویر کشیده شده است. هیپاتیا در نهایت به دست برخی از متعصبان مسیحی، به خاطر عقایدش سوزانده شد». او افزود: «به زنان عصر جدید که برگردیم، به اِمی نوتر که اکثر ریاضی‌دانان و فیزیک‌دانان، مهم‌ترین زن تاریخ ریاضی دنیا به شمار می‌آورند، می‌رسیم. وقتی نوتر می‌خواست در سال 1900 وارد دانشگاه آلمان شود و ریاضی بخواند، به او اجازه این کار داده نشد. با وجودی که پدرش استاد ریاضیات بود؛ ولی مسئولان وقت دانشگاه در آلمان، اظهار کردند که کلاس مختلط جنسیتی، نظم دانشگاه را به هم می‌ریزد و نوتر به ‌طور غیررسمی در کلاس‌های درس حاضر می‌شد. پس از گذشت چند سال توانست دوره دکترای خود را به پایان برساند؛ اما باز هم هفت سال بدون دریافت حقوق، در کار تدریس به پدرش کمک می‌کرد. توجه داشته باشید که این اتفاقات در شروع قرن بیستم رخ داده و زمان چندان دوری نیست که اروپایی که خود را مهد تمدن می‌داند، با زنان دانشمند چنین رفتاری داشت». استاد بازنشسته دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان این مطلب که در عصر حاضر نیز می‌توان به «جولیا رابینسون» و موانعی که با آن روبه‌رو بود، اشاره کرد و گفت: «اگر به عصر حاضر برگردیم به جولیا رابینسون می‌رسیم که در سال 1940، موفق به اخذ مدرک کارشناسی ریاضی شد و تصمیم گرفت به تحصیل ادامه دهد و در دانشگاه کالیفرنیا به راهنمایی رافائل رابینسون (همسر جولیا رابینسون)، مشغول به تحصیل در دوره کارشناسی ‌ارشد در نظریه اعداد شد. در آن زمان طبق قانون به او اجازه تدریس به‌عنوان دستیار را در گروه نمی‌دادند. این قانون بیان می‌کند که همسر و نزدیکان افراد در جایی که فرد مقام و مسئولیتی دارد اجازه کار ندارند؛ اما سؤالی که می‌توان پرسید این است که آیا اگر زنی هم در اداره‌ای مقامی داشت، شوهرش نیز نمی‌تواند در آنجا استخدام شود؟!». او ادامه داد: «جولیا بعدها در رشته منطق دکترا گرفت و مدتی هم با مارتین دیویس و هیلاری پاتنام، روی مسئله دهم هیلبرت کارهای ارزنده‌ای انجام داد؛ اما تمام‌کننده این کار، ریاضی‌دان جوان روسی به نام ماتیاسویچ بود که در سال 1970 این مسئله را حل کرد. اگر جولیا موفق می‌شد این مسئله را حل کند، یقینا اولین زن برنده مدال فیلدز در جهان می‌شد. جولیا در سال 1975، اولین زنی بود که به عضویت در آکادمی علوم آمریکا درآمد و در سال 1983، اولین زنی بود که به‌عنوان رئیس انجمن ریاضی آمریکا انتخاب شد؛ اما در سال 1985 قبل از اینکه دوره ریاستش بر انجمن به پایان برسد، به علت ابتلا به سرطان در‌گذشت». «کرم‌زاده» همچنین اضافه کرد: «جولیا شدیدا به تبعیض موجود بین زنان و مردان در جامعه ریاضی واقف بود. از‌این‌رو همکاران زن را تشویق می‌کرد تا ضمن یافتن یکدیگر، از هم پشتیبانی کنند، به‌ویژه کسانی را که توانایی کار تحقیقاتی اصیل داشته باشند». او پیشنهاد کرد تا اتحادیه ریاضی‌دانان زن آمریکا، فعالیت بیشتری کند. در کشور ما نیز، از چند سال پیش کمیته بانوان به‌عنوان شاخه‌ای از انجمن ریاضی ایران، فعالیت خود را آغاز کرده است که توانست در کنگره جهانی ریاضی‌دانان پیشنهاد روز زنان در ریاضیات را در زادروز «مریم میرزاخانی» مطرح کند که به تصویب هم رسید. سرپرست المپیاد ریاضی با بیان این مطلب که گویا باید سه دهه طول می‌کشید تا آرزوی «جولیا رابینسون»، با ورود «مریم میرزاخانی»، دختر ریاضی‌دان ایرانی برای ادامه تحصیل به آمریکا، محقق شود، اظهار کرد: «این دختر در مدت چهار تا پنج سال، رساله‌ای بی‌نظیر در ریاضیات نوشت و در ادامه مقالات ارزشمندی منتشر کرد که جایزه فیلدز را برای ایشان به ارمغان آورد و نگذاشت حل بعضی از مسائل موجود در رساله و مقالاتش، به چند صد سال آینده موکول شود». او کار «میرزاخانی» را باارزش و منشأ خودباوری در زنان در سرتاسر جهان دانست و اظهار کرد: «مریم میرزاخانی توانست تابوی دنیای مذکر را بشکند. ارزش کار میرزاخانی در آن است که هزاران زن را در سرتاسر جهان به خودباوری رساند؛ نه‌تنها در ریاضی، بلکه در تمام فعالیت‌های فکری بشری، وگرنه این جایزه را ریاضی‌دانان متعددی دریافت کرده‌اند». چهره ماندگار ریاضی کشور در پایان به بیان خاطراتی از توانایی «مریم میرزاخانی» در المپیاد ریاضی پرداخت و خاطرنشان کرد: «در سال‌های 1994 و 1995 که مریم در المپیادهای هنگ‌کنگ و کانادا شرکت کرد، من به اتفاق دکتر رضوی، سرپرستان تیم ایران بودیم. مریم در کانادا، امتیاز کامل (42 از 42) گرفت و در هر دو المپیاد به مدال طلا دست یافت. با توجه به عملکردش در این دو مسابقه، متوجه توانایی خاص او در زمینه تفکر ریاضی و ذهن زیبای او شدم. چند سال بعد که همراه دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف برای مسابقات ریاضی میهمان ما در دانشگاه اهواز بودند، این‌جانب سرپرست مسابقات و طراح سؤال جبر در زمینه حلقه‌ها بودم و فکر نمی‌کردم کسی حتی میرزاخانی، قادر به حل آن باشد. ولی با شگفتی دیدم که با مهارتی خاص، مسئله را حل کرده است و در آن سال نفر اول مسابقات شد». در پایان این وبینار که مورد استقبال کم‌نظیر جامعه ریاضی کشور قرار گرفت، استادان بزرگ ریاضی و شرکت‌کنندگان پرسش‌هایی را مطرح کرده و به بحث و گفت‌وگو در این زمینه پرداختند. فیلم کامل این وبینار در وبگاه آپارات موجود است. لازم به ذکر می‌دانم در این قسمت از دکتر «نامداری»، عضو گروه ریاضی دانشگاه شهید چمران اهواز بابت کمک در آماده‌سازی گزارش وبینار دکتر «کرم‌زاده» تشکر کنم.
بنیاد «مریم میرزاخانی»
بنیاد «مریم میرزاخانی» نهادی است که خانواده «مریم میرزاخانی» به همراه دوستداران وی بعد از درگذشت او ایجاد کرده‌اند. این بنیاد به‌منظور عملی‌کردن نیات زنده‌یاد «مریم میرزاخانی» در زمینه‌ کشف استعدادهای نخبه در جامعه، ارائه کمک‌های مادی و معنوی به امر آموزش و رشد، الگوسازی و تکریم نخبگان علمی بنا گذاشته شده است. استادان بزرگ ریاضی کشور در داخل و خارج که بعضا از استادان و دوستان «مریم» هستند، با این بنیاد همکاری دارند. در دوره کوتاه دو‌ساله از شروع کار، این بنیاد توانسته است برای دانش‌آموزان کشور از سوی استادان بنام و شناخته‌شده ریاضی، دوره‌های آموزشی با استانداردهای بالا برگزار کند. تمامی جلسات آموزشی، ضبط شده و برای استفاده دانش‌آموزان کشور در وبگاه بنیاد (mmirzakhani.org) در دسترس است. دکتر «عباداله محمودیان» از استادان اولیه «مریم» و مسئول امور آموزشی بنیاد، در سخنرانی که به صورت مجازی در دانشگاه شهید باهنر کرمان به همین مناسبت برگزار می‌شد، نکات مهمی در زمینه جذب دانش‌آموزان و دانشجویان مستعد بیان کردند. ایشان ضمن اشاره به تجربه موفق خود در برگزاری دوره‌های تابستانه دانشگاه صنعتی شریف برای دانش‌آموزان که از اواخر دهه 60 شروع شد، «مریم میرزاخانی» را نمونه بارز و موفقی از کشف دانش‌آموزان نخبه و مستعد دانستند و بیان کردند: «مریم میرزاخانی و رویا بهشتی‌زواره در سال اول دبیرستان در دوره‌های تابستانه دانشگاه صنعتی شریف شرکت کردند. در آن دوره، سؤال حل‌نشده‌ای در زمینه گراف برای دانش‌آموزان مطرح شد که آن دو نسبت به حل آن ابراز علاقه کردند. پس از حدود یک سال کار روی این مسئله، مریم موفق به حل آن شد که نتیجه به صورت مقاله در یکی از معتبرترین مجلات ریاضی در زمینه ترکیبيات و ریاضیات گسسته چاپ می‌‎شود و این زمانی است که مریم هنوز یک دانش‌آموز دبیرستانی بود و برای شرکت در المپیاد ریاضی معرفی نشده بود. مریم مقاله دیگری نیز در همین دوران دانش‌آموزی می‌نویسد. او در آن مقاله، گرافی را معرفی می‌کند که بعدها در یک کتاب استاندارد جهانی نظریه گراف به نام او شناخته شده و تصویرش به نام گراف میرزاخانی چاپ شده است». چهره ماندگار ریاضی کشور و استاد پیش‌کسوت ریاضیات دانشگاه صنعتی شریف، چنین دوره‌های تحقیقاتی را محفل مناسبی برای شناسایی دانش‌آموزان با‌استعداد در ریاضی می‌داند که مانند «مریم میرزاخانی» قادر خواهند بود در دوره دبیرستان مقالات مهم و باارزشی چاپ کنند. روندی که به گفته ایشان در کشورهای پیشرفته مورد توجه قرار گرفته ‌است و دانش‌آموزان و دانشجویان علاقه‌مند و مستعد، با همراهی استادان مجرب و سرشناس درگیر کارهای تحقیقاتی مهم و حل مسئله‌های باز می‌شوند. دکتر «محمودیان» با ذکر مثال‌های متعددی در کشورهای دیگر ادامه می‌دهد: «تاکنون از طریق المپیادهای ریاضی و دوره‌هایی مشابه دوره‌های تابستانه دانشگاه صنعتی شریف، دانش‌آموزان با‌استعداد و نخبه ریاضی بسیاری کشف و شکوفا شده‌اند». دکتر «محمودیان» روند رو به رشد «مریم» در دانشگاه را این‌گونه بیان می‌کند: «او برای ورود به دانشگاه با شناختی که در دوره دبیرستان و ارتباطی که با استادان دانشکده ریاضی پیدا کرده ‌بود، رشته ریاضی دانشگاه صنعتی شریف را انتخاب کرد. در دوره کارشناسی با نظم و دقت در کلاس‌های درس حاضر می‌شد. در همه شاخه‌های ریاضی درس می‌گذراند. کار تیمی فوق‌العاده‌ای با دیگر دوستانش انجام می‌داد و در کنار درس به کارهای دیگر از قبیل ورزش نیز مشغول می‌شد. در همین دوره، موفق شد در مقاله‌ای که در یک مجله معتبر آمریکایی چاپ شد، اثبات ساده‌تری برای قضیه شور که یکی از قضایای مهم در نظریه ماتریس‌هاست، ارائه دهد». دکتر «محمودیان» که در حال حاضر از استادان فعال و پیگیر در امور آموزشی بنیاد مریم به حساب می‌‎آید، هدف اصلی بنیاد را کشف و شناسایی دانش‌آموزانی همچون «مریم» می‌داند که در گوشه‌گوشه کشور وجود دارند و می‌توانند مانند او به موفقیت‌های چشمگیری در دنیای علم دست پیدا کنند. وبگاه بنیاد در این زمینه محیط مناسبی فراهم کرده است که دانش‌آموزان جای‌جای کشور به‌راحتی می‌توانند از قسمت‌های مختلف آن استفاده کنند.
 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها