‌گسل‌های البرز و هشدار پیش‌هنگام زلزله

در هفته گذشته خبری از مدیر هلال احمر استان تهران منتشر شد که به خطر زلزله در تهران پرداخته بود. مدیر بحران استانداری تهران نیز گسل‌های لرزه‌زای تهران را سه گسل در شمال و جنوب و مرکز تهران دانسته بود. البته گسل‌های لرزه‌زا در پیرامون تهران از آنچه گفته شده، مفصل‌تر است. گسل شمال تهران، شکستگی اصلی است که جناح جنوبی رشته‌کوه البرز، در پای بلندی‌های توچال در شمال تهران در امتداد این گسل بر فراز آبرفت‌های فروافتادگی تهران، بالا آمده است. گسل شمال تهران خود سه قطعه دارد و در محل روستای کلان به گسل اصلی مشا می‌پیوندد. جابه‌جایی‌ها با بالارفتن آتشفشان‌های دوران سوم البرز به سمت جنوب روی آبرفت جوان تهران، همراه با حرکت امتدادلغز چپگرد است. این جابه‌جایی‌ها براساس داده‌های حاصل از شبکه‌های لرزه‌نگاری تا امروز ادامه دارد. در محدوده شمال تهران سه زمین‌لرزه آه-مبارک‌آباد (در محدوده شمال رودهن-آبعلی) در 10 مهر 1309 با بزرگای 5.2، با یک نفر کشته و خرابی زیاد، زلزله ملارد در 29 آذر96 با بزرگای 5 و هفت نفر کشته و زلزله دماوند با بزرگای 5.1 در 19 اردیبهشت 1399 با دو نفر کشته و خرابی ساختمان‌های مسکن مهر در شهر پردیس، چندان دور از محل پیوستن گسل شمال تهران به گسل مشا رخ نداده‌اند.

ولی لرزه‌خیزی تهران فقط مربوط به گسل‌های قابل مشاهده در محدوده شهر تهران نیست. دو زمین‌لرزه فاجعه‌بار که اولی در 12 تیر 1336 سنگچال، جنوب آمل، در استان مازندران، با بزرگای 6.9 و دومی 10 شهریور 1341 بوئین‌زهرا با بزرگای 7.2 در فاصله حدود 150 کیلومتری تهران رخ دادند، موجب به‌لرزه‌درآمدن شهر تهران نیز شده‌اند. برخاستگی کوه‌های البرز تحث اثر ساختارهای چین‌خورده و گسلش معکوس در مرزهای شمالی و جنوبی آن است. چندین مطالعه درباره میزان لغزش در امتداد گسل‌های فعال البرز انجام شده است. گسل اصلی مرز شمالی (گسل مازندران) یک گسل راندگی پنهان است که لغزش عمودی دو میلی‌متر در سال و متوسط افقی سه میلی‌متر در سال نشان می‌دهد. در جنوب البرز، امتداد گسل‌های آستانه، فیروزکوه، مشا و طالقان و از شرق به غرب از میزان لغزش 5 تا 2 میلی‌متر در سال تخمین زده شده است. ژرفای پهنه تمرکز تنش در بخش مرکزی-غربی گسل مازندران (حدود 20 تا 30 کیلومتر) در توافق با گسیختگی و پس‌لرزه‌های زلزله فیروزآباد-کجور (غرب بلده نور،) در هشتم خرداد 1383 است. این زلزله نیز به صورت گسترده در تهران حس شد (کانون آن در حدود 75 کیلومتری شمال تهران واقع بود) و موجب خسارت‌هایی در بخش‌هایی از شمال‌ غرب تهران نیز شد. توجه شود این زلزله‌ها که در محدوده فاصله‌های 50 تا 200 کیلومتری رخ می‌دهند می‌توانند روی ساختمان‌های بلند تهران (ساختمان‌های بیش از پنج طبقه) و همچنین نواحی‌ دارای خاک نرم و آبرفت‌های ریزدانه و ضخیم (این نواحی ممکن است در زلزله دچار تشدید امواج زلزله شوند، مانند مناطق مرکزی و میدان بهارستان به سمت جنوب تهران)، موجب خسارت و خرابی‌هایی شوند. نکته جالب‌ آن است که اتفاقا همین زمین‌لرزه‌ها هستند که برای سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله، بهترین هدف هستند. اولین هشدارهای معنی‌دار زلزله‌های تهران را می‌توان برای همین زلزله‌ها که در حدود 50 تا 200 کیلومتری آن رخ می‌دهند، تولید کرد. بهتر است روی چنین ویژگی‌های گسلش و لرزه‌خیزی رشته‌کوه‌های البرز و همچنین در شمال ایران‌ مرکزی که تهران در مجاورت آن قرار گرفته است، استفاده دقیق کنیم تا طراحی هشدار پیش‌هنگام زلزله با دقت و کیفیت بالا امکان‌پذیر شود.

در هفته گذشته خبری از مدیر هلال احمر استان تهران منتشر شد که به خطر زلزله در تهران پرداخته بود. مدیر بحران استانداری تهران نیز گسل‌های لرزه‌زای تهران را سه گسل در شمال و جنوب و مرکز تهران دانسته بود. البته گسل‌های لرزه‌زا در پیرامون تهران از آنچه گفته شده، مفصل‌تر است. گسل شمال تهران، شکستگی اصلی است که جناح جنوبی رشته‌کوه البرز، در پای بلندی‌های توچال در شمال تهران در امتداد این گسل بر فراز آبرفت‌های فروافتادگی تهران، بالا آمده است. گسل شمال تهران خود سه قطعه دارد و در محل روستای کلان به گسل اصلی مشا می‌پیوندد. جابه‌جایی‌ها با بالارفتن آتشفشان‌های دوران سوم البرز به سمت جنوب روی آبرفت جوان تهران، همراه با حرکت امتدادلغز چپگرد است. این جابه‌جایی‌ها براساس داده‌های حاصل از شبکه‌های لرزه‌نگاری تا امروز ادامه دارد. در محدوده شمال تهران سه زمین‌لرزه آه-مبارک‌آباد (در محدوده شمال رودهن-آبعلی) در 10 مهر 1309 با بزرگای 5.2، با یک نفر کشته و خرابی زیاد، زلزله ملارد در 29 آذر96 با بزرگای 5 و هفت نفر کشته و زلزله دماوند با بزرگای 5.1 در 19 اردیبهشت 1399 با دو نفر کشته و خرابی ساختمان‌های مسکن مهر در شهر پردیس، چندان دور از محل پیوستن گسل شمال تهران به گسل مشا رخ نداده‌اند.

ولی لرزه‌خیزی تهران فقط مربوط به گسل‌های قابل مشاهده در محدوده شهر تهران نیست. دو زمین‌لرزه فاجعه‌بار که اولی در 12 تیر 1336 سنگچال، جنوب آمل، در استان مازندران، با بزرگای 6.9 و دومی 10 شهریور 1341 بوئین‌زهرا با بزرگای 7.2 در فاصله حدود 150 کیلومتری تهران رخ دادند، موجب به‌لرزه‌درآمدن شهر تهران نیز شده‌اند. برخاستگی کوه‌های البرز تحث اثر ساختارهای چین‌خورده و گسلش معکوس در مرزهای شمالی و جنوبی آن است. چندین مطالعه درباره میزان لغزش در امتداد گسل‌های فعال البرز انجام شده است. گسل اصلی مرز شمالی (گسل مازندران) یک گسل راندگی پنهان است که لغزش عمودی دو میلی‌متر در سال و متوسط افقی سه میلی‌متر در سال نشان می‌دهد. در جنوب البرز، امتداد گسل‌های آستانه، فیروزکوه، مشا و طالقان و از شرق به غرب از میزان لغزش 5 تا 2 میلی‌متر در سال تخمین زده شده است. ژرفای پهنه تمرکز تنش در بخش مرکزی-غربی گسل مازندران (حدود 20 تا 30 کیلومتر) در توافق با گسیختگی و پس‌لرزه‌های زلزله فیروزآباد-کجور (غرب بلده نور،) در هشتم خرداد 1383 است. این زلزله نیز به صورت گسترده در تهران حس شد (کانون آن در حدود 75 کیلومتری شمال تهران واقع بود) و موجب خسارت‌هایی در بخش‌هایی از شمال‌ غرب تهران نیز شد. توجه شود این زلزله‌ها که در محدوده فاصله‌های 50 تا 200 کیلومتری رخ می‌دهند می‌توانند روی ساختمان‌های بلند تهران (ساختمان‌های بیش از پنج طبقه) و همچنین نواحی‌ دارای خاک نرم و آبرفت‌های ریزدانه و ضخیم (این نواحی ممکن است در زلزله دچار تشدید امواج زلزله شوند، مانند مناطق مرکزی و میدان بهارستان به سمت جنوب تهران)، موجب خسارت و خرابی‌هایی شوند. نکته جالب‌ آن است که اتفاقا همین زمین‌لرزه‌ها هستند که برای سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله، بهترین هدف هستند. اولین هشدارهای معنی‌دار زلزله‌های تهران را می‌توان برای همین زلزله‌ها که در حدود 50 تا 200 کیلومتری آن رخ می‌دهند، تولید کرد. بهتر است روی چنین ویژگی‌های گسلش و لرزه‌خیزی رشته‌کوه‌های البرز و همچنین در شمال ایران‌ مرکزی که تهران در مجاورت آن قرار گرفته است، استفاده دقیق کنیم تا طراحی هشدار پیش‌هنگام زلزله با دقت و کیفیت بالا امکان‌پذیر شود.