روایتی از یک فروپاشی
احمد وخشیته . استادیار دانشگاه دوستی ملل
هفته گذشته به مناسبت سالروز انقلاب اکتبر، به این موضوع اشاره کردم که چگونه بلشویک‌ها در انقلاب سوسیالیستی اکتبر بر موج اعتراضات چیره شدند تا مردمی که علیه استبداد تزاری انقلاب کرده بودند، به‌ناگاه دچار حکومت شوروی شوند. اغراق نیست اگر بگوییم از دل انقلابی که در آرزوی آزادی شکل گرفت، حکومت خودکامه‌ای متولد شد که این‌بار نه‌فقط استبداد داشت، بلکه با خط‌‌کشی مبتنی بر ایدئولوژی مارکسیستی، هر‌کس را همچون آنها نمی‌اندیشید، سرکوب می‌کرد و این سرکوب تا جایی پیش رفت که در دوران‌هایی نظیر زمامداری استالین به وحشتناک‌ترین حد خود رسید.
پرده اول: بخارپزی فلسفی
روشنفکران، هنرمندان و نخبگان روس نقش بسیار مهمی در انقلاب سال ۱۹۱۷ داشتند که مردم خروشان را به امید طلوع آزادی فرا‌می‌خواندند؛ اگرچه دستگاه تزار غروب کرد، اما تولد شوروی، همه آمال آنها را به سرابی تبدیل کرده بود. در این میان اما حاکمیت انتظاری از آنها داشت که می‌توان گفت به نوعی تیر خلاص به طبقه روشنفکر محسوب می‌شد که «پراودا»، روزنامه رسمی شوروی، در مطلبی به‌روشنی آن را اعلام کرد که نخبگان نباید سکوت کنند و لازم است با صراحت از شوروی حمایت کنند و هشدار داد که در غیر این صورت، باید این عناصر ضد انقلاب اخراج شوند.
به نظر می‌رسد این نخستین هشدار رسمی به طبقه بورژوا و روشنفکر بود که اندکی بعد به واسطه واقعه «بخارپزی فسلفی» تحقق یافت. رویدادی که مطابق آن، شوروی تصمیم گرفت تحصیل‌کرده‌ترین افراد جامعه خود را که نقش مهمی در تولید علم، فرهنگ و هنر داشتند، تعمدا از مرزهای خود اخراج و تبعید کند.
نخستین کشتی در ۲۹ سپتامبر ۱۹۲۲ و کشتی دوم در ۱۶ نوامبر همان سال حامل بیش از ۱۹۰ روشنفکر مخالف حکومت از‌جمله پزشک، فیلسوف، اقتصاددان، سیاست‌مدار، استاد دانشگاه، هنرمند، دانشجو و خبرنگار بود. البته گفته میشود میان سال‌ها ۱۹۲۲ و ۱۹۲۳ بسیاری از دیگر نخبگان جامعه نیز به وسیله قطار به این تبعید‌های اجباری فرستاده شدند. نکته درخور تأمل اینجاست که این افراد اجازه داشتند تنها با خود دو شلوار، دو جفت جوراب و کفش، یک ژاکت و کت همراه داشته باشند و تمام پول و اموال آنها از سوی حکومت شوروی مصادره می‌شد.
گفته میشود لئون تروتسکی که در آن هنگام یکی از پرنفوذترین و تأثیرگذارترین افراد کنار لنین بود، در دفاع از این اقدام گفته بود: «ما این افراد را اخراج کردیم؛ زیرا هیچ دلیلی برای تیراندازی به آنها وجود نداشت، ولی تحمل‌شان نیز غیرممکن بود!». اما نکته جالب اینجاست که همین آقای تروتسکی که در ایام لنین نورچشمی بود و از هیچ خشونتی کم نگذاشت و حتی به‌عنوان کمیسر خلق برای روابط خارجی نیز برگزیده شده بود، کمتر از یک دهه بعد در زمان استالین با شیوه اداره حکومت او در کشور به اختلاف خورد و روانه تبعید شد و در نهایت در سال ۱۹۴۰ کشته شد.
پرده دوم: ظهور روشنفکران بدلی
پس از بخارپزی فلسفی در زمان لنین، شوروی در زمان استالین به دنبال ایجاد طبقه روشنفکر بدلی برآمد؛ نخبگان، هنرمندان، استادان و روزنامه‌نگارانی که از یک سو با سیاست‌های رفیق استالین هماهنگ باشند و با پلیس مخفی همکاری کنند و از سوی دیگر سیاست‌های دیکته‌شده را در جامعه در نقاب روشنفکری بسط دهند. معدود روشنفکران واقعی همچون بوریس پاسترناک، نویسنده رمان معروف «دکتر ژیواگو» نیز که از بخارپزی فلسفی قسر در رفته بودند، چاره‌ای جز فقر و انزوا نداشتند. روشنفکران حکومتی از قدرت مانور در روزنامه‌ها و رسانه ملی شوروی برخوردار بودند و به فراخور زمان، مطابق با صحبت‌های استالین، بر طبل حاکمیت می‌کوبیدند و هر زمان لازم بود به مواضع هنرمندان اصیل که اندک فضای بسیار محدودی در جامعه داشتند، با ادبیاتی زننده حمله می‌کردند.
این سیاست استالین در ادامه حیات شوروی پس از او نیز بسیار پررنگ بود؛ در زمان‌هایی مثل روزگار خروشچوف که او مجدد دست به بخارپزی فلسفی زد و هم‌زمان از اهرم روشنفکران بدلی نیز بهره برد. سیاست‌هایی که سبب شد تنها چند دهه پس از آغاز شوروی، بحران هویت در میان مردم این کشور شکل بگیرد و در دهه ۱۹۸۰ علائم آن کاملا شکار شود و به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران، یکی از مهم‌ترین عوامل فروپاشی در سیاست خارجی (جنگ سرد) را رقم بزند.
شوروی فقط ۷۴ سال عمر کرد، شاید چون دولتمردانش فراموش کرده بودند مردم این کشور که روزگاری برای عبور از قحطی و گرانی و در جست‌وجوی آزادی و پایان جنگ در کنار روشنفکران حقیقی علیه تزار انقلاب کردند، نه‌تنها دچار ابتذال روشنفکران حکومتی شدند و بحران هویت در این جامعه متولد شد، بلکه از سمتی هزینه رقابت‌های تسلیحاتی و جنگ‌های نیابتی شوروی را نیز باید از اقتصاد کوچکشان می‌پرداختند و در این میان ماشین سرکوب چنان عمل کرده بود که از آزادی و دموکراسی حتی کورسویی نیز نمانده بود. کلیدواژه‌هایی که برای ورشکستگی و فروپاشی یک حکومت کافی است.
هفته گذشته به مناسبت سالروز انقلاب اکتبر، به این موضوع اشاره کردم که چگونه بلشویک‌ها در انقلاب سوسیالیستی اکتبر بر موج اعتراضات چیره شدند تا مردمی که علیه استبداد تزاری انقلاب کرده بودند، به‌ناگاه دچار حکومت شوروی شوند. اغراق نیست اگر بگوییم از دل انقلابی که در آرزوی آزادی شکل گرفت، حکومت خودکامه‌ای متولد شد که این‌بار نه‌فقط استبداد داشت، بلکه با خط‌‌کشی مبتنی بر ایدئولوژی مارکسیستی، هر‌کس را همچون آنها نمی‌اندیشید، سرکوب می‌کرد و این سرکوب تا جایی پیش رفت که در دوران‌هایی نظیر زمامداری استالین به وحشتناک‌ترین حد خود رسید.
پرده اول: بخارپزی فلسفی
روشنفکران، هنرمندان و نخبگان روس نقش بسیار مهمی در انقلاب سال ۱۹۱۷ داشتند که مردم خروشان را به امید طلوع آزادی فرا‌می‌خواندند؛ اگرچه دستگاه تزار غروب کرد، اما تولد شوروی، همه آمال آنها را به سرابی تبدیل کرده بود. در این میان اما حاکمیت انتظاری از آنها داشت که می‌توان گفت به نوعی تیر خلاص به طبقه روشنفکر محسوب می‌شد که «پراودا»، روزنامه رسمی شوروی، در مطلبی به‌روشنی آن را اعلام کرد که نخبگان نباید سکوت کنند و لازم است با صراحت از شوروی حمایت کنند و هشدار داد که در غیر این صورت، باید این عناصر ضد انقلاب اخراج شوند.
به نظر می‌رسد این نخستین هشدار رسمی به طبقه بورژوا و روشنفکر بود که اندکی بعد به واسطه واقعه «بخارپزی فسلفی» تحقق یافت. رویدادی که مطابق آن، شوروی تصمیم گرفت تحصیل‌کرده‌ترین افراد جامعه خود را که نقش مهمی در تولید علم، فرهنگ و هنر داشتند، تعمدا از مرزهای خود اخراج و تبعید کند.
نخستین کشتی در ۲۹ سپتامبر ۱۹۲۲ و کشتی دوم در ۱۶ نوامبر همان سال حامل بیش از ۱۹۰ روشنفکر مخالف حکومت از‌جمله پزشک، فیلسوف، اقتصاددان، سیاست‌مدار، استاد دانشگاه، هنرمند، دانشجو و خبرنگار بود. البته گفته میشود میان سال‌ها ۱۹۲۲ و ۱۹۲۳ بسیاری از دیگر نخبگان جامعه نیز به وسیله قطار به این تبعید‌های اجباری فرستاده شدند. نکته درخور تأمل اینجاست که این افراد اجازه داشتند تنها با خود دو شلوار، دو جفت جوراب و کفش، یک ژاکت و کت همراه داشته باشند و تمام پول و اموال آنها از سوی حکومت شوروی مصادره می‌شد.
گفته میشود لئون تروتسکی که در آن هنگام یکی از پرنفوذترین و تأثیرگذارترین افراد کنار لنین بود، در دفاع از این اقدام گفته بود: «ما این افراد را اخراج کردیم؛ زیرا هیچ دلیلی برای تیراندازی به آنها وجود نداشت، ولی تحمل‌شان نیز غیرممکن بود!». اما نکته جالب اینجاست که همین آقای تروتسکی که در ایام لنین نورچشمی بود و از هیچ خشونتی کم نگذاشت و حتی به‌عنوان کمیسر خلق برای روابط خارجی نیز برگزیده شده بود، کمتر از یک دهه بعد در زمان استالین با شیوه اداره حکومت او در کشور به اختلاف خورد و روانه تبعید شد و در نهایت در سال ۱۹۴۰ کشته شد.
پرده دوم: ظهور روشنفکران بدلی
پس از بخارپزی فلسفی در زمان لنین، شوروی در زمان استالین به دنبال ایجاد طبقه روشنفکر بدلی برآمد؛ نخبگان، هنرمندان، استادان و روزنامه‌نگارانی که از یک سو با سیاست‌های رفیق استالین هماهنگ باشند و با پلیس مخفی همکاری کنند و از سوی دیگر سیاست‌های دیکته‌شده را در جامعه در نقاب روشنفکری بسط دهند. معدود روشنفکران واقعی همچون بوریس پاسترناک، نویسنده رمان معروف «دکتر ژیواگو» نیز که از بخارپزی فلسفی قسر در رفته بودند، چاره‌ای جز فقر و انزوا نداشتند. روشنفکران حکومتی از قدرت مانور در روزنامه‌ها و رسانه ملی شوروی برخوردار بودند و به فراخور زمان، مطابق با صحبت‌های استالین، بر طبل حاکمیت می‌کوبیدند و هر زمان لازم بود به مواضع هنرمندان اصیل که اندک فضای بسیار محدودی در جامعه داشتند، با ادبیاتی زننده حمله می‌کردند.
این سیاست استالین در ادامه حیات شوروی پس از او نیز بسیار پررنگ بود؛ در زمان‌هایی مثل روزگار خروشچوف که او مجدد دست به بخارپزی فلسفی زد و هم‌زمان از اهرم روشنفکران بدلی نیز بهره برد. سیاست‌هایی که سبب شد تنها چند دهه پس از آغاز شوروی، بحران هویت در میان مردم این کشور شکل بگیرد و در دهه ۱۹۸۰ علائم آن کاملا شکار شود و به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران، یکی از مهم‌ترین عوامل فروپاشی در سیاست خارجی (جنگ سرد) را رقم بزند.
شوروی فقط ۷۴ سال عمر کرد، شاید چون دولتمردانش فراموش کرده بودند مردم این کشور که روزگاری برای عبور از قحطی و گرانی و در جست‌وجوی آزادی و پایان جنگ در کنار روشنفکران حقیقی علیه تزار انقلاب کردند، نه‌تنها دچار ابتذال روشنفکران حکومتی شدند و بحران هویت در این جامعه متولد شد، بلکه از سمتی هزینه رقابت‌های تسلیحاتی و جنگ‌های نیابتی شوروی را نیز باید از اقتصاد کوچکشان می‌پرداختند و در این میان ماشین سرکوب چنان عمل کرده بود که از آزادی و دموکراسی حتی کورسویی نیز نمانده بود. کلیدواژه‌هایی که برای ورشکستگی و فروپاشی یک حکومت کافی است.