|

زباله‌ها کجا می‌روند؟

سرنوشت طلای کثیف

الهام یوسفی .خبرنگار

تاریخچه جمع‌آوری و امحای زباله‌ها که برخی از آن به نام طلای کثیف یاد می‌کنند، قصه‌ای شنیدنی است. از حدود صد سال پیش تا کنون که مسئولیت جمع‌آوری زباله‌های شهری به شهرداری‌ها سپرده شد، برای جمع‌آوری و حمل زباله‌ها به روش‌های مختلفی متوسل شدند. در این میان استان تهران که 16 شهرستان و 8 مرکز دفن پسماند دارد، روزانه صدها هزار کیلو زباله به وسیله ماشین‌های حمل زباله سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران به مجتمع‌های پردازش و دفع زباله منتقل می‌کند. درواقع زباله‌های مسیر خیلی کوتاهی همسفر هستند و از یک جا به بعد راه زباله‌های شهری از هم جدا می‌شود؛ زباله‌های تر به راه خود، زباله‌های خشک هم به راه خود ادامه می‌دهند و سرنوشت خاک و نخاله‌های ساختمانی هم طور دیگری رقم می‌خورد.

جمع‌آوری ایستگاه نخست طلای کثیف
شاید همه ما در وهله نخست ماشین‌های حمل زباله که هر شب از یک زمانی به بعد سروکله‌شان پیدا می‌شود را پایان داستان زباله‌ها بدانیم؛ اما اینجا درست آغاز سفر پرماجرای زباله‌هاست. بطری‌های شیشه‌ای، قوطی‌های پلاستیکی، زباله‌های خانگی، بیمارستانی و ساختمانی انواع و اقسام زباله‌های تر و خشکی که نام پسماند شهری را یدک می‌کشند هر کدام‌شان ممکن است سرنوشت متفاوتی داشته باشد. یکسری از زباله‌ها هستند که صددرصد قابل بازیافتند؛ نظیر کاغذ، شیشه، قوطی‌های آلومینیومی و... یکسری از زباله‌ها هم خطرناکند؛ نظیر محتویات باتری‌ها، لامپ‌های سوخته، ماسک‌ها و دستکش‌هایی که شهروندان در ایام کرونا استفاده می‌کنند. بنابراین زباله‌ها در طی مسیر خود با چندین ایستگاه مواجه می‌شوند که در هر کدام از این ایستگاه‌ها گروهی از زباله‌ها از برخی همسفران خود جدا می‌شوند. ایستگاه نخست‌شان ایستگاه‌های انتقال پسماند است؛ در اینجا زباله‌ها پس از ثبت اطلاعاتی مانند نوع بار، پیمانکار مربوط، تاریخ، زمان و... در خودروهای سنگینی با عنوان خودروهای سمی تریلر بارگیری و به مرکز دفع حمل می‌شوند. درواقع نخستین جدایی اینجا رقم می‌خورد و هر کدام راه‌شان از دیگری جدا می‌شود.
مراکز دفن و بازیافت زباله‌های تهران
به گفته نرگس رجایی، معاون امور اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران «روزانه در کشور حدود ۵۸هزار تن پسماند تولید می‌شود؛ این بدان معنی است که ایرانی‌ها هر سه روز یک بار به اندازه وزن برج میلاد پسماند تولید می‌کنند. در تهران هم به طور متوسط روزانه حدود شش هزار و ۵۰۰ تن پسماند تولید می‌شود و این یعنی تهرانی‌ها در ۲۴ روز به اندازه وزن این سازه عظیم‌الجثه پسماند تولید می‌کنند.» حال سوال اینجاست که عملیات این حجم از زباله در چند مرکز دفن و بازیافت صورت می‌گیرد؟ بیشتر زمین‌های مراکز دفن پسماند در خارج از شهر تهران واقع شده‌اند. ابتدا در بسیاری از این مراکز فقط پسماند تخلیه می‌شد و هیچ اقدامی روی این پسماندها انجام نمی‌گرفت یا درنهایت شهرداری‌ها خاک پوششی روی پسماندها می‌ریختند یعنی دفن پسماند به‌ صورت سنتی انجام می‌شد اما در حال حاضر ترانشه‌های بهداشتی (فرورفتگی‌های مصنوعی یا طبیعی در سطح زمین که ژرفای آنها از پهنایشان بیشتر و پهنای آنها از درازایشان بسیار کمتر است) حفر می‌شود. درواقع دفن زباله باعث آلودگی سرزمین، محیط زیست و آب‌های زیرزمینی می‌شود و هزار فاجعه دیگر هم در پی دارد، بنابراین باید 99درصد زباله‌ها بازیافت شود.
کهریزک نماد زباله‌های تهران
از سال ١٣٣٥ تهران دو مرکز دفن اصلی دارد که یکی مرکز دفن آبعلی در شمال شرق، ابتدای جاده آبعلی و دیگری مرکز دفن کهریزک در جنوب شهر تهران، ابتدای جاده قدیم قم بود. تا همین یکی، دو دهه قبل بخش عمده زباله‌های تهران در کهریزک دفن می‌شد و تنها مقدار اندکی از آنها برای بازیافت تفکیک می‌شد.
درواقع روزگاری کهریزک نمادی بود از زباله‌های تلنبارشده تهرانی‌ها اما حالا به مرکز بازیافت تبدیل شده است. شهری با بخش‌های مختلف که از بخشی از آن بوی ناخوشایندی به مشام می‌رسد؛ مانند بخش‌های تخلیه زباله‌ها و دریاچه شیرابه آن. زباله‌های ‌تر پس از رسیدن به کهریزک وارد خطوط پردازش شده و زباله‌های خشک ارزشمند از آن جدا می‌شود سپس زباله ‌تر باقیمانده به سایت تخمیر رفته، هوادهی‌شده و به کمپوست درشت‌دانه تبدیل می‌شود.
کمپوست‌های درشت‌دانه در آنجا به خطوط پالایش که کمپوست را به درجه یک و دو تبدیل می‌کند، وارد می‌شود و در صورت وجود مشتری به مصارف کشاورزی می‌رسد. خاک، نخاله و ضایعات ساختمانی نیز راهی مرکز دفن و پردازش خاک و نخاله می‌شوند.
گذشته از تبدیل زباله به کمپوست و کود، در اینجا برق هم تولید می‌شود. مرکزی که با راه‌اندازی آن ایران رسما به جمع کشورهای صاحب تکنولوژی در این زمینه پیوسته است. ساخت نیروگاه پسماندسوز کهریزک به وسعت ٨٥٠٠ متر مربع در زمینی به مساحت ٣ هکتار از تابستان سال ٩١ شروع شد که براساس آمار سال گذشته بین ٣ تا ٦ وات برق تولید می‌کند. گفته می‌شود تقریبا 40درصد (2200 تا 300 تن) زباله تهرانی‌ها ریجکت می‌شود و فقط 200 تن آن می‌سوزد که در حال حاضر 200 تن زباله در تهران سوزانده می‌شود که 3 مگاوات ساعت برق تولید می‌شود. به این صورت که بویلر گازهای تولیدی را به بخار تبدیل می‌کند تا در مرحله بعدی، به وسیله توربین‌ها و ژنراتورها، بخار به برق تبدیل شود. لازم به ذکر است که کهریزک تنها مرکز تولید برق از زباله در ایران نیست. در حال حاضر در شهر تهران دو سامانه هاضم بی‌هوازی و ریجکت سوز سامانه تولید برق از زباله‌های تفکیک‌شده برای استحصال انرژی از پسماند‌های شهری مشغول به فعالیت هستند. یکی همین مرکز آرادکوه و دیگری سامانه هاضم بی‌هوازی در منطقه ٤ شهرداری تهران (ابتدای جاده آبعلی) که با ظرفیت پذیرش ٢٠٠ تن پسماند آلی فسادپذیر مشغول به کار است و توانایی تولید ٢ مگاوات ساعت برق را دارد.
آرادکوه ایستگاه پایانی زباله‌ها
در جاده قدیم تهران 3-4 کیلومتر بعد از مهدی‌آباد، گردنه را که رد کنید جایی نزدیک‌های جنوب کهریزک شهری خاص پیش روی شماست، آن هم چه شهری، شهر زباله‌ها. مجتمع پردازش و بازیافت زباله آرادکوه از تأسیسات دفع و بازیافت پسماندهای شهر تهران و متعلق به شهرداری تهران است که بیش از پنج دهه پیش در بخش کهریزک شهرستان ری ایجاد شد و تا به امروز محل اصلی دپو و بازیافت زباله‌ها بوده است. درواقع مجتمع پردازش و دفع آرادکوه برای مدت نیم‌قرن محل دفن پسماندهای شهر تهران و حتی برخی از شهرها و روستاهای اطراف بوده است و می‌توان گفت که سرنوشت همه زباله‌ها به اینجا ختم می‌شود. مجتمع پردازش و دفع پسماند آرادکوه مجموعه‌ای بزرگ در مساحتی حدود 1400 هکتار است که از سال 1355 پذیرای زباله‌های شهر تهران بوده است. بیش از ۷۰درصد پسماندهای خانگی از مواد آلی تشکیل شده که بر اساس برآوردها حدود ۵۰درصد این میزان پسماند ابتدا به آب پسماند و نهایتا پس از فعل و انفعالاتی به شیرابه تبدیل می‌شود. بار اصلی خشکاندن دریاچه معروف شیرابه آرادکوه بر عهده تصفیه‌خانه این مجموعه است؛ تصفیه‌خانه‌ای که در زمینی به مساحت ٣ هکتار با ٢٠ مخزن تصفیه و ٣ اتاق فرمان احداث شده است. شیرابه موجود طی مراحلی وارد مخازن شده که در هر کدام از مخازن عملیات خاصی روی شیرابه صورت می‌گیرد که درنهایت آب زلالی خارج می‌شود که در آبیاری فضای سبز کاربرد دارد.
مرکز دفن گندک و گود آبعلی
همچنین مرکز دفن گندک استان تهران یکی از مراکزی است که برای زباله‌های شهرستان‌های پردیس و دماوند در نظر گرفته شده است. در مرکز دفن پسماند گندک دماوند که مخصوص زباله‌های پردیس و دماوند است از دره‌های طبیعی به عنوان روش دفن استفاده می‌شود که روش دفن طبیعی است و زمین کنده و روزانه لایه‌ به‌ لایه پسماند دفن و پوشش مناسبی روی آن گذاشته و در پایان کار در سلول بسته می‌شود.
از ابتدای دهه 40 زباله‌های شهر تهران به دره‌ای در آبعلی منتقل و در این محل سوزانده می‌شد، عملیات سوزاندن زباله از سال 1356 در این محل متوقف شد و از آن پس زباله‌ها در این محل دفن شدند. به دلیل نزدیکی این محل به رودخانه و آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از دفن زباله در این محدوده با توجه به ضرورت حفظ محیط زیست از شش ماهه دوم سال 1369 دفن زباله در گود آبعلی ممنوع شد و از آن زمان تاکنون از این مرکز فقط برای دفع خاک، نخاله و ضایعات ساختمانی تولیدی شهر تهران استفاده می‌شود. البته پس از گود آبعلی، کهریزک مهم‌ترین مرکز دفع نخاله‌های ساختمانی در تهران است و مانند گود آبعلی خاک و نخاله‌های ساختمانی مناطق جنوبی شهر به این مرکز منتقل می‌شود.
زباله‌های بیمارستانی
در این ایام کرونایی شاید به اندازه هیچ زمانی سرنوشت زباله‌های بیمارستای برای مسئولان و شهروندان اهمیت بالایی نداشته باشد. به گفته معاون پردازش سازمان مدیریت پسماند شهر تهران روزانه به طور متوسط 80 تن زباله بیمارستانی از تهران جمع‌آ‌وری می‌شود.
او در خصوص نحوه دفن زباله‌های بیمارستانی گفته است: «پکیج آنها اصلا وارد پروسه جداسازی نمی‌شود، ما آنها را بلافاصله دفع می‌کنیم، برای جمع‌آوری آنها هم ماشین‌های خاصی داریم که این ماشین‌ها به گونه‌ای است که از آنها خونابه هم خارج نمی‌شود.»

تاریخچه جمع‌آوری و امحای زباله‌ها که برخی از آن به نام طلای کثیف یاد می‌کنند، قصه‌ای شنیدنی است. از حدود صد سال پیش تا کنون که مسئولیت جمع‌آوری زباله‌های شهری به شهرداری‌ها سپرده شد، برای جمع‌آوری و حمل زباله‌ها به روش‌های مختلفی متوسل شدند. در این میان استان تهران که 16 شهرستان و 8 مرکز دفن پسماند دارد، روزانه صدها هزار کیلو زباله به وسیله ماشین‌های حمل زباله سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران به مجتمع‌های پردازش و دفع زباله منتقل می‌کند. درواقع زباله‌های مسیر خیلی کوتاهی همسفر هستند و از یک جا به بعد راه زباله‌های شهری از هم جدا می‌شود؛ زباله‌های تر به راه خود، زباله‌های خشک هم به راه خود ادامه می‌دهند و سرنوشت خاک و نخاله‌های ساختمانی هم طور دیگری رقم می‌خورد.

جمع‌آوری ایستگاه نخست طلای کثیف
شاید همه ما در وهله نخست ماشین‌های حمل زباله که هر شب از یک زمانی به بعد سروکله‌شان پیدا می‌شود را پایان داستان زباله‌ها بدانیم؛ اما اینجا درست آغاز سفر پرماجرای زباله‌هاست. بطری‌های شیشه‌ای، قوطی‌های پلاستیکی، زباله‌های خانگی، بیمارستانی و ساختمانی انواع و اقسام زباله‌های تر و خشکی که نام پسماند شهری را یدک می‌کشند هر کدام‌شان ممکن است سرنوشت متفاوتی داشته باشد. یکسری از زباله‌ها هستند که صددرصد قابل بازیافتند؛ نظیر کاغذ، شیشه، قوطی‌های آلومینیومی و... یکسری از زباله‌ها هم خطرناکند؛ نظیر محتویات باتری‌ها، لامپ‌های سوخته، ماسک‌ها و دستکش‌هایی که شهروندان در ایام کرونا استفاده می‌کنند. بنابراین زباله‌ها در طی مسیر خود با چندین ایستگاه مواجه می‌شوند که در هر کدام از این ایستگاه‌ها گروهی از زباله‌ها از برخی همسفران خود جدا می‌شوند. ایستگاه نخست‌شان ایستگاه‌های انتقال پسماند است؛ در اینجا زباله‌ها پس از ثبت اطلاعاتی مانند نوع بار، پیمانکار مربوط، تاریخ، زمان و... در خودروهای سنگینی با عنوان خودروهای سمی تریلر بارگیری و به مرکز دفع حمل می‌شوند. درواقع نخستین جدایی اینجا رقم می‌خورد و هر کدام راه‌شان از دیگری جدا می‌شود.
مراکز دفن و بازیافت زباله‌های تهران
به گفته نرگس رجایی، معاون امور اجتماعی و فرهنگی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران «روزانه در کشور حدود ۵۸هزار تن پسماند تولید می‌شود؛ این بدان معنی است که ایرانی‌ها هر سه روز یک بار به اندازه وزن برج میلاد پسماند تولید می‌کنند. در تهران هم به طور متوسط روزانه حدود شش هزار و ۵۰۰ تن پسماند تولید می‌شود و این یعنی تهرانی‌ها در ۲۴ روز به اندازه وزن این سازه عظیم‌الجثه پسماند تولید می‌کنند.» حال سوال اینجاست که عملیات این حجم از زباله در چند مرکز دفن و بازیافت صورت می‌گیرد؟ بیشتر زمین‌های مراکز دفن پسماند در خارج از شهر تهران واقع شده‌اند. ابتدا در بسیاری از این مراکز فقط پسماند تخلیه می‌شد و هیچ اقدامی روی این پسماندها انجام نمی‌گرفت یا درنهایت شهرداری‌ها خاک پوششی روی پسماندها می‌ریختند یعنی دفن پسماند به‌ صورت سنتی انجام می‌شد اما در حال حاضر ترانشه‌های بهداشتی (فرورفتگی‌های مصنوعی یا طبیعی در سطح زمین که ژرفای آنها از پهنایشان بیشتر و پهنای آنها از درازایشان بسیار کمتر است) حفر می‌شود. درواقع دفن زباله باعث آلودگی سرزمین، محیط زیست و آب‌های زیرزمینی می‌شود و هزار فاجعه دیگر هم در پی دارد، بنابراین باید 99درصد زباله‌ها بازیافت شود.
کهریزک نماد زباله‌های تهران
از سال ١٣٣٥ تهران دو مرکز دفن اصلی دارد که یکی مرکز دفن آبعلی در شمال شرق، ابتدای جاده آبعلی و دیگری مرکز دفن کهریزک در جنوب شهر تهران، ابتدای جاده قدیم قم بود. تا همین یکی، دو دهه قبل بخش عمده زباله‌های تهران در کهریزک دفن می‌شد و تنها مقدار اندکی از آنها برای بازیافت تفکیک می‌شد.
درواقع روزگاری کهریزک نمادی بود از زباله‌های تلنبارشده تهرانی‌ها اما حالا به مرکز بازیافت تبدیل شده است. شهری با بخش‌های مختلف که از بخشی از آن بوی ناخوشایندی به مشام می‌رسد؛ مانند بخش‌های تخلیه زباله‌ها و دریاچه شیرابه آن. زباله‌های ‌تر پس از رسیدن به کهریزک وارد خطوط پردازش شده و زباله‌های خشک ارزشمند از آن جدا می‌شود سپس زباله ‌تر باقیمانده به سایت تخمیر رفته، هوادهی‌شده و به کمپوست درشت‌دانه تبدیل می‌شود.
کمپوست‌های درشت‌دانه در آنجا به خطوط پالایش که کمپوست را به درجه یک و دو تبدیل می‌کند، وارد می‌شود و در صورت وجود مشتری به مصارف کشاورزی می‌رسد. خاک، نخاله و ضایعات ساختمانی نیز راهی مرکز دفن و پردازش خاک و نخاله می‌شوند.
گذشته از تبدیل زباله به کمپوست و کود، در اینجا برق هم تولید می‌شود. مرکزی که با راه‌اندازی آن ایران رسما به جمع کشورهای صاحب تکنولوژی در این زمینه پیوسته است. ساخت نیروگاه پسماندسوز کهریزک به وسعت ٨٥٠٠ متر مربع در زمینی به مساحت ٣ هکتار از تابستان سال ٩١ شروع شد که براساس آمار سال گذشته بین ٣ تا ٦ وات برق تولید می‌کند. گفته می‌شود تقریبا 40درصد (2200 تا 300 تن) زباله تهرانی‌ها ریجکت می‌شود و فقط 200 تن آن می‌سوزد که در حال حاضر 200 تن زباله در تهران سوزانده می‌شود که 3 مگاوات ساعت برق تولید می‌شود. به این صورت که بویلر گازهای تولیدی را به بخار تبدیل می‌کند تا در مرحله بعدی، به وسیله توربین‌ها و ژنراتورها، بخار به برق تبدیل شود. لازم به ذکر است که کهریزک تنها مرکز تولید برق از زباله در ایران نیست. در حال حاضر در شهر تهران دو سامانه هاضم بی‌هوازی و ریجکت سوز سامانه تولید برق از زباله‌های تفکیک‌شده برای استحصال انرژی از پسماند‌های شهری مشغول به فعالیت هستند. یکی همین مرکز آرادکوه و دیگری سامانه هاضم بی‌هوازی در منطقه ٤ شهرداری تهران (ابتدای جاده آبعلی) که با ظرفیت پذیرش ٢٠٠ تن پسماند آلی فسادپذیر مشغول به کار است و توانایی تولید ٢ مگاوات ساعت برق را دارد.
آرادکوه ایستگاه پایانی زباله‌ها
در جاده قدیم تهران 3-4 کیلومتر بعد از مهدی‌آباد، گردنه را که رد کنید جایی نزدیک‌های جنوب کهریزک شهری خاص پیش روی شماست، آن هم چه شهری، شهر زباله‌ها. مجتمع پردازش و بازیافت زباله آرادکوه از تأسیسات دفع و بازیافت پسماندهای شهر تهران و متعلق به شهرداری تهران است که بیش از پنج دهه پیش در بخش کهریزک شهرستان ری ایجاد شد و تا به امروز محل اصلی دپو و بازیافت زباله‌ها بوده است. درواقع مجتمع پردازش و دفع آرادکوه برای مدت نیم‌قرن محل دفن پسماندهای شهر تهران و حتی برخی از شهرها و روستاهای اطراف بوده است و می‌توان گفت که سرنوشت همه زباله‌ها به اینجا ختم می‌شود. مجتمع پردازش و دفع پسماند آرادکوه مجموعه‌ای بزرگ در مساحتی حدود 1400 هکتار است که از سال 1355 پذیرای زباله‌های شهر تهران بوده است. بیش از ۷۰درصد پسماندهای خانگی از مواد آلی تشکیل شده که بر اساس برآوردها حدود ۵۰درصد این میزان پسماند ابتدا به آب پسماند و نهایتا پس از فعل و انفعالاتی به شیرابه تبدیل می‌شود. بار اصلی خشکاندن دریاچه معروف شیرابه آرادکوه بر عهده تصفیه‌خانه این مجموعه است؛ تصفیه‌خانه‌ای که در زمینی به مساحت ٣ هکتار با ٢٠ مخزن تصفیه و ٣ اتاق فرمان احداث شده است. شیرابه موجود طی مراحلی وارد مخازن شده که در هر کدام از مخازن عملیات خاصی روی شیرابه صورت می‌گیرد که درنهایت آب زلالی خارج می‌شود که در آبیاری فضای سبز کاربرد دارد.
مرکز دفن گندک و گود آبعلی
همچنین مرکز دفن گندک استان تهران یکی از مراکزی است که برای زباله‌های شهرستان‌های پردیس و دماوند در نظر گرفته شده است. در مرکز دفن پسماند گندک دماوند که مخصوص زباله‌های پردیس و دماوند است از دره‌های طبیعی به عنوان روش دفن استفاده می‌شود که روش دفن طبیعی است و زمین کنده و روزانه لایه‌ به‌ لایه پسماند دفن و پوشش مناسبی روی آن گذاشته و در پایان کار در سلول بسته می‌شود.
از ابتدای دهه 40 زباله‌های شهر تهران به دره‌ای در آبعلی منتقل و در این محل سوزانده می‌شد، عملیات سوزاندن زباله از سال 1356 در این محل متوقف شد و از آن پس زباله‌ها در این محل دفن شدند. به دلیل نزدیکی این محل به رودخانه و آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از دفن زباله در این محدوده با توجه به ضرورت حفظ محیط زیست از شش ماهه دوم سال 1369 دفن زباله در گود آبعلی ممنوع شد و از آن زمان تاکنون از این مرکز فقط برای دفع خاک، نخاله و ضایعات ساختمانی تولیدی شهر تهران استفاده می‌شود. البته پس از گود آبعلی، کهریزک مهم‌ترین مرکز دفع نخاله‌های ساختمانی در تهران است و مانند گود آبعلی خاک و نخاله‌های ساختمانی مناطق جنوبی شهر به این مرکز منتقل می‌شود.
زباله‌های بیمارستانی
در این ایام کرونایی شاید به اندازه هیچ زمانی سرنوشت زباله‌های بیمارستای برای مسئولان و شهروندان اهمیت بالایی نداشته باشد. به گفته معاون پردازش سازمان مدیریت پسماند شهر تهران روزانه به طور متوسط 80 تن زباله بیمارستانی از تهران جمع‌آ‌وری می‌شود.
او در خصوص نحوه دفن زباله‌های بیمارستانی گفته است: «پکیج آنها اصلا وارد پروسه جداسازی نمی‌شود، ما آنها را بلافاصله دفع می‌کنیم، برای جمع‌آوری آنها هم ماشین‌های خاصی داریم که این ماشین‌ها به گونه‌ای است که از آنها خونابه هم خارج نمی‌شود.»

 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها