تاریخ اجتماعی ایران باستان
گفته می‌شود یکی از امپراتوری‌های عادل و نیکخواه عصر باستان -اگر اصولا بتوان چنین صفتی را برای یک امپراتوری قائل شد- ایران بوده است. «کورش کبیر»، بنیان‌گذار ایران نقشه دنیا را تغییر داد و برای اولین‌بار در تاریخ جهان آسیایی و آفریقایی را به یکدیگر پیوند داد. جانشینان او اولین نظام سیاسی را در مقیاس جهانی خلق کردند و سه نظام آبی باستان یعنی تمدن‌های سند، نیل و بین‌النهرین را زیر یک چتر گرد آوردند. بیانیه کورش در میان اسناد باقی‌مانده از فاتحان جهان موردی استثنائی است که در آن صلح و عدالت را در میان اقوام و ادیان گوناگون سرزمین‌های تحت حکومت خود اعلام می‌کند. به همین خاطر است که در عهد عتیق از او به عنوان «مسیح» خدواند یاد می‌شود و گزنفون او را به عنوان موضوع اولین زندگی‌نامه یونان برمی‌گزیند. ایران به عنوان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های بشری در طول تاریخ چندهزارساله‌اش تحولات و حوادث بسیاری را از سر گذرانده که گاه تأثیر آن به چند برابر گستره جغرافیایی ایران رسیده و تأثیر فرهنگ و تمدن آن را به سرزمین‌های دورتر از این حوزه هم کشانده است. اینکه این کانون فرهنگی و تمدنی چگونه در این بخش از کره زمین شکل گرفت و چه فرازونشیب‌هایی به خود دید، موضوعی است که از همان روزگار باستان توجه نویسندگان را برانگیخت و تا به امروز درباره جنبه‌های مختلف آن، صدها کتاب و هزاران مقاله علمی و پژوهشی نوشته‌اند. بر پایه این مواضع به‌ویژه در چند قرن گذشته، کتاب‌های تاریخی متعددی نوشته شده که عمدتا مربوط به دوره باستان، یعنی پیش از ورود اسلام به ایران است. بنا بر سنتی تثبیت‌شده، تاریخ ایران معمولا در این دو دوره معرفی می‌شود. بیش و پیش از هر چیز، به تاریخ سیاسی این سرزمین پرداخته‌اند و غالبا اشاره‌های آنها به موضوعات و دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی در لابه‌لای رویدادهای سیاسی و لاجرم به‌گونه‌ای جنبی بوده است. این نگاه سیاسی به تاریخ تقریبا درباره تاریخ دوره اسلامی نیز دیده می‌شود. با این همه درباره دوره باستان، دست‌کم یکی از دلایل اتخاذ این رویکرد، آن است که منابع موجود برای بازنویسی تاریخ این دوره عمدتا گزارش‌های سیاسی و نوشته‌های دینی هستند و تاریخ اجتماعی و فرهنگی را می‌باید با جست‌وجوی بیشتر و از لابه‌لای همان گزارش‌ها و تفسیر دیگر آثار بازمانده از آن دوران بازجست. در پی تحولات تاریخ‌نگاری در قرن گذشته رویکرد به نگارش تاریخ اجتماعی ایران در دوره‌های مختلف از‌جمله تاریخ باستان افزایش یافته است. کتاب «ایران زمین: روزگار باستان» نوشته عسکر بهرامی که به‌تازگی به همت نشر فرهنگ معاصر منتشر شده، می‌کوشد تحولات تاریخی را از منظری اجتماعی و فرهنگی و زیست مردمان عادی وارسی کند. نویسنده در مقدمه می‌نویسد: «درباره تاریخ ایران در دوره باستان، یعنی تا ورود اسلام، کتاب‌های بسیاری به زبان‌های مختلف نوشته و منتشر کرده‌اند. افزون بر آثار فارسی‌زبان، شماری از آثار غیرفارسی نیز توسط مترجمانی به فارسی برگردانده شده و بدین ترتیب مجموعه‌ای پرشمار در دسترس خواننده فارسی‌زبان قرار دارد. مجموعه این آثار را با توجه به مخاطب می‌توان در دو گروه کلی قرار داد: یکی آثاری با زبان تخصصی و بحث‌های فنی، دیگری نوشته‌هایی برای مخاطبان غیرمتخصص و اغلب با زبانی ساده. این کتاب در واقع با این رویکرد و پاسخ به چنین نیازی برای خواننده غیرمتخصص نوشته شده است». کتاب در چهار بخش و یک پیوست تدوین شده است. پس از کلیاتی درباره سپیده‌دمان زندگی در ایران‌زمین، گزارشی از تاریخ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران و مردمانش آمده و در آن کوشش شده تا مهم‌ترین مباحث تاریخ ایران، هر یک در فصلی کوتاه یا نسبتا کوتاه، به زبانی تا حد امکان ساده، بیان شود. اغلب تاریخ‌نگاران و پژوهشگران تاریخ ایران باستان، حکومت ماد را نخستین تشکیلات سیاسی و پادشاهی فلات ایران دانسته‌اند. با این همه پژوهشگران امروزی، با توجه به تعریف حکومت به منزله تشکیلاتی منسجم و دارای دستگاه و نهادهای خاص حکومتی، درباره شکل‌گیری مقوله‌ای به نام امپراتوری یا شاهنشاهی ماد یا حتی حکومت ماد تردید دارند. صرف‌نظر از این موضوع، پیش از شکل‌گیری این حکومت یا پادشاهی، حکومت‌های کوچکی در نقاط مختلف فلات ایران وجود داشتند که برخی از آنها قدرت‌هایی بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ سیاسی فلات و حتی فراتر از آن بودند. بخش دوم کتاب به بررسی تاریخ سیاسی ایران اختصاص دارد که در این بخش به نخستین اقوام و حکومت‌ها پرداخته شده و در ادامه حکومت‌های تاریخ باستان ایران بررسی شده است. به سبب کمبود منابع و شواهد، امکان به‌دست‌آوردن شناختی کامل و جامع از تاریخ و فرهنگ مردم فلات ایران در دوره باستان فراهم نیست و این دشواری به‌ویژه در مورد زندگی اجتماعی و فرهنگی بیشتر است؛ زیرا در‌حالی‌که گزارش‌های تاریخی و آثار نوشتاری بازمانده از روزگار باستان، اطلاعاتی درباره تحولات سیاسی ایران آن روزگار به دست می‌دهند، زندگی اجتماعی مردم چندان مورد توجه نویسندگان این گزارش‌ها نبوده و تنها از اندک کاوش‌های باستان‌شناختی انجام‌شده و مطالعه اشیا و آثار به‌دست‌آمده و گاه از لابه‌لای گزارش‌های تاریخی، آگاهی‌های پراکنده‌ای از برخی جنبه‌های زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایرانیان باستان به دست آمده است. در بخش سوم بعد از نگاهی اجمالی به روند کلی تاریخ اجتماعی و اقتصادی فلات ایران که در بخش شکل‌گیری حکومت با شرح بیشتری آمده است، در فصل‌هایی چند برخی جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی جوامع باستانی ساکن در فلات ایران معرفی شده است. ظاهرا همه اقوام باستانی روایت‌هایی از آفرینش و تاریخ جهان داشته‌اند که اغلب به نسل‌های بعدی منتقل می‌شده‌‌اند. چنین تاریخی را تاریخ روایی، تاریخ ملی و از آنجا که آمیخته با باورها و اسطوره‌هاست، تاریخ اسطوره‌ای یا دینی هم نامیده‌اند که این موضوع و موارد دین، زبان و ادبیات، گیاه‌شناسی، بهداشت و پزشکی، هنر، گاه‌شماری و جشن ایرانیان باستان در بخش پایانی کتاب با عنوان «تاریخ فرهنگی» بررسی شده است. این کتاب در بخش نخست به کلیات و سرزمین ایران می‌پردازد و در بخش دوم با عنوان تاریخ سیاسی به نخستین اقوام و حکومت‌ها، مادی‌ها، هخامنشیان، حکومت بیگانگان، اشکانیان، ساسانیان، حکومت، درباره سازمان اداری، سپاه و جنگ، گاه‌نگاشت مهم‌ترین رویدادهای تاریخ ایران‌باستان اشاره می‌کند. بخش سوم با عنوان تاریخ اجتماعی و اقتصادی به زندگی اجتماعی، راه و ارتباطات، بازرگانی، کشاورزی و دامداری، دارایی و امور مالی، سکه، یکان‌های اندازه‌گیری و دستمزدها، خانواده، قانون، مرگ و آیین‌های آن، پوشش و آرایش، خوراک و نوشیدنی می‌پردازد و در بخش پنجم با نام تاریخ فرهنگی، تاریخ اساطیری ایران، دین، زبان و ادبیات، گیاه‌شناسی، بهداشت و پزشکی، هنر، گاه‌شماری و جشن را شامل می‌شود. پایان‌بخش کتاب و در پیوست نیز معرفی و بررسی منابع و مآخذ، کتاب‌نامه و نمایه آمده است.
گفته می‌شود یکی از امپراتوری‌های عادل و نیکخواه عصر باستان -اگر اصولا بتوان چنین صفتی را برای یک امپراتوری قائل شد- ایران بوده است. «کورش کبیر»، بنیان‌گذار ایران نقشه دنیا را تغییر داد و برای اولین‌بار در تاریخ جهان آسیایی و آفریقایی را به یکدیگر پیوند داد. جانشینان او اولین نظام سیاسی را در مقیاس جهانی خلق کردند و سه نظام آبی باستان یعنی تمدن‌های سند، نیل و بین‌النهرین را زیر یک چتر گرد آوردند. بیانیه کورش در میان اسناد باقی‌مانده از فاتحان جهان موردی استثنائی است که در آن صلح و عدالت را در میان اقوام و ادیان گوناگون سرزمین‌های تحت حکومت خود اعلام می‌کند. به همین خاطر است که در عهد عتیق از او به عنوان «مسیح» خدواند یاد می‌شود و گزنفون او را به عنوان موضوع اولین زندگی‌نامه یونان برمی‌گزیند. ایران به عنوان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های بشری در طول تاریخ چندهزارساله‌اش تحولات و حوادث بسیاری را از سر گذرانده که گاه تأثیر آن به چند برابر گستره جغرافیایی ایران رسیده و تأثیر فرهنگ و تمدن آن را به سرزمین‌های دورتر از این حوزه هم کشانده است. اینکه این کانون فرهنگی و تمدنی چگونه در این بخش از کره زمین شکل گرفت و چه فرازونشیب‌هایی به خود دید، موضوعی است که از همان روزگار باستان توجه نویسندگان را برانگیخت و تا به امروز درباره جنبه‌های مختلف آن، صدها کتاب و هزاران مقاله علمی و پژوهشی نوشته‌اند. بر پایه این مواضع به‌ویژه در چند قرن گذشته، کتاب‌های تاریخی متعددی نوشته شده که عمدتا مربوط به دوره باستان، یعنی پیش از ورود اسلام به ایران است. بنا بر سنتی تثبیت‌شده، تاریخ ایران معمولا در این دو دوره معرفی می‌شود. بیش و پیش از هر چیز، به تاریخ سیاسی این سرزمین پرداخته‌اند و غالبا اشاره‌های آنها به موضوعات و دستاوردهای اجتماعی و فرهنگی در لابه‌لای رویدادهای سیاسی و لاجرم به‌گونه‌ای جنبی بوده است. این نگاه سیاسی به تاریخ تقریبا درباره تاریخ دوره اسلامی نیز دیده می‌شود. با این همه درباره دوره باستان، دست‌کم یکی از دلایل اتخاذ این رویکرد، آن است که منابع موجود برای بازنویسی تاریخ این دوره عمدتا گزارش‌های سیاسی و نوشته‌های دینی هستند و تاریخ اجتماعی و فرهنگی را می‌باید با جست‌وجوی بیشتر و از لابه‌لای همان گزارش‌ها و تفسیر دیگر آثار بازمانده از آن دوران بازجست. در پی تحولات تاریخ‌نگاری در قرن گذشته رویکرد به نگارش تاریخ اجتماعی ایران در دوره‌های مختلف از‌جمله تاریخ باستان افزایش یافته است. کتاب «ایران زمین: روزگار باستان» نوشته عسکر بهرامی که به‌تازگی به همت نشر فرهنگ معاصر منتشر شده، می‌کوشد تحولات تاریخی را از منظری اجتماعی و فرهنگی و زیست مردمان عادی وارسی کند. نویسنده در مقدمه می‌نویسد: «درباره تاریخ ایران در دوره باستان، یعنی تا ورود اسلام، کتاب‌های بسیاری به زبان‌های مختلف نوشته و منتشر کرده‌اند. افزون بر آثار فارسی‌زبان، شماری از آثار غیرفارسی نیز توسط مترجمانی به فارسی برگردانده شده و بدین ترتیب مجموعه‌ای پرشمار در دسترس خواننده فارسی‌زبان قرار دارد. مجموعه این آثار را با توجه به مخاطب می‌توان در دو گروه کلی قرار داد: یکی آثاری با زبان تخصصی و بحث‌های فنی، دیگری نوشته‌هایی برای مخاطبان غیرمتخصص و اغلب با زبانی ساده. این کتاب در واقع با این رویکرد و پاسخ به چنین نیازی برای خواننده غیرمتخصص نوشته شده است». کتاب در چهار بخش و یک پیوست تدوین شده است. پس از کلیاتی درباره سپیده‌دمان زندگی در ایران‌زمین، گزارشی از تاریخ سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران و مردمانش آمده و در آن کوشش شده تا مهم‌ترین مباحث تاریخ ایران، هر یک در فصلی کوتاه یا نسبتا کوتاه، به زبانی تا حد امکان ساده، بیان شود. اغلب تاریخ‌نگاران و پژوهشگران تاریخ ایران باستان، حکومت ماد را نخستین تشکیلات سیاسی و پادشاهی فلات ایران دانسته‌اند. با این همه پژوهشگران امروزی، با توجه به تعریف حکومت به منزله تشکیلاتی منسجم و دارای دستگاه و نهادهای خاص حکومتی، درباره شکل‌گیری مقوله‌ای به نام امپراتوری یا شاهنشاهی ماد یا حتی حکومت ماد تردید دارند. صرف‌نظر از این موضوع، پیش از شکل‌گیری این حکومت یا پادشاهی، حکومت‌های کوچکی در نقاط مختلف فلات ایران وجود داشتند که برخی از آنها قدرت‌هایی بزرگ و تأثیرگذار در تاریخ سیاسی فلات و حتی فراتر از آن بودند. بخش دوم کتاب به بررسی تاریخ سیاسی ایران اختصاص دارد که در این بخش به نخستین اقوام و حکومت‌ها پرداخته شده و در ادامه حکومت‌های تاریخ باستان ایران بررسی شده است. به سبب کمبود منابع و شواهد، امکان به‌دست‌آوردن شناختی کامل و جامع از تاریخ و فرهنگ مردم فلات ایران در دوره باستان فراهم نیست و این دشواری به‌ویژه در مورد زندگی اجتماعی و فرهنگی بیشتر است؛ زیرا در‌حالی‌که گزارش‌های تاریخی و آثار نوشتاری بازمانده از روزگار باستان، اطلاعاتی درباره تحولات سیاسی ایران آن روزگار به دست می‌دهند، زندگی اجتماعی مردم چندان مورد توجه نویسندگان این گزارش‌ها نبوده و تنها از اندک کاوش‌های باستان‌شناختی انجام‌شده و مطالعه اشیا و آثار به‌دست‌آمده و گاه از لابه‌لای گزارش‌های تاریخی، آگاهی‌های پراکنده‌ای از برخی جنبه‌های زندگی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایرانیان باستان به دست آمده است. در بخش سوم بعد از نگاهی اجمالی به روند کلی تاریخ اجتماعی و اقتصادی فلات ایران که در بخش شکل‌گیری حکومت با شرح بیشتری آمده است، در فصل‌هایی چند برخی جنبه‌های اجتماعی و اقتصادی جوامع باستانی ساکن در فلات ایران معرفی شده است. ظاهرا همه اقوام باستانی روایت‌هایی از آفرینش و تاریخ جهان داشته‌اند که اغلب به نسل‌های بعدی منتقل می‌شده‌‌اند. چنین تاریخی را تاریخ روایی، تاریخ ملی و از آنجا که آمیخته با باورها و اسطوره‌هاست، تاریخ اسطوره‌ای یا دینی هم نامیده‌اند که این موضوع و موارد دین، زبان و ادبیات، گیاه‌شناسی، بهداشت و پزشکی، هنر، گاه‌شماری و جشن ایرانیان باستان در بخش پایانی کتاب با عنوان «تاریخ فرهنگی» بررسی شده است. این کتاب در بخش نخست به کلیات و سرزمین ایران می‌پردازد و در بخش دوم با عنوان تاریخ سیاسی به نخستین اقوام و حکومت‌ها، مادی‌ها، هخامنشیان، حکومت بیگانگان، اشکانیان، ساسانیان، حکومت، درباره سازمان اداری، سپاه و جنگ، گاه‌نگاشت مهم‌ترین رویدادهای تاریخ ایران‌باستان اشاره می‌کند. بخش سوم با عنوان تاریخ اجتماعی و اقتصادی به زندگی اجتماعی، راه و ارتباطات، بازرگانی، کشاورزی و دامداری، دارایی و امور مالی، سکه، یکان‌های اندازه‌گیری و دستمزدها، خانواده، قانون، مرگ و آیین‌های آن، پوشش و آرایش، خوراک و نوشیدنی می‌پردازد و در بخش پنجم با نام تاریخ فرهنگی، تاریخ اساطیری ایران، دین، زبان و ادبیات، گیاه‌شناسی، بهداشت و پزشکی، هنر، گاه‌شماری و جشن را شامل می‌شود. پایان‌بخش کتاب و در پیوست نیز معرفی و بررسی منابع و مآخذ، کتاب‌نامه و نمایه آمده است.