استالین در تهران
احمد وخشیته.استادیار دانشگاه دوستی ملل روسیه
نهایتا پس از 50 دقیقه پرواز حوالی ظهر ۲۶ نوامبر، هواپیمای داگلاس در فرودگاه تهران به زمین مینشیند و ژوزف استالین پیاده میشود. البته همانطورکه هفته گذشته نیز اشاره شد، همچنان چند سناریو درباره سفر رهبر وقت شوروی به تهران وجود دارد و در نقلی ضعیفتر گفته میشود که او با آمبولانس از مسکو به حاشیه خزر میرود، از آنجا با یدککشی به بندر انزلی منتقل میشود و سپس با ماشین به تهران میرسد. مطابق این سناریو، استالین اصلا در باکو توقف نداشته است. اگرچه همچنان منابع چند سناریوی مطرحشده درباره نحوه عزیمت او به باکو و سپس به تهران بسیار قویتر و پررنگتر است. از سوی دیگر والنتین برژکوف، مترجم شخصی استالین در این سفر در خاطراتش میگوید که استالین با همان قطار شماره ۵۰۱ آمده و زمینی به تهران میرسد اما او بنا به شرایطی ناچار میشود که از باکو با هواپیما به تهران بیاید و فقط ۱۵ دقیقه پیش از آغاز گفتوگوی محرمانه استالین، روزولت و چرچیل به نشست تهران میرسد و به خاطر تأخیرش عذرخواهی میکند. او مینویسد که استالین را در این لحظه مثل همیشه در لباس مارشالی میبیند که البته شلوارش چروک بوده و خلاف همیشه پیپ نمیکشیده، بلکه سیگار به دست بوده است. به گفته مترجم استالین، رهبر شوروی در کنار پنجره به بیرون نگاه میکرد و گفت: رفیق برژکوف! پاییز اینجا [تهران] خیلی لذتبخش است؛ نور خورشید از پنجرهها میتابد و گرم است و همهجا گل وجود دارد. اینترافیرز در گزارشی درباره این سفر اشاره میکند که بیش از 500 محافظ با لباسهای غیرنظامی در شعاع هفتکیلومتری استالین را در تهران همراهی میکردند. در این میان مطابق هماهنگیهایی که در مکاتبات بهکلی سری سران سه کشور پیش از عزیمت به تهران صورت پذیرفت، همه راههای ارتباطی هوایی، ریلی، راهداری و حتی تلگراف در زمان حضور آنها در تهران قطع شد تا مبادا آلمان نازی از حضور سران مثلث متفقین در پایتخت ایران آگاه شود و دست به عملیات خرابکارانهای بزند. به عبارتی خیلی ساده گزاف نیست که بگوییم در طول نشست تهران، ایران از دنیا جدا شد. در این مدت، استالین فقط یک بار از سفارت شوروی در تهران خارج شده است. به نقل از منابع روس گفته میشود که از سمت شاه وقت ایران تماسی با سفارت شوروی گرفته میشود که استالین چه زمانی فرصت دار، شاه به آنجا برود اما این پاسخ دریافت میشود که شاه ایران چه زمانی فرصت دارد که استالین به کاخ او بیاید. تماسگیرنده متعجب میشود و پس از مدتی دوباره تماس میگیرد و زمانی را اعلام میکند که شاه ایران آماده استقبال از استالین است و خلاف روزولت و چرچیل که شاه برای ملاقات با آنها آمد، استالین با هیئت همراه برای دیدار با شاه جوان به کاخ او میرود و منجر به آن عکس معروف میشود که در این ملاقات، محمد ساعد، وزیر خارجه وقت ایران، شاه را همراهی میکرده است. در این میان البته باید به این موضوع نیز توجه داشت که اداره اطلاعات ستاد کل ارتش سرخ در اکتبر ۱۹۴۳ اعلام میکند که شاه جوان ایران از پادگان شوروی در مشهد بازدید کرده و ضمن همدردی با مردم کشتهشده شوروی، از تجهیزات نظامی این کشور تعریف میکند و با توجه به اینکه او خلبان و متخصص بوده است، این موضوع در گزارش مورد توجه قرار میگیرد. برخی معتقدند که رفتار استالین در تهران، پاسخ به این رفتار محمدرضا پهلوی بوده است. خلاف نحوه سفر استالین از مسکو به تهران که پس از ۷۸ سال همچنان اما و اگرهای بسیاری وجود دارد اما درباره برگشت او همه راویان اتفاقنظر دارند. بعد از ظهر دوم دسامبر هیئت شوروی با دو فروند هواپیما تهران را ترک میکند؛ البته آنان از سوی هنگی که مخصوص سفر استالین به تهران آمده بودند، محافظت میشدند. پس از مدتی تهران پیامی مبنی بر فرود هواپیماها در باکو دریافت میکند. چند روز پس از نشست تهران، استالین در ششم دسامبر ۱۹۴۳ نامهای برای روزولت میفرستد و با اشاره به موفقیت کنفرانس تهران مینویسد: «امیدوارم دشمن مشترک مردم ما، آلمان هیتلری، بهزودی این موفقیت را احساس کند». یک روز بعد یعنی در هفتم دسامبر، مطبوعات و رسانههای شوروی خبر سفر استالین و کنفرانس تهران را منتشر میکنند و مردم این کشور مطلع میشوند که استالین چند روزی در مسکو نبوده و با چرچیل و روزولت در تهران درحال مذاکره بوده است.
نهایتا پس از 50 دقیقه پرواز حوالی ظهر ۲۶ نوامبر، هواپیمای داگلاس در فرودگاه تهران به زمین مینشیند و ژوزف استالین پیاده میشود. البته همانطورکه هفته گذشته نیز اشاره شد، همچنان چند سناریو درباره سفر رهبر وقت شوروی به تهران وجود دارد و در نقلی ضعیفتر گفته میشود که او با آمبولانس از مسکو به حاشیه خزر میرود، از آنجا با یدککشی به بندر انزلی منتقل میشود و سپس با ماشین به تهران میرسد. مطابق این سناریو، استالین اصلا در باکو توقف نداشته است. اگرچه همچنان منابع چند سناریوی مطرحشده درباره نحوه عزیمت او به باکو و سپس به تهران بسیار قویتر و پررنگتر است. از سوی دیگر والنتین برژکوف، مترجم شخصی استالین در این سفر در خاطراتش میگوید که استالین با همان قطار شماره ۵۰۱ آمده و زمینی به تهران میرسد اما او بنا به شرایطی ناچار میشود که از باکو با هواپیما به تهران بیاید و فقط ۱۵ دقیقه پیش از آغاز گفتوگوی محرمانه استالین، روزولت و چرچیل به نشست تهران میرسد و به خاطر تأخیرش عذرخواهی میکند. او مینویسد که استالین را در این لحظه مثل همیشه در لباس مارشالی میبیند که البته شلوارش چروک بوده و خلاف همیشه پیپ نمیکشیده، بلکه سیگار به دست بوده است. به گفته مترجم استالین، رهبر شوروی در کنار پنجره به بیرون نگاه میکرد و گفت: رفیق برژکوف! پاییز اینجا [تهران] خیلی لذتبخش است؛ نور خورشید از پنجرهها میتابد و گرم است و همهجا گل وجود دارد. اینترافیرز در گزارشی درباره این سفر اشاره میکند که بیش از 500 محافظ با لباسهای غیرنظامی در شعاع هفتکیلومتری استالین را در تهران همراهی میکردند. در این میان مطابق هماهنگیهایی که در مکاتبات بهکلی سری سران سه کشور پیش از عزیمت به تهران صورت پذیرفت، همه راههای ارتباطی هوایی، ریلی، راهداری و حتی تلگراف در زمان حضور آنها در تهران قطع شد تا مبادا آلمان نازی از حضور سران مثلث متفقین در پایتخت ایران آگاه شود و دست به عملیات خرابکارانهای بزند. به عبارتی خیلی ساده گزاف نیست که بگوییم در طول نشست تهران، ایران از دنیا جدا شد. در این مدت، استالین فقط یک بار از سفارت شوروی در تهران خارج شده است. به نقل از منابع روس گفته میشود که از سمت شاه وقت ایران تماسی با سفارت شوروی گرفته میشود که استالین چه زمانی فرصت دار، شاه به آنجا برود اما این پاسخ دریافت میشود که شاه ایران چه زمانی فرصت دارد که استالین به کاخ او بیاید. تماسگیرنده متعجب میشود و پس از مدتی دوباره تماس میگیرد و زمانی را اعلام میکند که شاه ایران آماده استقبال از استالین است و خلاف روزولت و چرچیل که شاه برای ملاقات با آنها آمد، استالین با هیئت همراه برای دیدار با شاه جوان به کاخ او میرود و منجر به آن عکس معروف میشود که در این ملاقات، محمد ساعد، وزیر خارجه وقت ایران، شاه را همراهی میکرده است. در این میان البته باید به این موضوع نیز توجه داشت که اداره اطلاعات ستاد کل ارتش سرخ در اکتبر ۱۹۴۳ اعلام میکند که شاه جوان ایران از پادگان شوروی در مشهد بازدید کرده و ضمن همدردی با مردم کشتهشده شوروی، از تجهیزات نظامی این کشور تعریف میکند و با توجه به اینکه او خلبان و متخصص بوده است، این موضوع در گزارش مورد توجه قرار میگیرد. برخی معتقدند که رفتار استالین در تهران، پاسخ به این رفتار محمدرضا پهلوی بوده است. خلاف نحوه سفر استالین از مسکو به تهران که پس از ۷۸ سال همچنان اما و اگرهای بسیاری وجود دارد اما درباره برگشت او همه راویان اتفاقنظر دارند. بعد از ظهر دوم دسامبر هیئت شوروی با دو فروند هواپیما تهران را ترک میکند؛ البته آنان از سوی هنگی که مخصوص سفر استالین به تهران آمده بودند، محافظت میشدند. پس از مدتی تهران پیامی مبنی بر فرود هواپیماها در باکو دریافت میکند. چند روز پس از نشست تهران، استالین در ششم دسامبر ۱۹۴۳ نامهای برای روزولت میفرستد و با اشاره به موفقیت کنفرانس تهران مینویسد: «امیدوارم دشمن مشترک مردم ما، آلمان هیتلری، بهزودی این موفقیت را احساس کند». یک روز بعد یعنی در هفتم دسامبر، مطبوعات و رسانههای شوروی خبر سفر استالین و کنفرانس تهران را منتشر میکنند و مردم این کشور مطلع میشوند که استالین چند روزی در مسکو نبوده و با چرچیل و روزولت در تهران درحال مذاکره بوده است.