روسیه و اسرائیل: روابطی خاص و مستحکم
احمد وخشیته. استادیار دانشگاه دوستی ملل روسیه
شوروی نخستین کشوری بود که اسرائیل را در همان روز نخست یعنی هجدهم ماه می ۱۹۴۸ به رسمیت شناخت و چند روز بعد در بیست‌وهشتم همان ماه، روابط دیپلماتیک با تل‌آویو را آغاز کرد. شوروی از جمله کشورهایی بود که پیش از این تاریخ نیز تلاش بسیاری برای به‌رسمیت‌شناختن اسرائیل در سازمان ملل انجام داده بود و به یهودیان روس اجازه داد که به طور رایگان به اسرائیل مهاجرت کنند. سرانجام اولین هیئت دیپلماتیک شوروی در نهم ماه آگوست ۱۹۴۸ وارد تل‌آویو شد و نماینده این کشور اعتبارنامه خود را تقدیم دیوید بن گورین، نخستین نخست‌وزیر اسرائیل کرد، اما در این میان آرام‌آرام اختلاف‌ها شکل گرفت. از یک‌سو شوروی خواستار تشکیل یک کشور عربی در فلسطین بود، در‌حالی‌که اسرائیل با حمایت بریتانیا الحاق این سرزمین به اردن را ترجیح می‌داد؛ شوروی از قیمومیت شورای امنیت سازمان ملل در مورد بیت‌المقدس حمایت می‌کرد و این رویکرد نیز مورد اقبال مقامات تل‌آویو نبود و در مجموع می‌توان گفت که شوروی و اسرائیل در سیاست‌های خاورمیانه‌ای وحدتی با یکدیگر نداشتند. اما به نظر می‌رسد که این اختلافات یک بُعد دیگر هم داشت: به‌رسمیت‌شناختن یهودیان برای خروج آزادانه از شوروی برای اقامت دائم در اسرائیل، به معنای به‌رسمیت‌شناختن صهیونیسم بود که در تقابل با سیاست‌های کمونیستی قرار داشت. برایند همین اختلافات سبب شد تا مسکو درخواست وام تل‌آویو را رد کند و به موجب آن روابط تجاری میان شوروی و اسرائیل در نیمه دوم ۱۹۴۹ متوقف شود. دستگیری گروهی از پزشکان یهودی در اوایل سال ۱۹۵۳ سبب شد تا شوروی از سوی اسرائیل به یهودستیزی متهم شود. در نهم فوریه همان سال انفجاری در محل نمایندگی شوروی در تل‌آویو رخ داد و سه نفر زخمی شدند و در پی آن، شوروی در یادداشتی اعتراضی، اسرائیل را مسئول این حادثه تروریستی دانست و روابط دیپلماتیکش را قطع کرد. اما اندکی بعد به واسطه مذاکرات موشه شارت، وزیر خارجه اسرائیل با مولوتوف همتای شورویایی خود، بر دوستی واقعی بین‌المللی میان تل‌آویو و مسکو تأکید و روابط از سر گرفته شد. اما 13 سال بعد به دنبال جنگ شش‌روزه اعراب و اسرائیل، اتحاد جماهیر شوروی برای اعلام همبستگی با کشورهای عربی، روابط دیپلماتیک خود با اسرائیل را در دهم ژوئن ۱۹۶۷ قطع کرد. اسناد وزارت خارجه شوروی نشان می‌دهد که از تابستان ۱۹۶۷ تا نیمه دوم ۱۹۸۰ هیچ گونه تماس سیاسی، اقتصادی و یا فرهنگی با اسرائیل برقرار نشده است. در این مدت دفتر نمایندگی اسرائیل در سفارت هلند در مسکو فعالیت می‌کرد و در سوی مقابل نیز سفارت فنلاند، نماینده منافع شوروی در اسرائیل بود. نهایتا در سال ۱۹۸۵ مذاکرات میان مسکو و تل‌آویو برای احیای روابط دیپلماتیک آغاز شد و نخستین هیئت اسرائیلی در سال ۱۹۸۸ وارد مسکو شدند؛ اما سرانجام این روابط در واپسین روزهای اتحاد شوروی در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ به طور کامل احیا شد که در جریان آن بوریس پانکین، آخرین وزیر خارجه شوروی به تل‌آویو سفر کرد و بیانیه مشترک احیای روابط دیپلماتیک در اورشلیم امضا شد. اکنون پس از گذشت 30 سال، این تاریخ نقطه عطف احیای روابط روسیه و اسرائیل به شمار می‌آید و همه‌ساله معمولا در این زمان نخست‌وزیران اسرائیل به مسکو سفر می‌کنند و به عنوان مثال نفتالی بنت، نخست‌وزیر جدید اسرائیل نیز جمعه این هفته برای دیدار با ولادیمیر پوتین عازم مسکو می‌شود. نخستین سفر پوتین در جایگاه رئیس‌جمهوری به سال ۲۰۰۵ و زمان نخست‌وزیری آریل شارون در اسرائیل باز می‌گردد که در دیداری که ایهود اولمرت نخست‌وزیر بعدی اسرائیل با دمیتری مدودوف، رئیس‌جمهوری وقت روسیه در سال ۲۰۰۸ داشت اعلام کرد توافق‌های سال ۲۰۰۵ به نتیجه رسیده و گفت‌وگوهای راهبردی شکل گرفته است. در اکتبر سال ۲۰۱۰ هم‌زمان با نوزدهمین سالگرد احیای روابط مسكو و اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر سابق اسرائیل، در مسکو اعلام کرد که روابط با كاخ كرملین بسیار صمیمی و مستحکم است و مدودوف آن را خاص دانست. موضوعی که اکنون و در آستانه سی‌امین سالگرد احیای این روابط در یادداشت سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در روزنامه اسرائیلی یدیعوت آحارونت نیز می‌توان عمق همگرایی و روابط نزدیک مسکو و تل‌آویو را درک کرد، به‌خصوص آنجا که وزیر خارجه روسیه می‌نویسد: ما همیشه به این نکته توجه داریم که در راه‌حل‌های جامع برای مشکلات منطقه‌ای خاورمیانه، لزوما باید منافع اسرائیل در نظر گرفته شود.
شوروی نخستین کشوری بود که اسرائیل را در همان روز نخست یعنی هجدهم ماه می ۱۹۴۸ به رسمیت شناخت و چند روز بعد در بیست‌وهشتم همان ماه، روابط دیپلماتیک با تل‌آویو را آغاز کرد. شوروی از جمله کشورهایی بود که پیش از این تاریخ نیز تلاش بسیاری برای به‌رسمیت‌شناختن اسرائیل در سازمان ملل انجام داده بود و به یهودیان روس اجازه داد که به طور رایگان به اسرائیل مهاجرت کنند. سرانجام اولین هیئت دیپلماتیک شوروی در نهم ماه آگوست ۱۹۴۸ وارد تل‌آویو شد و نماینده این کشور اعتبارنامه خود را تقدیم دیوید بن گورین، نخستین نخست‌وزیر اسرائیل کرد، اما در این میان آرام‌آرام اختلاف‌ها شکل گرفت. از یک‌سو شوروی خواستار تشکیل یک کشور عربی در فلسطین بود، در‌حالی‌که اسرائیل با حمایت بریتانیا الحاق این سرزمین به اردن را ترجیح می‌داد؛ شوروی از قیمومیت شورای امنیت سازمان ملل در مورد بیت‌المقدس حمایت می‌کرد و این رویکرد نیز مورد اقبال مقامات تل‌آویو نبود و در مجموع می‌توان گفت که شوروی و اسرائیل در سیاست‌های خاورمیانه‌ای وحدتی با یکدیگر نداشتند. اما به نظر می‌رسد که این اختلافات یک بُعد دیگر هم داشت: به‌رسمیت‌شناختن یهودیان برای خروج آزادانه از شوروی برای اقامت دائم در اسرائیل، به معنای به‌رسمیت‌شناختن صهیونیسم بود که در تقابل با سیاست‌های کمونیستی قرار داشت. برایند همین اختلافات سبب شد تا مسکو درخواست وام تل‌آویو را رد کند و به موجب آن روابط تجاری میان شوروی و اسرائیل در نیمه دوم ۱۹۴۹ متوقف شود. دستگیری گروهی از پزشکان یهودی در اوایل سال ۱۹۵۳ سبب شد تا شوروی از سوی اسرائیل به یهودستیزی متهم شود. در نهم فوریه همان سال انفجاری در محل نمایندگی شوروی در تل‌آویو رخ داد و سه نفر زخمی شدند و در پی آن، شوروی در یادداشتی اعتراضی، اسرائیل را مسئول این حادثه تروریستی دانست و روابط دیپلماتیکش را قطع کرد. اما اندکی بعد به واسطه مذاکرات موشه شارت، وزیر خارجه اسرائیل با مولوتوف همتای شورویایی خود، بر دوستی واقعی بین‌المللی میان تل‌آویو و مسکو تأکید و روابط از سر گرفته شد. اما 13 سال بعد به دنبال جنگ شش‌روزه اعراب و اسرائیل، اتحاد جماهیر شوروی برای اعلام همبستگی با کشورهای عربی، روابط دیپلماتیک خود با اسرائیل را در دهم ژوئن ۱۹۶۷ قطع کرد. اسناد وزارت خارجه شوروی نشان می‌دهد که از تابستان ۱۹۶۷ تا نیمه دوم ۱۹۸۰ هیچ گونه تماس سیاسی، اقتصادی و یا فرهنگی با اسرائیل برقرار نشده است. در این مدت دفتر نمایندگی اسرائیل در سفارت هلند در مسکو فعالیت می‌کرد و در سوی مقابل نیز سفارت فنلاند، نماینده منافع شوروی در اسرائیل بود. نهایتا در سال ۱۹۸۵ مذاکرات میان مسکو و تل‌آویو برای احیای روابط دیپلماتیک آغاز شد و نخستین هیئت اسرائیلی در سال ۱۹۸۸ وارد مسکو شدند؛ اما سرانجام این روابط در واپسین روزهای اتحاد شوروی در ۱۸ اکتبر ۱۹۹۱ به طور کامل احیا شد که در جریان آن بوریس پانکین، آخرین وزیر خارجه شوروی به تل‌آویو سفر کرد و بیانیه مشترک احیای روابط دیپلماتیک در اورشلیم امضا شد. اکنون پس از گذشت 30 سال، این تاریخ نقطه عطف احیای روابط روسیه و اسرائیل به شمار می‌آید و همه‌ساله معمولا در این زمان نخست‌وزیران اسرائیل به مسکو سفر می‌کنند و به عنوان مثال نفتالی بنت، نخست‌وزیر جدید اسرائیل نیز جمعه این هفته برای دیدار با ولادیمیر پوتین عازم مسکو می‌شود. نخستین سفر پوتین در جایگاه رئیس‌جمهوری به سال ۲۰۰۵ و زمان نخست‌وزیری آریل شارون در اسرائیل باز می‌گردد که در دیداری که ایهود اولمرت نخست‌وزیر بعدی اسرائیل با دمیتری مدودوف، رئیس‌جمهوری وقت روسیه در سال ۲۰۰۸ داشت اعلام کرد توافق‌های سال ۲۰۰۵ به نتیجه رسیده و گفت‌وگوهای راهبردی شکل گرفته است. در اکتبر سال ۲۰۱۰ هم‌زمان با نوزدهمین سالگرد احیای روابط مسكو و اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر سابق اسرائیل، در مسکو اعلام کرد که روابط با كاخ كرملین بسیار صمیمی و مستحکم است و مدودوف آن را خاص دانست. موضوعی که اکنون و در آستانه سی‌امین سالگرد احیای این روابط در یادداشت سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه در روزنامه اسرائیلی یدیعوت آحارونت نیز می‌توان عمق همگرایی و روابط نزدیک مسکو و تل‌آویو را درک کرد، به‌خصوص آنجا که وزیر خارجه روسیه می‌نویسد: ما همیشه به این نکته توجه داریم که در راه‌حل‌های جامع برای مشکلات منطقه‌ای خاورمیانه، لزوما باید منافع اسرائیل در نظر گرفته شود.