فراز و نشیبهای متروی تهران
داستانی به قدمت 45 سال
علی امام-مدیرعامل شرکت راهآهن شهری تهران و حومه (مترو)
تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران علاوه بر مرکزیت سیاسی از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز جايگاهي مهم در سطح كشور دارد. این شهر چندمیلیونی که با شهرکهای اقماری خود جمعيتي بالغ بر 12 میلیون نفر دارد، با بحران ترافیک و تبعات ناشی از آن چون مصرف سوخت، آلودگیهاي زيستمحيطي، اتلاف وقت و تصادفات جرحي و فوتي مواجه است. به همين دليل بهرهمندي از یک سامانه حملونقلي کارا و پرظرفیت چاره اصلی غلبه بر این بحران خواهد بود. امروزه حملونقل ریلی درونشهری نقش خود را به عنوان یک مد حملونقلي ایمن، سریع، ارزان و انبوه در کاهش تراکم خودروها، آلودگیهاي محیط زیستي، مصرف سوخت و ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی بیش از پیش آشکار کرده است. در سال 1347 در اولین طرح جامع شهری برای شهر تهران بحث حملونقل ریلی دیده شد. سال 1350 شهرداری تهران بررسی وضعیت حملونقل شهری را به شرکت فرانسوی سوفرتو (Sofrethu- RATP) واگذار کرد. این موسسه برمبنای اطلاعات و آمار جمع آوری شده و پیش بینیهای مربوط به توسعه و رشد تهران، در سال 1353 گزارش جامعی با عنوان «طرح ترافیک و حملونقل تهران» ارایه كرد. در این طرح جامع، سیستم «خیابان- مترو» براساس ایجاد 7 خط مترو به طول 147 کیلومتر که در قالب توسعه شبکه روزمینی به حومه و یک شبکه کامل اتوبوسرانی به عنوان مکمل مترو و تعدادی پارکسوار در اطراف ایستگاه های مترو و درنهایت یک شبکه بزرگراهی به صورت کمربندی تکمیل می شد، پیشنهاد شد. براساس طرح مذکور، در اردیبهشت ماه سال 1354 لایحه قانونی تأسیس شرکت راه آهن شهری تهران و حومه از طرف دولت وقت به مجلس ارایه شد که مورد تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا قرار گرفت. طي اين مصوبه به شهرداری تهران اجازه داده شد به منظور ساخت راه آهن شهری و تأسیسات مربوطه و بهره برداری از آن، شرکتی به نام شرکت راه آهن شهری تهران و حومه تأسیس کند. اولین اساسنامه شرکت مترو نیز در تیر 1354 به تصویب رسید. در همان سال احداث 4 خط مترو در فاز نخست مورد تصویب شهرداری، انجمن شهر و سازمان برنامه و بودجه قرار گرفت و دولت وقت اجرای آن را تأييد کرد. سال 1355 قرارداد جدید با همان شرکت فرانسوی برای مطالعه، طراحی و نظارت بر ساخت متروی تهران منعقد شد. فعالیت های اجرایی قطعه نخست در اواخر سال 1356 شروع شد و تا سال 1360 نیز زیر نظر مهندسان مشاور فرانسوی ادامه داشت. طي اين سالها حدود 2300 متر تونل و بخشی از سازه 3 ایستگاه در بخش حد فاصل بزرگراه شهید حقانی و خیابان شهید بهشتی به صورت ترانشه باز ساخته شد. در اسفند سال 1360 به دلیل شروع جنگ تحمیلی و عدم احساس ضرورت تداوم كار در آن مقطع زماني، هیأت وزیران توقف کامل طرح مترو را تصویب كرد. البته حدود پنج سال بعد، پس از گزارش کارشناسان امر در خصوص ضرورتهای ساخت مترو، درنهایت راهاندازی مجدد طرح مترو در جلسه مورخ 10/01/64 هیأت دولت تصویب شد و این مصوبه با پنج ماه تأخیر در تاریخ 09/05/64 برای اجرا ابلاغ شد. از سال 1365 فعالیت شرکت راهآهن شهری تهران و حومه برمبنای همان طرح سوفرتو (ساخت دو خط درونشهری (شمال- جنوبی و شرقی-غربی) و یک خط برونشهری به شهر کرج (خارج از شبکه پیشنهادی) با توجه به مصوبه دولت مبنی بر ایجاد مترو براي اتصال به شهرهای اقماری) جمعا به طول 90 کیلومتر با 53 ایستگاه مجددا آغاز شد که تا سال 1386 این طرح تکمیل شد. در ادامه بهرهبرداری از خطوط مترو و استقبال روزافزون شهروندان و تأثیر انکارناپذیر آن بر زندگی روزمره مردم، هیچ تردیدی در توسعه مترو تهران باقی نگذاشت و حالا با توجه به گسترش محدوده جغرافيايي تهران، احداث باقیمانده خطوط مترو، خطوط سریعالسیر و اقماری و همچنین استفاده حملونقل عمومی مکمل برای کلانشهر پايتخت یک ضرورت به نظر میآید. از این رو بازنگری و بهروزساني مجدد مطالعات بلندمدت در مورد توسعه شبكه حملونقل انبوه بر ریلی تهران در سالهاي بعد مورد توجه مسئولان و مقامات ذيربط قرار گرفت و در سالهاي 1385 و سال 1398 با پيگيريهاي صورتگرفته، دو طرح جامع ريلي شهر تهران از سوي شوراي عالي ترافيك كشور تأييد و براي اجرا به شركت راهآهن شهري تهران و حومه ابلاغ شد. مطالعات بهروزرسانی طرح جامع حملونقل ریلی شهر تهران از سال ۱۳۹۵ با هدف افزایش سهم حملونقل همگانی و یکپارچگی و کارایی شبکه مترو، مدیریت تقاضاي سفر، تأمین دسترسی مناسب با استفاده از امکانات شبكه مترو و ارتقاي زیرساختهای موجود در دستور کار شركت مترو و شهرداری تهران قرار گرفت. در این زمینه علاوه بر بهینهسازی شبکه ریلی موجود، خطوط دیگری ازجمله ۴ خط جديد درونشهری (خطوط ۸، ۹، ۱۰ و ۱۱) همراه با توسعه و ارتقای خطوط حومهای و ایجاد دو خط اکسپرس(A, B) پیشنهاد شد. بر اين اساس مقرر شد شهرداری تهران به عنوان اولویت نخست و در کوتاهمدت، به منظور دستیابی به سرفاصله زمانی استاندارد و ظرفیت مقرر در مصوبه خطوط مذکور، اقداماتی را برای افزایش دوبرابری جابهجایی روزانه مسافر انجام دهد؛ تکمیل اجزای خطوط هفتگانه متروی تهران ازقبیل ایستگاهها، پارکینگ، پایانه، پست برق، مرکز فرمان، تونلهای ارتباطی، ایستگاههای تبادلی و سامانههای تجهیزاتی برای دستیابی به اهداف طرح جامع ریلی تهران و تأمین ناوگان مورد نیاز و کارآمد به همراه تکمیل تسهیلات دسترسی به ایستگاهها ازجمله این اقدامات است.
طبق برنامه طراحیشده براي احداث خطوط جدید مترو و با توجه به افق زمانی سال ۱۴۲۰، چهار خط درونشهری در نظر گرفته شده است که خط ۸ مترو از مسعودیه تا سرسبز به طول تقریبی ۳۷ کیلومتر، خط ۹ مترو از دولتآباد تا چیتگر به طول تقریبی ۴۶ کیلومتر، خط ۱۰ مترو از حکیمیه تا وردآورد به طول تقریبی 43 کیلومتر و خط ۱۱ مترو از چیتگر تا سهراه تقیآباد به طول تقریبی ۲۸ کیلومتر پيشبيني شده است. همچنين طبق برنامههاي مصوب، قرار شده است تا افق سال۱۴۲۰، چهار خط حومهای به وسیله شركت راهآهن جمهوری اسلامی با هماهنگی شهرداری تهران احداث شود که مسیر اول در حریم راهآهن تهران-تبریز، از ایستگاه مرکزی راهآهن تهران تا هشتگرد با انشعاب شهر قدس تا مارلیک خواهد بود.
تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران علاوه بر مرکزیت سیاسی از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز جايگاهي مهم در سطح كشور دارد. این شهر چندمیلیونی که با شهرکهای اقماری خود جمعيتي بالغ بر 12 میلیون نفر دارد، با بحران ترافیک و تبعات ناشی از آن چون مصرف سوخت، آلودگیهاي زيستمحيطي، اتلاف وقت و تصادفات جرحي و فوتي مواجه است. به همين دليل بهرهمندي از یک سامانه حملونقلي کارا و پرظرفیت چاره اصلی غلبه بر این بحران خواهد بود. امروزه حملونقل ریلی درونشهری نقش خود را به عنوان یک مد حملونقلي ایمن، سریع، ارزان و انبوه در کاهش تراکم خودروها، آلودگیهاي محیط زیستي، مصرف سوخت و ارتقای کیفیت زندگی اجتماعی بیش از پیش آشکار کرده است. در سال 1347 در اولین طرح جامع شهری برای شهر تهران بحث حملونقل ریلی دیده شد. سال 1350 شهرداری تهران بررسی وضعیت حملونقل شهری را به شرکت فرانسوی سوفرتو (Sofrethu- RATP) واگذار کرد. این موسسه برمبنای اطلاعات و آمار جمع آوری شده و پیش بینیهای مربوط به توسعه و رشد تهران، در سال 1353 گزارش جامعی با عنوان «طرح ترافیک و حملونقل تهران» ارایه كرد. در این طرح جامع، سیستم «خیابان- مترو» براساس ایجاد 7 خط مترو به طول 147 کیلومتر که در قالب توسعه شبکه روزمینی به حومه و یک شبکه کامل اتوبوسرانی به عنوان مکمل مترو و تعدادی پارکسوار در اطراف ایستگاه های مترو و درنهایت یک شبکه بزرگراهی به صورت کمربندی تکمیل می شد، پیشنهاد شد. براساس طرح مذکور، در اردیبهشت ماه سال 1354 لایحه قانونی تأسیس شرکت راه آهن شهری تهران و حومه از طرف دولت وقت به مجلس ارایه شد که مورد تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا قرار گرفت. طي اين مصوبه به شهرداری تهران اجازه داده شد به منظور ساخت راه آهن شهری و تأسیسات مربوطه و بهره برداری از آن، شرکتی به نام شرکت راه آهن شهری تهران و حومه تأسیس کند. اولین اساسنامه شرکت مترو نیز در تیر 1354 به تصویب رسید. در همان سال احداث 4 خط مترو در فاز نخست مورد تصویب شهرداری، انجمن شهر و سازمان برنامه و بودجه قرار گرفت و دولت وقت اجرای آن را تأييد کرد. سال 1355 قرارداد جدید با همان شرکت فرانسوی برای مطالعه، طراحی و نظارت بر ساخت متروی تهران منعقد شد. فعالیت های اجرایی قطعه نخست در اواخر سال 1356 شروع شد و تا سال 1360 نیز زیر نظر مهندسان مشاور فرانسوی ادامه داشت. طي اين سالها حدود 2300 متر تونل و بخشی از سازه 3 ایستگاه در بخش حد فاصل بزرگراه شهید حقانی و خیابان شهید بهشتی به صورت ترانشه باز ساخته شد. در اسفند سال 1360 به دلیل شروع جنگ تحمیلی و عدم احساس ضرورت تداوم كار در آن مقطع زماني، هیأت وزیران توقف کامل طرح مترو را تصویب كرد. البته حدود پنج سال بعد، پس از گزارش کارشناسان امر در خصوص ضرورتهای ساخت مترو، درنهایت راهاندازی مجدد طرح مترو در جلسه مورخ 10/01/64 هیأت دولت تصویب شد و این مصوبه با پنج ماه تأخیر در تاریخ 09/05/64 برای اجرا ابلاغ شد. از سال 1365 فعالیت شرکت راهآهن شهری تهران و حومه برمبنای همان طرح سوفرتو (ساخت دو خط درونشهری (شمال- جنوبی و شرقی-غربی) و یک خط برونشهری به شهر کرج (خارج از شبکه پیشنهادی) با توجه به مصوبه دولت مبنی بر ایجاد مترو براي اتصال به شهرهای اقماری) جمعا به طول 90 کیلومتر با 53 ایستگاه مجددا آغاز شد که تا سال 1386 این طرح تکمیل شد. در ادامه بهرهبرداری از خطوط مترو و استقبال روزافزون شهروندان و تأثیر انکارناپذیر آن بر زندگی روزمره مردم، هیچ تردیدی در توسعه مترو تهران باقی نگذاشت و حالا با توجه به گسترش محدوده جغرافيايي تهران، احداث باقیمانده خطوط مترو، خطوط سریعالسیر و اقماری و همچنین استفاده حملونقل عمومی مکمل برای کلانشهر پايتخت یک ضرورت به نظر میآید. از این رو بازنگری و بهروزساني مجدد مطالعات بلندمدت در مورد توسعه شبكه حملونقل انبوه بر ریلی تهران در سالهاي بعد مورد توجه مسئولان و مقامات ذيربط قرار گرفت و در سالهاي 1385 و سال 1398 با پيگيريهاي صورتگرفته، دو طرح جامع ريلي شهر تهران از سوي شوراي عالي ترافيك كشور تأييد و براي اجرا به شركت راهآهن شهري تهران و حومه ابلاغ شد. مطالعات بهروزرسانی طرح جامع حملونقل ریلی شهر تهران از سال ۱۳۹۵ با هدف افزایش سهم حملونقل همگانی و یکپارچگی و کارایی شبکه مترو، مدیریت تقاضاي سفر، تأمین دسترسی مناسب با استفاده از امکانات شبكه مترو و ارتقاي زیرساختهای موجود در دستور کار شركت مترو و شهرداری تهران قرار گرفت. در این زمینه علاوه بر بهینهسازی شبکه ریلی موجود، خطوط دیگری ازجمله ۴ خط جديد درونشهری (خطوط ۸، ۹، ۱۰ و ۱۱) همراه با توسعه و ارتقای خطوط حومهای و ایجاد دو خط اکسپرس(A, B) پیشنهاد شد. بر اين اساس مقرر شد شهرداری تهران به عنوان اولویت نخست و در کوتاهمدت، به منظور دستیابی به سرفاصله زمانی استاندارد و ظرفیت مقرر در مصوبه خطوط مذکور، اقداماتی را برای افزایش دوبرابری جابهجایی روزانه مسافر انجام دهد؛ تکمیل اجزای خطوط هفتگانه متروی تهران ازقبیل ایستگاهها، پارکینگ، پایانه، پست برق، مرکز فرمان، تونلهای ارتباطی، ایستگاههای تبادلی و سامانههای تجهیزاتی برای دستیابی به اهداف طرح جامع ریلی تهران و تأمین ناوگان مورد نیاز و کارآمد به همراه تکمیل تسهیلات دسترسی به ایستگاهها ازجمله این اقدامات است.
طبق برنامه طراحیشده براي احداث خطوط جدید مترو و با توجه به افق زمانی سال ۱۴۲۰، چهار خط درونشهری در نظر گرفته شده است که خط ۸ مترو از مسعودیه تا سرسبز به طول تقریبی ۳۷ کیلومتر، خط ۹ مترو از دولتآباد تا چیتگر به طول تقریبی ۴۶ کیلومتر، خط ۱۰ مترو از حکیمیه تا وردآورد به طول تقریبی 43 کیلومتر و خط ۱۱ مترو از چیتگر تا سهراه تقیآباد به طول تقریبی ۲۸ کیلومتر پيشبيني شده است. همچنين طبق برنامههاي مصوب، قرار شده است تا افق سال۱۴۲۰، چهار خط حومهای به وسیله شركت راهآهن جمهوری اسلامی با هماهنگی شهرداری تهران احداث شود که مسیر اول در حریم راهآهن تهران-تبریز، از ایستگاه مرکزی راهآهن تهران تا هشتگرد با انشعاب شهر قدس تا مارلیک خواهد بود.