شعر و زندگی خیام
شرق: خیام در دوران قدیم چندان به‌عنوان شاعر مشهور نبود و شهرت اصلی او به‌عنوان شاعر در قرن نوزدهم و با ترجمه‌ای که فیتز جرالد از رباعی‌های او به دست داد، به وجود آمد. با انتشار ترجمه انگلیسی رباعی‌های خیام، او دوباره کشف شد و وجه شاعری شخصیت او برجسته‌تر از دیگر وجوهش شد. در ترکیه نیز در اوایل قرن بیستم مجموعه‌های متعددی از ترجمه‌های رباعیات خیام فراهم آمد که یکی از مشهورترین آنها کتابی است که حسین دانش از ادیبان ایرانی مقیم استانبول و رضا توفیق مشهور به فیلسوف، از اندیشمندان اهل ترکیه، فراهم آوردند و سپس با ترجمه و توضیح شیخ ابراهیم زنجانی کتاب به فارسی هم منتشر شده بود. این کتاب به‌تازگی با عنوان «خیام نیشابوری» و با عنوان فرعی زندگی، افکار و رباعیات، با تصحیح و تدوین مسعود جعفری‌جزی در نشر نیلوفر منتشر شده است. جعفری‌جزی در بخشی از ابتدای کتاب درباره این اثر نوشته: «حسین دانش و رضا توفیق متن فارسی رباعیات را همراه با ترجمه و شرح و تفسیر ترکی آنها منتشر کردند. نسخه‌ای از این کتاب را در همان سال‌ها پسر شیخ ابراهیم زنجانی که در سفارت ایران در استانبول کار می‌کرد، برای پدرش تهیه کرد و به ایران فرستاد.
زنجانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرد و در لابه‌لای ترجمه برخی دیدگاه‌های خودش را نیز گنجاند. تا آنجا که می‌دانیم، از این ترجمه دو نسخه خطی وجود دارد». این کتاب هم در‌واقع متن تصحیح‌شده ترجمه شیخ ابراهیم زنجانی از شرح و تفسیر رباعیات خیام به قلم حسین دانش و رضا توفیق است که بر‌اساس همین دو نسخه خطی فراهم آمده است.
این کتاب شامل سه مبحث مستقل از هم است. مجموعه‌ای از رباعی‌های خیام که به شکل موضوعی تدوین‌شده است، شرح و تفسیر رباعی‌ها و مطالبی درباره زندگی، شخصیت، زمانه و اندیشه‌های خیام. گردآوری مجموعه این رباعی‌ها در این کتاب در زمان انتشارش نقش مهمی در پیشبرد مطالعات خیام‌شناسی داشته است. در ابتدای کتاب این توضیح هم آمده که روش مؤلفان در شرح و تفسیر رباعی‌ها روشی محتواگر و کم‌اعتنا به‌صورت و ساختار است. به ظرافت‌های هنری، بلاغی، زبانی و ساختاری رباعی‌ها کمتر توجه شده و در مقابل، به فکر، اندیشه، جهان‌نگری و معانی فلسفی نهفته در آنها پرداخته‌اند. گذشته از تأکید بر اندیشه فلسفی، ذوق فردی و گرایش‌های حاکم بر فضای فکری اوایل قرن بیستم مانند علم‌گرایی و اثبات‌گرایی فلسفی نیز در این شرح و تفسیرها بازتابی گسترده دارد. مطالب مربوط به خیام و زندگی و اندیشه‌اش در فصل‌های آغازین کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود: مباحث مربوط به زندگی خیام و هویت تاریخی او و شعر خیام و شعرسرایی او را حسین دانش نوشته است و مباحث مربوط به اندیشه فلسفی خیام و مقایسه‌اش با دیگر اندیشمندان به قلم رضا توفیق است. درباره آشنایی ایرانیان با این کتاب این
توضیحات در کتاب آمده: «به دلیل اهمیت این کتاب، شهرت مؤلفان آن و ارتباطات فرهنگی وسیع ایران و ترکیه در دوران پیش از تغییر خط در ترکیه، کتاب حاضر بلافاصله پس از انتشار در ترکیه مورد توجه صاحب‌نظران ایرانی قرار گرفت. در سال 1302/ 1923 در یکی از شماره‌های سال اول مجله ایرانشهر چاپ برلین به انتشار این کتاب اشاره شده و ترجمه فارسی مقدمه آن انتشار یافته است. بخش‌های دیگری از فصل‌های آغازین این کتاب نیز در شماره‌های بعدی این مجله منتشر شده است. در مطلبی که گردانندگان ایرانشهر در معرفی این کتاب نوشته‌اند، از‌جمله چنین آمده است: دو فاضل شرقی تمام مباحث و تحقیقات و وثایق راجع به خیام را جمع کرده و دو مقدمه بسیار مفید به زبان ترکی بر این کتاب نوشته‌اند. در مجله ایرانشهر نام مترجم ذکر نشده است. این مترجم کسی نیست جز اسماعیل یکانی که بعدها کتابی مفصل درباره خیام نوشت». رشید یاسمی نیز در سال 1307 درباره این کتاب نوشته بود: «... این کتاب با تتبع بسیار جمع آمده و با اشباعی تمام که نزدیک به مبالغه است، فلسفه خیام در آن تشریح شده... لیکن این کتاب که کامل‌ترین اطلاعات و مؤخرترین مطالعات را در بر دارد، خالی از نواقص نیست؛
زیرا که از رباعیات استنباط فلسفه خیام را کرده و چون متأسفانه مجموعه‌ای که در معرض تحقیق داشته‌اند، از اشعار دیگران عاری نبوده است، به حکم اجبار قسمی از شرح‌ها و استنباطات ایشان به عرفا و شعرایی راجع می‌شود که اشعارشان در رباعیات خیام وارد شده است».
ترجمه شرح رباعیات خیام حسین دانش و رضا توفیق از آخرین آثار زنجانی است که در سال‌های پایانی زندگی‌اش فراهم آورده و از‌این‌رو در منابع مربوط به زندگی او و آنچه درباره او و آثارش نوشته‌اند، اشاره‌‌ای به آن دیده نمی‌شود. آن‌طور‌که در خود کتاب هم توضیح داده شده، ترجمه این کتاب را نیز باید در تداوم دیگر فعالیت‌هایی دید که زنجانی پس از تحول فکری‌اش صورت داد. جعفری‌جزی در پاسخ به این پرسش که چرا زنجانی کتابی حجیم درباره خیام و رباعیاتش را به فارسی ترجمه کرد، نوشته: «یقینا انگیزه‌ها و اسباب درونی و بیرونی متعددی او را به این کار برانگیخته‌اند. نخست، باید به یاد داشته باشیم که آن زمان که او دست به این کار زد، چند دهه از کشف رباعیات خیام و ترجمه آنها در اروپا و سپس دیگر نقاط دنیا می‌گذشت و امواج پرتلاطم و پرجاذبه خیام به ایران هم رسیده بود و اندیشمندان و ادیبان دیگری مانند صادق هدایت، سعید نفیسی و محمدعلی فروغی به تحقیق درباره خیام و تدوین رباعیات او روی آورده بودند؛ بنابراین این ترجمه را نیز باید بخشی از گرایش عصر به کشف و بازخوانی خیام به‌شمار آورد. البته جاذبه خیام و اشعار او در آن عصر صرفا پیامد توجه اروپاییان به
این شاعر ایرانی نبود؛ بلکه علاوه‌بر‌آن، افکار و اندیشه‌های خیام بدان‌گونه که در رباعیات او بازتاب یافته با روح شکاک، تجددگرا و گریزان از جزم‌اندیشی و روشنگرانه عصر مشروطه و سال‌های پس از آن کاملا سازوار و هماهنگ بود».
شرق: خیام در دوران قدیم چندان به‌عنوان شاعر مشهور نبود و شهرت اصلی او به‌عنوان شاعر در قرن نوزدهم و با ترجمه‌ای که فیتز جرالد از رباعی‌های او به دست داد، به وجود آمد. با انتشار ترجمه انگلیسی رباعی‌های خیام، او دوباره کشف شد و وجه شاعری شخصیت او برجسته‌تر از دیگر وجوهش شد. در ترکیه نیز در اوایل قرن بیستم مجموعه‌های متعددی از ترجمه‌های رباعیات خیام فراهم آمد که یکی از مشهورترین آنها کتابی است که حسین دانش از ادیبان ایرانی مقیم استانبول و رضا توفیق مشهور به فیلسوف، از اندیشمندان اهل ترکیه، فراهم آوردند و سپس با ترجمه و توضیح شیخ ابراهیم زنجانی کتاب به فارسی هم منتشر شده بود. این کتاب به‌تازگی با عنوان «خیام نیشابوری» و با عنوان فرعی زندگی، افکار و رباعیات، با تصحیح و تدوین مسعود جعفری‌جزی در نشر نیلوفر منتشر شده است. جعفری‌جزی در بخشی از ابتدای کتاب درباره این اثر نوشته: «حسین دانش و رضا توفیق متن فارسی رباعیات را همراه با ترجمه و شرح و تفسیر ترکی آنها منتشر کردند. نسخه‌ای از این کتاب را در همان سال‌ها پسر شیخ ابراهیم زنجانی که در سفارت ایران در استانبول کار می‌کرد، برای پدرش تهیه کرد و به ایران فرستاد.
زنجانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرد و در لابه‌لای ترجمه برخی دیدگاه‌های خودش را نیز گنجاند. تا آنجا که می‌دانیم، از این ترجمه دو نسخه خطی وجود دارد». این کتاب هم در‌واقع متن تصحیح‌شده ترجمه شیخ ابراهیم زنجانی از شرح و تفسیر رباعیات خیام به قلم حسین دانش و رضا توفیق است که بر‌اساس همین دو نسخه خطی فراهم آمده است.
این کتاب شامل سه مبحث مستقل از هم است. مجموعه‌ای از رباعی‌های خیام که به شکل موضوعی تدوین‌شده است، شرح و تفسیر رباعی‌ها و مطالبی درباره زندگی، شخصیت، زمانه و اندیشه‌های خیام. گردآوری مجموعه این رباعی‌ها در این کتاب در زمان انتشارش نقش مهمی در پیشبرد مطالعات خیام‌شناسی داشته است. در ابتدای کتاب این توضیح هم آمده که روش مؤلفان در شرح و تفسیر رباعی‌ها روشی محتواگر و کم‌اعتنا به‌صورت و ساختار است. به ظرافت‌های هنری، بلاغی، زبانی و ساختاری رباعی‌ها کمتر توجه شده و در مقابل، به فکر، اندیشه، جهان‌نگری و معانی فلسفی نهفته در آنها پرداخته‌اند. گذشته از تأکید بر اندیشه فلسفی، ذوق فردی و گرایش‌های حاکم بر فضای فکری اوایل قرن بیستم مانند علم‌گرایی و اثبات‌گرایی فلسفی نیز در این شرح و تفسیرها بازتابی گسترده دارد. مطالب مربوط به خیام و زندگی و اندیشه‌اش در فصل‌های آغازین کتاب به دو بخش تقسیم می‌شود: مباحث مربوط به زندگی خیام و هویت تاریخی او و شعر خیام و شعرسرایی او را حسین دانش نوشته است و مباحث مربوط به اندیشه فلسفی خیام و مقایسه‌اش با دیگر اندیشمندان به قلم رضا توفیق است. درباره آشنایی ایرانیان با این کتاب این
توضیحات در کتاب آمده: «به دلیل اهمیت این کتاب، شهرت مؤلفان آن و ارتباطات فرهنگی وسیع ایران و ترکیه در دوران پیش از تغییر خط در ترکیه، کتاب حاضر بلافاصله پس از انتشار در ترکیه مورد توجه صاحب‌نظران ایرانی قرار گرفت. در سال 1302/ 1923 در یکی از شماره‌های سال اول مجله ایرانشهر چاپ برلین به انتشار این کتاب اشاره شده و ترجمه فارسی مقدمه آن انتشار یافته است. بخش‌های دیگری از فصل‌های آغازین این کتاب نیز در شماره‌های بعدی این مجله منتشر شده است. در مطلبی که گردانندگان ایرانشهر در معرفی این کتاب نوشته‌اند، از‌جمله چنین آمده است: دو فاضل شرقی تمام مباحث و تحقیقات و وثایق راجع به خیام را جمع کرده و دو مقدمه بسیار مفید به زبان ترکی بر این کتاب نوشته‌اند. در مجله ایرانشهر نام مترجم ذکر نشده است. این مترجم کسی نیست جز اسماعیل یکانی که بعدها کتابی مفصل درباره خیام نوشت». رشید یاسمی نیز در سال 1307 درباره این کتاب نوشته بود: «... این کتاب با تتبع بسیار جمع آمده و با اشباعی تمام که نزدیک به مبالغه است، فلسفه خیام در آن تشریح شده... لیکن این کتاب که کامل‌ترین اطلاعات و مؤخرترین مطالعات را در بر دارد، خالی از نواقص نیست؛
زیرا که از رباعیات استنباط فلسفه خیام را کرده و چون متأسفانه مجموعه‌ای که در معرض تحقیق داشته‌اند، از اشعار دیگران عاری نبوده است، به حکم اجبار قسمی از شرح‌ها و استنباطات ایشان به عرفا و شعرایی راجع می‌شود که اشعارشان در رباعیات خیام وارد شده است».
ترجمه شرح رباعیات خیام حسین دانش و رضا توفیق از آخرین آثار زنجانی است که در سال‌های پایانی زندگی‌اش فراهم آورده و از‌این‌رو در منابع مربوط به زندگی او و آنچه درباره او و آثارش نوشته‌اند، اشاره‌‌ای به آن دیده نمی‌شود. آن‌طور‌که در خود کتاب هم توضیح داده شده، ترجمه این کتاب را نیز باید در تداوم دیگر فعالیت‌هایی دید که زنجانی پس از تحول فکری‌اش صورت داد. جعفری‌جزی در پاسخ به این پرسش که چرا زنجانی کتابی حجیم درباره خیام و رباعیاتش را به فارسی ترجمه کرد، نوشته: «یقینا انگیزه‌ها و اسباب درونی و بیرونی متعددی او را به این کار برانگیخته‌اند. نخست، باید به یاد داشته باشیم که آن زمان که او دست به این کار زد، چند دهه از کشف رباعیات خیام و ترجمه آنها در اروپا و سپس دیگر نقاط دنیا می‌گذشت و امواج پرتلاطم و پرجاذبه خیام به ایران هم رسیده بود و اندیشمندان و ادیبان دیگری مانند صادق هدایت، سعید نفیسی و محمدعلی فروغی به تحقیق درباره خیام و تدوین رباعیات او روی آورده بودند؛ بنابراین این ترجمه را نیز باید بخشی از گرایش عصر به کشف و بازخوانی خیام به‌شمار آورد. البته جاذبه خیام و اشعار او در آن عصر صرفا پیامد توجه اروپاییان به
این شاعر ایرانی نبود؛ بلکه علاوه‌بر‌آن، افکار و اندیشه‌های خیام بدان‌گونه که در رباعیات او بازتاب یافته با روح شکاک، تجددگرا و گریزان از جزم‌اندیشی و روشنگرانه عصر مشروطه و سال‌های پس از آن کاملا سازوار و هماهنگ بود».