ساز نوسازی
گفتوگو با کاوه حاجعلیاکبری، رئیس سازمان نوسازی شهرداری تهران
مواجهه کارآمد با بافت فرسوده چگونه است؟ این سؤال از این جهت اهمیت دارد که هم دولت نسبت به مسئله بافت فرسوده دغدغه دارد و هم شهرداری تهران نسبت به آن احساس مسئولیت میکند. مساحت بافت فرسوده تهران 140 کیلومتر تخمین زده میشود و30 درصد جمعیت شهر تهران را در خود جای داده که تاکنون ساماندهی 30 کیلومتر از آن در دستور کار ساماندهی قرار گرفته است. از سال 85 تاکنون عمدتا به روش تجمیعی با مشارکت مردم نزدیک به 40 درصد از بافت نوسازی شده است. باقی همچنان در انتظار دولت و شهرداری است. از ویژگیهای طرح ساماندهی فوق که در قالب مسکن امید چندسالی است مورد توجه واقع شده، مشارکت دولت بهروش نوسازی تجمیعی بوده است. نقطهنظر شهرداری تهران در گفتوگو با کاوه علیاکبری، رئیس سازمان نوسازی پیرامون نوع مواجهه شهرداری تهران با ساماندهی بافت فرسوده را در زیر میخوانید.
مهمترین تغییرات در شهرداری و سازمان نوسازی شهرداری تهران در این دو سال از نظر شما چه بوده است؟
برای اینکه ما این تغییر رویکرد در این دو سال فعالیت مدیریت شهری جدید را بررسی کنیم باید برنامه پنجساله سوم شهرداری تهران را با برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران مقایسه کنیم و در این مقایسه ببینیم چه رویکردهایی در گذشته وجود نداشته است و اولویتها چه تغییراتی کرده است که طبیعتا این خود مستلزم انجام یک کار تحقیقی و پژوهشی بزرگ است.
ولی بهطور کلی در حال حاضر شهردار تهران و مجموعه شهرداری تهران یک چشمانداز و اهدافی دارند که تمام فعالیتهای خود را برای رسیدن به آن اهداف متمرکز میکنند و این چشمانداز «تهران شهری برای همه است». تهران شهری برای همه یا دربرگیرندگی شهری هم به لحاظ فرآیندی یعنی فرآیندهای تصمیمگیری و برنامهریزی در شهر و هم به لحاظ محتوایی یعنی آنچه که در شهر باید اتفاق بیفتد تا یک شهر دربرگیرنده حاصل بشود دارای مقتضیات خاص خودش است.
اثر و پیامد دربرگیرندگی شهری در موضوعات فرآیندی تلاش برای مشارکت بیشتر شهروندان در فرآیندهای برنامهریزی و تصمیمگیری است و اینکه برنامهها و اقدامات ما باید با نیازها، انتظارات و خواستههای شهروندان انطباق بیشتری داشته باشد. بنابراین تلاش میشود در برنامههای توسعه شهری که بهخصوص در سازمان نوسازی تهیه میشود، تمام اقدامات به گونهای باشد که مشارکت همه ذی نفعان و ذینفوذان در تمام مراحل برنامهریزی وجود داشته باشد.
وقتی از شهری برای همه صحبت میشود درواقع از حق شهروندان به شهر صحبت میکنیم. در حال حاضر مجموعه مدیریت شهری مخصوصا شهردار تهران تلاش میکنند که با ارتقاء کیفیت قلمرو عمومی و توسعه آن هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی فضای بیشتری را در اختیار شهروندان قرار دهند. ما به عنوان سازمانی که متولی سیاستگذاری، برنامهریزی و اقدام در محدودههای ناکارآمد شهر تهران هستیم برنامهمحوری و تمرکز اصلی خود را ایجاد و ارتقاء کیفیت فضاهای عمومی شهری قرار دادهایم. اولویت ما بافتهای فرسوده و محلههایی هستند که در مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران قرار گرفتهاند و بیش از 95 درصد آنها در مناطق 7 تا 20 قرار دارند و برنامه ما ایجاد فضاهای شهری مانند مراکز محله، پاتوقهای محلی، راستاهای پیادهمدار تجهیز شده در این مناطق است.
ما وقتی از شهری برای همه در تهران صحبت میکنیم یعنی همه شهروندان و همه گروههای اجتماعی و اقتصادی، زن و مرد، پیر و جوان، معلولین و... همه گروههای دیگر در همه ساعات و ایام، امکان استفاده از فضاهای شهری را داشته باشند. به همین خاطر موضوع سرزندگی و زیست شبانه مطرح میشود. یعنی ایجاد فضاهایی که موجب سرزندگی و حضور اجتماعی امن شهروندان بشود.
شهری برای همه باید شهری هوشمند باشد بنابراین باید به سمت هوشمندسازی شهری حرکت کنیم و در این راستا باید همه فعالیتهای شهری که در آن شهروندان با شهرداری سر و کار دارند مانند فرآیند صدور پروانه باید به سمت هوشمندسازی حرکت کند.
موضوع دیگر شفافیت است که در چارچوب حکمروایی خردمندانه شهری که آن هم باز در چارچوب شهری برای همه تعریف میشود قرار میگیرد که همه فرآیندها و قراردادها باید در دسترس شهروندان باشد و همه بدانند که تصمیمها چگونه گرفته میشود و منابع با چه اولویتهایی هزینه میشود و در این دوره قدمهای جدی برای تحقق این هدف برداشته شده است. این شفافیت قطعا کندیهایی در تصمیمگیریها ایجاد میکند ولی با این حال شفافیت اولویت بسیار مهمی در این دوره شهرداری بوده است.
موضوع دیگر در شهر تهران این است که تهران شهری دوقطبی است و میزان برخورداری از امکانات، خدمات و فرصتها در مناطق مختلف شهر متفاوت است، بنابراین وقتی از شهری برای همه صحبت میشود یعنی شهری که همه شهروندان از امکانات شهر به صورت عادلانه برخوردار باشند. برای برقراری این عدالت باید از تبعیض مثبت استفاده کنیم. به طور کلی اگر بخواهیم به سمت دربرگیرندگی شهر حرکت کنیم یکی از سیاستهایی که باید اجرا کنیم تبعیض مثبت است یعنی شرایطی را فراهم کنیم که بخشهایی از شهر که کمبرخوردارتر هستند از میزان بیشتری از منابع شهرداری استفاده کنند و این در برنامه پنجساله سوم شهرداری لحاظ شده است و یکی از اولویتهای اصلی، موضوع نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری است همینطور در این چارچوب منابع ویژهای برای تأمین خدمات، فضای سبز، بازگشایی معابر و تأمین پارکینگ در برنامه شهرداری تهران وجود دارد.
توسعه قلمرو عمومی، شفافیت، حرکت به سوی حکمروایی خردمندانه از طریق هوشمندسازی، مشارکتدادن شهروندان در فرآیندهای طراحی و برنامهریزی و بهکارگیری تبعیض مثبت مهمترین چشمانداز این دوره است.
آقای دکتر علیاکبری جنابعالی را به عنوان صاحبنظر و متخصص حوزه نوسازی بافت ناپایدار میشناسیم. عملکرد سازمان نوسازی در دوسال گذشته را چگونه ارزیابی میکنید؟
در این دوره اقدامات وسیعی با سیاستگذاریهای جدید صورت گرفته است که محوریت این سیاستها را با شعار «تهران شهری برای همه» عنوان کردم. ما بیشتر در راستای توسعه قلمرو عمومی گام برداشتیم. از سال گذشته بیش از 50 پروژه با همین ماهیت در سازمان تعریف کردیم. عملیات اجرایی 15 پروژه آغاز شده است و بقیه بهتدریج در هر ماه بین سه تا پنج پروژه آغاز میشوند. ما سعی کردیم به جای تجاری شدن و کالایی شدن فضای شهری این فضاها را در اختیار شهروندان قرار دهیم. بهطور مثال در منطقه 15 در محله مینابی فضایی در حدود سه هزار متر تملک شده بود و قرار بود مجتمع تجاری- اداری در آنجا ساخته شود. تحلیل ما این بود که در آن محله این فضای تجاری- اداری کاربردی ندارد و با توجه به تراکم و ازدحام بالایی که در محله وجود داشت تصمیم گرفتیم این زمین را تبدیل به یک فضای باز شهری بهعنوان مرکز محله مینابی تبدیل کنیم. در سال گذشته فضا طراحی و احداث شد و اردیبهشت سال جاری به بهره برداری رسید و در اختیار شهروندان محله قرار گرفت. در منطقه 14 بین خیابان 17 شهریور و محله شکوفه که تونل امیرکبیر سهراه امینحضور را به اتوبان امام علی متصل میکند روی عرشه تونل،
ساخت مجتمع تجاری با زیربنای مساحتی در حدود 30 هزار متر مربع پیشبینی شده بود. با مطالعه و بررسی دریافتیم که این مجتمع تجاری کاربردی نخواهد داشت و تراکم و ازدحام در محله را بیشتر میکند. شهرداری تهران از این میزان فضای تجاری صرف نظر کرد و تصمیم گرفت روی عرشه تونل امیرکبیر مرکز محله شکوفه را با 6 هزار متر فضای شهری احداث کند. در منطقه 10 در محله بریانک اطراف مترو بریانک، برای فضایی در حدود یک هکتار پیشبینی شده بود که یک مجتمع ایستگاهی متراکم ساخته بشود و با توجه به نظرسنجی از مردم و کسب نظر از کارشناسان حوزه شهری تصمیم بر این شد که تبدیل به فضای سبز بشود و در این فضا برخی کمبودهای خدماتی محله را برطرف کنیم. اینها مصادیق توسعه قلمرو عمومی است و حرکت به سمت تبدیل تهران به شهری که به همه شهروندان تعلق دارد.
بخش دیگری از کارهایی که انجام دادهایم تامین خدمات در محلههایی است که کمبود خدمات دارند. مثل ایجاد کاربریهای ورزشی، فضای سبز، درمانی و آموزشی و سرانههایی از این دست که در این راستا پروژههایی را هم به صورت مشارکتی با شهروندان و هم مستقل آغاز کردهایم. برخی از این پروژهها در مناطق 15 و 17 آغاز شدهاند و برخی در مرحله مطالعه و امکانسنجی هستند. بهطور مثال در منطقه بلورفروشی منطقه 17 ساخت یک مجموعه ورزشی را در حال اجرا داریم که تا شهریورماه سال جاری به بهرهبرداری خواهد رسید.
در راستای تبعیض مثبت گامهای بسیار خوبی برداشته شده است. به این ترتیب حوزه اصلی ماموریتی ما در مناطق مرکزی و محلات جنوبی شهر است و بیشتر پروژههایی که ما تعریف کردهایم پایین خط دماوند- انقلاب- آزادی قرار دارند.
برای بازگشایی معابر هشت پروژه با این ویژگی در دستور کار داریم که با تملک یک یا چند پلاک یک معبری را بازگشایی میکنیم و در اختیار شهروندان قرار میدهیم. در همین راستا برنامه داریم که 100 پلاک را در تملک داشته باشیم تا بتوانیم این معابر را بازگشایی کنیم. بحث دیگر بحث نوسازی است نوسازی به این معنا که شهروندان در ساختمانهای مقاوم تری زندگی کنند در این راستا بستههای تشویقی را فراهم کردهایم و شهرداری تهران بابت صدور مجوز ساخت در بافتهای فرسوده هیچ پولی را از شهروندان دریافت نمیکند و به طور متوسط سالی صد میلیارد تومان تخفیف عوارض به شهروندان ارائه میکند. از ابتدای امسال با هماهنگی که با دولت انجام دادیم امکان پرداخت تسهیلات کمبهره با سود 9 درصد برای نوسازی در بافتهای فرسوده فراهم شده است. به جز اینها در تعدادی از محلههای کم برخوردار مشوقهای ویژهای مثل پرداخت کامل هزینههای طراحی و 50 درصد از هزینههای نظام مهندسی، هزینههای انشعابات و پرداخت 50 درصد از سود تسهیلات بانکی را برای بعضی پروژههای الگو پرداخت میکنیم. ما حتی در برخی محلهها شرایطی را فراهم کردیم که وام با نرخ سود صفر درصد به شهروندان پرداخت
میشود. با این اوصاف امسال در حدود 3000 پلاک نوسازی و 15000 هزار واحد مسکونی در بافتهای فرسوده ساخته میشوند.
همه این فعالیتها را با یک رویکرد اجتماعمحور از طریق استقرار دفاتر توسعه محلهای فراهم کردهایم بهطور کلی ما در 180 محله تهران که دارای بافت فرسوده و ناکارآمد هستند 60 دفتر مستقر کردهایم که مجموعهای از کارشناسان اجتماعی، اقتصادی، شهرسازی و معماری را در اختیار دارد و مردم از طریق این کارشناسان اطلاعات لازم را دریافت میکنند و کارشناسان ما آنها را در این مسیر راهنمایی میکنند.
در گذشته دور تمرکز سازمان نوسازی بر اجرای پروژههای فاخر و بزرگ مدرنسازی شهر همچون ساخت برج آزادی و تئاتر شهر بود. به نظر میرسد این ماموریت کاملا کنار گذاشته شده است. امروز مهمترین مأموریتها و تمرکز سازمان نوسازی بر چه فعالیتهایی است؟
تجربه نشان داده امروزه بسیاری از مشکلات شهری نیازمند راهحلهای نرمافزاری هستند و نه لزوما تنها راه حلهای سختافزاری. راهحلهای سختافزاری بهتنهایی نمیتوانند پاسخگوی مشکلات شهری باشند. ما هم در تهران و هم در تمام کلانشهرهای دنیا میدانیم گسترش شبکههای بزرگراهی لزوما به کاهش ترافیک منجر نمیشود بلکه ساخت هر بزرگراه یک دعوت عمومی است که تعداد خودروهای بیشتری را برای حضور در شهر فرا میخواند و نهتنها موجب کاهش ترافیک نخواهد شد بلکه ترافیک بیشتری ایجاد خواهد کرد و تغییری در کیفیت عبورومرور به وجود نخواهد آورد. در دوره حاضر در حوزه توسعه حملونقل به جای اینکه سرمایه گذاریها به سمت ایجاد شبکههای بزرگراهی برود به سمت توسعه حملونقل عمومی، مدیریت سفر و همینطور گسترش روشهای جایگزین مثل استفاده از دوچرخه حرکت میکند.
مهمترین پروژهای که در حال حاضر شهرداری تهران دارد استفاده از راهکارهای هوشمند و روشهای توسعه حملونقل عمومی و ایجاد یک شبکه حملونقل همگانی یکپارچه در شهر تهران است.
در گذشته بیشتر فعالیتهای سازمان نوسازی بیشتر روی نوسازی مسکن تمرکز داشت و نوسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری را برابر با نوسازی مسکن تلقی میکردند که البته نوسازی مسکن کار بسیار ارزشمندی است و حرکتهای بسیار بزرگی در شهر تهران برای نوسازی مسکن صورت گرفته است. بین سالهای 86 تا 96 مسکن حدود 40 درصد از بافتهای فرسوده تهران بازسازی شده است و این در شرایطی است که در کل کشور 10 درصد از بافتهای فرسوده بازسازی شده است. این نوسازی مسکن لازم هست ولی کافی نیست. بافتهای فرسوده به جز نوسازی مسکن نیازمند خدمات و زیرساختهای مناسب و فضاهای شهری تجهیزشده هم هستند. ما در برنامه پنجساله سوم منابع قابل توجهی را به این گونه پروژهها اختصاص دادهایم.
یکی از تفاوتهای دیگر با دوره قبل بازآفرینی عرصههای ناکارآمد غیر سکونتگاهی است یعنی محدودههایی از شهر که در گذشته کاربرد کارگاهی و صنعتی داشتهاند که به دلیل تغییر الگوی فعالیت یا تعطیل شدهاند یا به بیرون از شهر منتقل شدهاند و عرصههایی فاقد کاربری و متروکه در شهر ایجاد کرده بودند. بازآفرینی این فضاها و تبدیل آنها به فرصتهای توسعه درونزای شهر تهران در دستور کار شهرداری تهران و سازمان نوسازی قرار گرفته است. بهعنوان مثال احیا و بازآفرینی سایت سیمان ری و تبدیل آن به موزه صنعت سیمان کشور، بازآفرینی خیابان فداییان اسلام و عرصههای ناکارآمدی که در اطراف آن وجود دارد از برنامههایی است که بهطور جدی در این دوره دنبال میشوند.
پروژه دیگر فضای فوقانی خط آهن تهران- تبریز است که یک فضای شهری با وسعت 50 هکتار را در اختیار ساکنان 17 و 18 قرار میدهد. پروژههای دیگری هم در مرحله مطالعه و امکانسنجی هستند مثل محدوده شنچالهها در منطقه 18 که قبلا کارخانههای تولید شن و ماسه بودهاند که بعدا تعطیل شدهاند و به بیرون از شهر منتقل شدهاند و در حال حاضر یک فضای رها شده هستند که این فضاها به عنوان یک تهدید برای شهر تهران تلقی میشوند ولی به اعتقاد ما میتوانند یک فرصت برای شهر تهران باشند برای تبدیل عرصهای به مساحت 300 هکتار به فضاهای تفریحی، تفرجی و گردشی و تبدیل به یک عرصه عمومی برای ساکنان محله.
این پروژهها چگونه تامین مالی و اجرا میشوند؟ نقش سازمان نوسازی، مردم و سرمایهگذاران و دولت در اجرای آنها چیست؟
تأمین مالی این پروژهها حتما باید با شراکت عمومی و خصوصی باشد. ما در دورهای قرار داریم که از یک طرف ساختوساز در شهر کاهش پیدا کرده است و این روی درآمدها تأثیر گذاشته است، از طرفی مدیریت شهری اعتقاد دارد که نباید درآمد شهر را مستقیما به ساخت و ساز در شهر گره بزند و شهرداری یک رویکرد انقباضی به فروش تراکم و صدور پروانه در شهر تهران دارد و این رویکرد منجر به محدودیتهایی در درآمدهای شهر تهران شده است. البته به اعتقاد من منابع دیگری برای تأمین هزینههای شهر تهران وجود دارد که لزوما منجر به شهر فروشی نمیشوند و این همان چیزی است که به عنوان درآمدهای پایدار از آن نام برده میشود. ولی تا این درآمدها شناسایی بشوند بالاخره زمانی را باید گذراند به همین خاطر در حال حاضر ما در دوره ریاضتی به لحاظ مالی در شهرداری تهران هستیم. بهاندازه گذشته امکان سرمایهگذاری شهرداری تهران در پروژههای بزرگ مقیاس وجود ندارد و البته لزومی هم ندارد چون تجربه نشان داده است که اگر بخش خصوصی در این پروژهها مشارکت داشته باشد حتما این پروژهها با بهره برداری بهینه تری مواجه خواهند شد. به همین خاطر رویکرد ما شراکت عمومی و خصوصی است و اینکه
زمینهای را فراهم کنیم که هم منفعت شهر و هم منفعت بخش خصوصی تأمین بشود تا بیشتر راغب به سرمایه گذاری باشند.
از نظر جنابعالی آیا مطلبی در مورد نوسازی هست که به آن در این گفتوگو اشارهای نشده است؟
نوسازی یکی از مهمترین اولویتهای شهرداری از سال 84 بوده است، ولی هر چقدر که شهرداری تهران به جلو حرکت کرده است تلاش بیشتری شده است تا یک رویکرد یکپارچهتر و کلیت باورتر به موضوع نوسازی داشته باشد نوسازی در کشورهای دیگر حتی کشورهایی که ساختار مدیریت شهری یکپارچه دارند بهتنهایی کار هیچ سازمان و هیچ دستگاهی نیست و همیشه بهعنوان یک برنامه فرابخشی، بین دستگاهی و چند انتظامی تعریف میشود ما هر چقدر به جلو حرکت کردیم تلاش کردیم که این ماهیت را به برنامه نوسازی بدهیم که در اشتراک، همکاری و مشارکت بین همه دخیلان اعم از دستگاهای اجرائی، بخش عمومی، بخش خصوصی، بخش غیر انتفاعی و اجتماعات محلی برنامههای سازمان نوسازی را تعریف کنیم و به پیش ببریم.
مواجهه کارآمد با بافت فرسوده چگونه است؟ این سؤال از این جهت اهمیت دارد که هم دولت نسبت به مسئله بافت فرسوده دغدغه دارد و هم شهرداری تهران نسبت به آن احساس مسئولیت میکند. مساحت بافت فرسوده تهران 140 کیلومتر تخمین زده میشود و30 درصد جمعیت شهر تهران را در خود جای داده که تاکنون ساماندهی 30 کیلومتر از آن در دستور کار ساماندهی قرار گرفته است. از سال 85 تاکنون عمدتا به روش تجمیعی با مشارکت مردم نزدیک به 40 درصد از بافت نوسازی شده است. باقی همچنان در انتظار دولت و شهرداری است. از ویژگیهای طرح ساماندهی فوق که در قالب مسکن امید چندسالی است مورد توجه واقع شده، مشارکت دولت بهروش نوسازی تجمیعی بوده است. نقطهنظر شهرداری تهران در گفتوگو با کاوه علیاکبری، رئیس سازمان نوسازی پیرامون نوع مواجهه شهرداری تهران با ساماندهی بافت فرسوده را در زیر میخوانید.
مهمترین تغییرات در شهرداری و سازمان نوسازی شهرداری تهران در این دو سال از نظر شما چه بوده است؟
برای اینکه ما این تغییر رویکرد در این دو سال فعالیت مدیریت شهری جدید را بررسی کنیم باید برنامه پنجساله سوم شهرداری تهران را با برنامه پنج ساله دوم شهرداری تهران مقایسه کنیم و در این مقایسه ببینیم چه رویکردهایی در گذشته وجود نداشته است و اولویتها چه تغییراتی کرده است که طبیعتا این خود مستلزم انجام یک کار تحقیقی و پژوهشی بزرگ است.
ولی بهطور کلی در حال حاضر شهردار تهران و مجموعه شهرداری تهران یک چشمانداز و اهدافی دارند که تمام فعالیتهای خود را برای رسیدن به آن اهداف متمرکز میکنند و این چشمانداز «تهران شهری برای همه است». تهران شهری برای همه یا دربرگیرندگی شهری هم به لحاظ فرآیندی یعنی فرآیندهای تصمیمگیری و برنامهریزی در شهر و هم به لحاظ محتوایی یعنی آنچه که در شهر باید اتفاق بیفتد تا یک شهر دربرگیرنده حاصل بشود دارای مقتضیات خاص خودش است.
اثر و پیامد دربرگیرندگی شهری در موضوعات فرآیندی تلاش برای مشارکت بیشتر شهروندان در فرآیندهای برنامهریزی و تصمیمگیری است و اینکه برنامهها و اقدامات ما باید با نیازها، انتظارات و خواستههای شهروندان انطباق بیشتری داشته باشد. بنابراین تلاش میشود در برنامههای توسعه شهری که بهخصوص در سازمان نوسازی تهیه میشود، تمام اقدامات به گونهای باشد که مشارکت همه ذی نفعان و ذینفوذان در تمام مراحل برنامهریزی وجود داشته باشد.
وقتی از شهری برای همه صحبت میشود درواقع از حق شهروندان به شهر صحبت میکنیم. در حال حاضر مجموعه مدیریت شهری مخصوصا شهردار تهران تلاش میکنند که با ارتقاء کیفیت قلمرو عمومی و توسعه آن هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی فضای بیشتری را در اختیار شهروندان قرار دهند. ما به عنوان سازمانی که متولی سیاستگذاری، برنامهریزی و اقدام در محدودههای ناکارآمد شهر تهران هستیم برنامهمحوری و تمرکز اصلی خود را ایجاد و ارتقاء کیفیت فضاهای عمومی شهری قرار دادهایم. اولویت ما بافتهای فرسوده و محلههایی هستند که در مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران قرار گرفتهاند و بیش از 95 درصد آنها در مناطق 7 تا 20 قرار دارند و برنامه ما ایجاد فضاهای شهری مانند مراکز محله، پاتوقهای محلی، راستاهای پیادهمدار تجهیز شده در این مناطق است.
ما وقتی از شهری برای همه در تهران صحبت میکنیم یعنی همه شهروندان و همه گروههای اجتماعی و اقتصادی، زن و مرد، پیر و جوان، معلولین و... همه گروههای دیگر در همه ساعات و ایام، امکان استفاده از فضاهای شهری را داشته باشند. به همین خاطر موضوع سرزندگی و زیست شبانه مطرح میشود. یعنی ایجاد فضاهایی که موجب سرزندگی و حضور اجتماعی امن شهروندان بشود.
شهری برای همه باید شهری هوشمند باشد بنابراین باید به سمت هوشمندسازی شهری حرکت کنیم و در این راستا باید همه فعالیتهای شهری که در آن شهروندان با شهرداری سر و کار دارند مانند فرآیند صدور پروانه باید به سمت هوشمندسازی حرکت کند.
موضوع دیگر شفافیت است که در چارچوب حکمروایی خردمندانه شهری که آن هم باز در چارچوب شهری برای همه تعریف میشود قرار میگیرد که همه فرآیندها و قراردادها باید در دسترس شهروندان باشد و همه بدانند که تصمیمها چگونه گرفته میشود و منابع با چه اولویتهایی هزینه میشود و در این دوره قدمهای جدی برای تحقق این هدف برداشته شده است. این شفافیت قطعا کندیهایی در تصمیمگیریها ایجاد میکند ولی با این حال شفافیت اولویت بسیار مهمی در این دوره شهرداری بوده است.
موضوع دیگر در شهر تهران این است که تهران شهری دوقطبی است و میزان برخورداری از امکانات، خدمات و فرصتها در مناطق مختلف شهر متفاوت است، بنابراین وقتی از شهری برای همه صحبت میشود یعنی شهری که همه شهروندان از امکانات شهر به صورت عادلانه برخوردار باشند. برای برقراری این عدالت باید از تبعیض مثبت استفاده کنیم. به طور کلی اگر بخواهیم به سمت دربرگیرندگی شهر حرکت کنیم یکی از سیاستهایی که باید اجرا کنیم تبعیض مثبت است یعنی شرایطی را فراهم کنیم که بخشهایی از شهر که کمبرخوردارتر هستند از میزان بیشتری از منابع شهرداری استفاده کنند و این در برنامه پنجساله سوم شهرداری لحاظ شده است و یکی از اولویتهای اصلی، موضوع نوسازی و بهسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری است همینطور در این چارچوب منابع ویژهای برای تأمین خدمات، فضای سبز، بازگشایی معابر و تأمین پارکینگ در برنامه شهرداری تهران وجود دارد.
توسعه قلمرو عمومی، شفافیت، حرکت به سوی حکمروایی خردمندانه از طریق هوشمندسازی، مشارکتدادن شهروندان در فرآیندهای طراحی و برنامهریزی و بهکارگیری تبعیض مثبت مهمترین چشمانداز این دوره است.
آقای دکتر علیاکبری جنابعالی را به عنوان صاحبنظر و متخصص حوزه نوسازی بافت ناپایدار میشناسیم. عملکرد سازمان نوسازی در دوسال گذشته را چگونه ارزیابی میکنید؟
در این دوره اقدامات وسیعی با سیاستگذاریهای جدید صورت گرفته است که محوریت این سیاستها را با شعار «تهران شهری برای همه» عنوان کردم. ما بیشتر در راستای توسعه قلمرو عمومی گام برداشتیم. از سال گذشته بیش از 50 پروژه با همین ماهیت در سازمان تعریف کردیم. عملیات اجرایی 15 پروژه آغاز شده است و بقیه بهتدریج در هر ماه بین سه تا پنج پروژه آغاز میشوند. ما سعی کردیم به جای تجاری شدن و کالایی شدن فضای شهری این فضاها را در اختیار شهروندان قرار دهیم. بهطور مثال در منطقه 15 در محله مینابی فضایی در حدود سه هزار متر تملک شده بود و قرار بود مجتمع تجاری- اداری در آنجا ساخته شود. تحلیل ما این بود که در آن محله این فضای تجاری- اداری کاربردی ندارد و با توجه به تراکم و ازدحام بالایی که در محله وجود داشت تصمیم گرفتیم این زمین را تبدیل به یک فضای باز شهری بهعنوان مرکز محله مینابی تبدیل کنیم. در سال گذشته فضا طراحی و احداث شد و اردیبهشت سال جاری به بهره برداری رسید و در اختیار شهروندان محله قرار گرفت. در منطقه 14 بین خیابان 17 شهریور و محله شکوفه که تونل امیرکبیر سهراه امینحضور را به اتوبان امام علی متصل میکند روی عرشه تونل،
ساخت مجتمع تجاری با زیربنای مساحتی در حدود 30 هزار متر مربع پیشبینی شده بود. با مطالعه و بررسی دریافتیم که این مجتمع تجاری کاربردی نخواهد داشت و تراکم و ازدحام در محله را بیشتر میکند. شهرداری تهران از این میزان فضای تجاری صرف نظر کرد و تصمیم گرفت روی عرشه تونل امیرکبیر مرکز محله شکوفه را با 6 هزار متر فضای شهری احداث کند. در منطقه 10 در محله بریانک اطراف مترو بریانک، برای فضایی در حدود یک هکتار پیشبینی شده بود که یک مجتمع ایستگاهی متراکم ساخته بشود و با توجه به نظرسنجی از مردم و کسب نظر از کارشناسان حوزه شهری تصمیم بر این شد که تبدیل به فضای سبز بشود و در این فضا برخی کمبودهای خدماتی محله را برطرف کنیم. اینها مصادیق توسعه قلمرو عمومی است و حرکت به سمت تبدیل تهران به شهری که به همه شهروندان تعلق دارد.
بخش دیگری از کارهایی که انجام دادهایم تامین خدمات در محلههایی است که کمبود خدمات دارند. مثل ایجاد کاربریهای ورزشی، فضای سبز، درمانی و آموزشی و سرانههایی از این دست که در این راستا پروژههایی را هم به صورت مشارکتی با شهروندان و هم مستقل آغاز کردهایم. برخی از این پروژهها در مناطق 15 و 17 آغاز شدهاند و برخی در مرحله مطالعه و امکانسنجی هستند. بهطور مثال در منطقه بلورفروشی منطقه 17 ساخت یک مجموعه ورزشی را در حال اجرا داریم که تا شهریورماه سال جاری به بهرهبرداری خواهد رسید.
در راستای تبعیض مثبت گامهای بسیار خوبی برداشته شده است. به این ترتیب حوزه اصلی ماموریتی ما در مناطق مرکزی و محلات جنوبی شهر است و بیشتر پروژههایی که ما تعریف کردهایم پایین خط دماوند- انقلاب- آزادی قرار دارند.
برای بازگشایی معابر هشت پروژه با این ویژگی در دستور کار داریم که با تملک یک یا چند پلاک یک معبری را بازگشایی میکنیم و در اختیار شهروندان قرار میدهیم. در همین راستا برنامه داریم که 100 پلاک را در تملک داشته باشیم تا بتوانیم این معابر را بازگشایی کنیم. بحث دیگر بحث نوسازی است نوسازی به این معنا که شهروندان در ساختمانهای مقاوم تری زندگی کنند در این راستا بستههای تشویقی را فراهم کردهایم و شهرداری تهران بابت صدور مجوز ساخت در بافتهای فرسوده هیچ پولی را از شهروندان دریافت نمیکند و به طور متوسط سالی صد میلیارد تومان تخفیف عوارض به شهروندان ارائه میکند. از ابتدای امسال با هماهنگی که با دولت انجام دادیم امکان پرداخت تسهیلات کمبهره با سود 9 درصد برای نوسازی در بافتهای فرسوده فراهم شده است. به جز اینها در تعدادی از محلههای کم برخوردار مشوقهای ویژهای مثل پرداخت کامل هزینههای طراحی و 50 درصد از هزینههای نظام مهندسی، هزینههای انشعابات و پرداخت 50 درصد از سود تسهیلات بانکی را برای بعضی پروژههای الگو پرداخت میکنیم. ما حتی در برخی محلهها شرایطی را فراهم کردیم که وام با نرخ سود صفر درصد به شهروندان پرداخت
میشود. با این اوصاف امسال در حدود 3000 پلاک نوسازی و 15000 هزار واحد مسکونی در بافتهای فرسوده ساخته میشوند.
همه این فعالیتها را با یک رویکرد اجتماعمحور از طریق استقرار دفاتر توسعه محلهای فراهم کردهایم بهطور کلی ما در 180 محله تهران که دارای بافت فرسوده و ناکارآمد هستند 60 دفتر مستقر کردهایم که مجموعهای از کارشناسان اجتماعی، اقتصادی، شهرسازی و معماری را در اختیار دارد و مردم از طریق این کارشناسان اطلاعات لازم را دریافت میکنند و کارشناسان ما آنها را در این مسیر راهنمایی میکنند.
در گذشته دور تمرکز سازمان نوسازی بر اجرای پروژههای فاخر و بزرگ مدرنسازی شهر همچون ساخت برج آزادی و تئاتر شهر بود. به نظر میرسد این ماموریت کاملا کنار گذاشته شده است. امروز مهمترین مأموریتها و تمرکز سازمان نوسازی بر چه فعالیتهایی است؟
تجربه نشان داده امروزه بسیاری از مشکلات شهری نیازمند راهحلهای نرمافزاری هستند و نه لزوما تنها راه حلهای سختافزاری. راهحلهای سختافزاری بهتنهایی نمیتوانند پاسخگوی مشکلات شهری باشند. ما هم در تهران و هم در تمام کلانشهرهای دنیا میدانیم گسترش شبکههای بزرگراهی لزوما به کاهش ترافیک منجر نمیشود بلکه ساخت هر بزرگراه یک دعوت عمومی است که تعداد خودروهای بیشتری را برای حضور در شهر فرا میخواند و نهتنها موجب کاهش ترافیک نخواهد شد بلکه ترافیک بیشتری ایجاد خواهد کرد و تغییری در کیفیت عبورومرور به وجود نخواهد آورد. در دوره حاضر در حوزه توسعه حملونقل به جای اینکه سرمایه گذاریها به سمت ایجاد شبکههای بزرگراهی برود به سمت توسعه حملونقل عمومی، مدیریت سفر و همینطور گسترش روشهای جایگزین مثل استفاده از دوچرخه حرکت میکند.
مهمترین پروژهای که در حال حاضر شهرداری تهران دارد استفاده از راهکارهای هوشمند و روشهای توسعه حملونقل عمومی و ایجاد یک شبکه حملونقل همگانی یکپارچه در شهر تهران است.
در گذشته بیشتر فعالیتهای سازمان نوسازی بیشتر روی نوسازی مسکن تمرکز داشت و نوسازی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری را برابر با نوسازی مسکن تلقی میکردند که البته نوسازی مسکن کار بسیار ارزشمندی است و حرکتهای بسیار بزرگی در شهر تهران برای نوسازی مسکن صورت گرفته است. بین سالهای 86 تا 96 مسکن حدود 40 درصد از بافتهای فرسوده تهران بازسازی شده است و این در شرایطی است که در کل کشور 10 درصد از بافتهای فرسوده بازسازی شده است. این نوسازی مسکن لازم هست ولی کافی نیست. بافتهای فرسوده به جز نوسازی مسکن نیازمند خدمات و زیرساختهای مناسب و فضاهای شهری تجهیزشده هم هستند. ما در برنامه پنجساله سوم منابع قابل توجهی را به این گونه پروژهها اختصاص دادهایم.
یکی از تفاوتهای دیگر با دوره قبل بازآفرینی عرصههای ناکارآمد غیر سکونتگاهی است یعنی محدودههایی از شهر که در گذشته کاربرد کارگاهی و صنعتی داشتهاند که به دلیل تغییر الگوی فعالیت یا تعطیل شدهاند یا به بیرون از شهر منتقل شدهاند و عرصههایی فاقد کاربری و متروکه در شهر ایجاد کرده بودند. بازآفرینی این فضاها و تبدیل آنها به فرصتهای توسعه درونزای شهر تهران در دستور کار شهرداری تهران و سازمان نوسازی قرار گرفته است. بهعنوان مثال احیا و بازآفرینی سایت سیمان ری و تبدیل آن به موزه صنعت سیمان کشور، بازآفرینی خیابان فداییان اسلام و عرصههای ناکارآمدی که در اطراف آن وجود دارد از برنامههایی است که بهطور جدی در این دوره دنبال میشوند.
پروژه دیگر فضای فوقانی خط آهن تهران- تبریز است که یک فضای شهری با وسعت 50 هکتار را در اختیار ساکنان 17 و 18 قرار میدهد. پروژههای دیگری هم در مرحله مطالعه و امکانسنجی هستند مثل محدوده شنچالهها در منطقه 18 که قبلا کارخانههای تولید شن و ماسه بودهاند که بعدا تعطیل شدهاند و به بیرون از شهر منتقل شدهاند و در حال حاضر یک فضای رها شده هستند که این فضاها به عنوان یک تهدید برای شهر تهران تلقی میشوند ولی به اعتقاد ما میتوانند یک فرصت برای شهر تهران باشند برای تبدیل عرصهای به مساحت 300 هکتار به فضاهای تفریحی، تفرجی و گردشی و تبدیل به یک عرصه عمومی برای ساکنان محله.
این پروژهها چگونه تامین مالی و اجرا میشوند؟ نقش سازمان نوسازی، مردم و سرمایهگذاران و دولت در اجرای آنها چیست؟
تأمین مالی این پروژهها حتما باید با شراکت عمومی و خصوصی باشد. ما در دورهای قرار داریم که از یک طرف ساختوساز در شهر کاهش پیدا کرده است و این روی درآمدها تأثیر گذاشته است، از طرفی مدیریت شهری اعتقاد دارد که نباید درآمد شهر را مستقیما به ساخت و ساز در شهر گره بزند و شهرداری یک رویکرد انقباضی به فروش تراکم و صدور پروانه در شهر تهران دارد و این رویکرد منجر به محدودیتهایی در درآمدهای شهر تهران شده است. البته به اعتقاد من منابع دیگری برای تأمین هزینههای شهر تهران وجود دارد که لزوما منجر به شهر فروشی نمیشوند و این همان چیزی است که به عنوان درآمدهای پایدار از آن نام برده میشود. ولی تا این درآمدها شناسایی بشوند بالاخره زمانی را باید گذراند به همین خاطر در حال حاضر ما در دوره ریاضتی به لحاظ مالی در شهرداری تهران هستیم. بهاندازه گذشته امکان سرمایهگذاری شهرداری تهران در پروژههای بزرگ مقیاس وجود ندارد و البته لزومی هم ندارد چون تجربه نشان داده است که اگر بخش خصوصی در این پروژهها مشارکت داشته باشد حتما این پروژهها با بهره برداری بهینه تری مواجه خواهند شد. به همین خاطر رویکرد ما شراکت عمومی و خصوصی است و اینکه
زمینهای را فراهم کنیم که هم منفعت شهر و هم منفعت بخش خصوصی تأمین بشود تا بیشتر راغب به سرمایه گذاری باشند.
از نظر جنابعالی آیا مطلبی در مورد نوسازی هست که به آن در این گفتوگو اشارهای نشده است؟
نوسازی یکی از مهمترین اولویتهای شهرداری از سال 84 بوده است، ولی هر چقدر که شهرداری تهران به جلو حرکت کرده است تلاش بیشتری شده است تا یک رویکرد یکپارچهتر و کلیت باورتر به موضوع نوسازی داشته باشد نوسازی در کشورهای دیگر حتی کشورهایی که ساختار مدیریت شهری یکپارچه دارند بهتنهایی کار هیچ سازمان و هیچ دستگاهی نیست و همیشه بهعنوان یک برنامه فرابخشی، بین دستگاهی و چند انتظامی تعریف میشود ما هر چقدر به جلو حرکت کردیم تلاش کردیم که این ماهیت را به برنامه نوسازی بدهیم که در اشتراک، همکاری و مشارکت بین همه دخیلان اعم از دستگاهای اجرائی، بخش عمومی، بخش خصوصی، بخش غیر انتفاعی و اجتماعات محلی برنامههای سازمان نوسازی را تعریف کنیم و به پیش ببریم.