نقش و اهمیت بازسازی و مرمت مساجد تاریخی شهر
بازتاب هویت شهر در مساجد تاریخی
مهدی روزبهانی-خبرنگار
آثار تاریخی و به جای مانده از مردمان گذشته در حقیقت جزو نهادها و عناصر فرهنگی کشورهاست که بیتوجهی به آن رخوت، از هم گسیختگی و درنهایت نابودی فرهنگی و تاریخی جوامع بشری را به دنبال دارد و در مقابل مرمت و نگهداری درست و علمی از آثار و ابنیههای تاریخی بهخصوص مکانهای مذهبی که نمایانگر چهره واقعی تاریخ، فرهنگ و هویت آن ملت هستند، جزو شاخصهای مهم توسعهیافتگی یک کشور است. حفظ و حراست از آثار تاریخی ملموس و غیرملموس در اولویت سیاستگذاریهای فرهنگی و حتی اقتصادی کشورها قرار دارد؛ زیرا برکات اجتماعی و سودآوری مالی آن بر کسی پوشیده نیست. مرمت بناهای تاریخی در ایران و کشورهایی که بناهای تاریخی زیادی در آنها وجود دارد و فرهنگ و تمدن غنی دارند امری الزامآور است و این امر اکنون در بسیاری از کشورها با جدیت و حساسیت ویژهای دنبال میشود. در سالهای اخیر توجه و اهمیت به این موضوع در ایران نیز روند مثبت و سریعی به خود گرفته است. هوشنگ خنداندل، معاون سابق عمران و توسعه امور شهری وزارت کشور، در هفتمین همایش معاونین هماهنگی امور عمرانی استانداریهای کشور که در آبان سال 94 برگزار شد، با اشاره به توجه به هویت تاریخی و میراثی شهرهای ایران، میگوید: «حفظ معماری اسلامی، تاریخی و ایرانی از اولویتهای برنامههای دولتها بوده و خوشبختانه بین دستگاههای مختلف یک هماهنگی به وجود آمده که این امر کمک میکند، برنامهها در راستای حفظ بافتهای تاریخی کشور با سرعت بیشتری پیگیری شود.» او میگوید: «حفظ بناهای تاریخی و آثار معماری قدیمی در کشور با حضور مردم میسر میشود؛ زیرا اگر مردم در این بافتهای تاریخی حضور نداشته باشند، این میراث شادابی کافی را ندارد.» مرمت و بازسازی آثار و بناهای تاریخی نقش بسزایی میتوانند در رشد اقتصاد یک کشور از طریق افزایش و رشد صنعت گردشگری ایفا کنند؛ به عبارتی استفادههای باستانشناسی و گردشگری این بناها میتواند به یک محل برای کسب درآمد برای سازمانهای مسئول مانند شهرداریها و سازمان میراث فرهنگی بدل شود. مهندس جعفری یکی از مدیران عامل پیشین سازمان نوسازی شهر تهران در گفتوگو با پایگاه خبری سازمان نوسازی شهر تهران در سال 91، در اینباره میگوید در مرحله احیا و نوسازی بافتهای فرسوده شهری توجه به هویت شهر، سابقه تاریخی و بناهای ارزشی بسیار حائز اهمیت بوده و در فرصت بازتولد مجدد شهرها باید از الگوهای هویتبخش فرهنگی، تاریخی و مبتنی بر مبانی ارزشی استفاده کرد. او بیهویتی در توسعه کالبد شهر را از اصلیترین مشکلات پیش رو در مسیر توسعهیافتگی کلانشهرها میداند و این بیهویتی را به نوعی دستاورد دوره مدرنیسم ذکر میکند. او همچنین در اینباره میگوید: «چنانچه در فضای مدرنیسم زیبایی و راحتی فضای محیط بدون توجه به الگوی مسکن و هویت معماری مورد توجه قرار گرفته شود، بعد از سپریشدن یک دوره شاهد بیهویتی در فضای معماری شهرمان خواهیم بود.» مرمت بناهای تاریخی شاخهای از هنر معماری است که با شناخت بناهای تاریخی و مطالعه آنها از نظر قدمت، مواد به کار بردهشده و سبک معماری زمان خود سعی در بازسازی این آثار و بناهای تاریخی دارد. در مرمت بناهای تاریخی در واقع به بازسازی فضای تاریخی و روح معماری زمان ساخت بنا پرداخته میشود و برای پایداری بیشتر بنا در طی زمان مداخلههای فنی و عملی انجام میگیرد. منظور از مداخله فنی و عملی در واقع اقداماتی است که به منظور هماهنگسازی بنا با شرایط کنونی صورت میگیرد. به عنوان نمونه در عملیات مرمت بسیاری از بناهای تاریخی سعی شده است که با استفاده از روشهایی استحکام و مقاومت آنها را افزایش داد. در مرمت بناهای تاریخی واژههایی برای تعریف دقیقتر مداخله فنی و عملی وجود دارد که شامل بهسازی، بازسازی و نوسازی است. بهسازی شامل مجموعه اقداماتی است که در کوتاهمدت انجام میگیرد و در واقع به توانبخشی یک بنای تاریخی میپردازد و شامل تعمیرات، حفاظت، حمایت و استحکامبخشی است. گوناگونی معیارهای جوامع بشری برای رعایت اصالت در روند حفاظت میراث تاریخی خود به عنوان یک شاخص فرهنگی محترم شمرده شده و دغدغه اصلی در هر کنش معطوف به حفاظت بقای موضوع حفاظت اثر تاریخی برای نسل کنونی و نسلهای آینده است. در این میان مساجد به عنوان مرکز و هسته اصلی شهرهای ایران طی هزار سال گذشته بودهاند و در برخی شهرها اساس تشکیل و به وجودآمدن شهر مسجد بوده است؛ بنابراین مساجد حافظه تاریخی و هویت شهرها هستند و باید بر این مسأله توجه داشت که با حفظ اصالت و قوام مساجد ساختمان اصلی شهر حفظ میشود. پروفسور فابریزیو توپتی از معماران برجسته کشور ایتالیا در سفری که سال 90 به ایران داشته، در گفتوگو با همشهری گفته است: «در تمام شهرهای معاصر که بهسرعت پیشرفت میکنند بیشترین نگرانیها در نگهداری از هستههای تاریخی شهرهاست.» او افزوده است که موضوع مهم این است که یاد بگیریم چگونه میتوان میان نیاز وافر برای حرکت به سمت شهرهای مدرن و حفظ عناصر تاریخی تعادل ایجاد کرد. فابریزیو توپتی همچنین در این خصوص که حیاتبخشی به بافتهای تاریخی و خانههای تاریخی در شهرهای مدرن چگونه باید باشد، گفته است: «هستههای تاریخی شهرهای مدرن را نباید از زندگی خالی کرد و تنها نگاه موزهای به آنها داشت.» به گفته این معمار برجسته ایتالیا و محقق بافتهای تاریخی موضوع مهمی که در خصوص مالکان بناهای تاریخی وجود دارد این است که مردم به نگهداری و زنده نگاهداشتن هویت تاریخی شهرهای مدرن قانع شوند. توپتی با تأکید بر لزوم حفظ هویت تاریخی شهرها و بهرهمندی از امکانات یک شهر مدرن افزوده که حفظ همزمان روند حرکت به سمت مدرنیته و حفاظت و نگهداری از بافتهای تاریخی اصل مهم در حفظ هویت تاریخی شهرهاست و میگوید شهر یک عنصر سیال است و به بهانه نگهداری از آثار تاریخی نیز نمیتوان حرکت شهرها بر روند مدرنیته را متوقف کرد؛ چون شهرها هیچ گاه به عقب بازنمیگردند و همیشه در حال حرکت رو به جلو هستند. در عین حال، پروفسور توپتی استادیار منتخب دانشکده معماری ساپینزای رم، تخریب شهرهای تاریخی به منظور ایجاد شهر مدرن را درست نمیداند و میگوید: «برای نجات بافت تاریخی شهرها حل مشکلات حاشیه این بافتها در بخش مسکن و همچنین ترافیک لازم است تا توجه مردم به سمت بافتهای تاریخی به عنوان هویت شهرها بیشتر شود.» به گفته او، راهحل برخورد با روند توسعه و حفظ بافتهای تاریخی در شهرهای مدرن این نیست که مدرنیته را به بهانه حفظ بافت تاریخی کنار بگذاریم. از این سخنان چنین برداشت میشود که حفظ اصالت و تاریخ محلههای تاریخی و بافت سنتی شهرها جزء الزامات شهری است و بخش اصلی بافت محلات شهرها به مساجد اختصاص دارد. علاوه بر این برای حفظ هسته و بافت تاریخی شهر و علیالخصوص مساجد تاریخی و حفظ شأن و منزلت اجتماعی این اماکن باید در نقشههای جامع شهرسازی بر این مسأله توجه ویژهای کرد. همچنین به گزارش ایرنا سیدمحسن حسینیپویا، رئیس کمیسیون حقوقی شورای شهر مشهد، خرداد امسال در بازدید از مناطق تاریخی مشهد میگوید که هویت شهری یکی از اصلیترین موضوعاتی است که باید در هر شهر مورد توجه قرار گیرد، اگر هویت شهری وجود داشته باشد، تعاملات و نظامات اجتماعی به خوبی شکل خواهد گرفت و آسیبهای اجتماعی نیز به کمترین حد خود میرسد. در همین زمینه مساجد به عنوان هویت و سند تاریخی یک ملت قلمداد میشود، جایی که طی سالیان دراز مردم از هر قشر و صنف و دسته و گروهی در آن جمع شدهاند. بنابراین حفظ و مرمت آنها به شکل اصولی باید همواره مورد توجه قرار گیرد، زیرا بستری مناسب برای اجتماعات محلی و حفظ هویت محلی و ملی مردم است. با گسترش زندگی مدرن و صنعتی، ساختار و شکل شهرها خصوصا شهرهای بزرگ تغییر کرده است و ایران از این مسأله مستثنا بوده و همین امر موجب کمرنگشدن نقش و حضور مساجد در زندگی مردم شده است اما مساجد هنوز پایگاهی مورد اعتماد، محکم و وحدتبخش هستند که میتوانند در هر زمان و شرایطی بستری برای همراهی، تجمع و همکاری و هماهنگی مردم ایجاد کنند. با این حال باید در نظر بگیریم که مرمت و بازسازی مساجد نباید به روح معنوی و سبقه تاریخ آن بنا لطمه وارد کند و آن را از یک مکان روحبخش، مقدس و آرام به مکانی سیمانی و بیروح و پرهیاهو بدل کند. در بازسازی و مرمت مساجد باید بر اهمیت توجه به محیط اطراف مساجد و هماهنگی و هارمونی بافت محله و مسجد نیز توجه کرد. حجتالاسلام ابراهیمی، رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد، در سال 86 در گفتوگو با همشهری میگوید: «در حوادث غیرمترقبه و پیشگیری از بلایا همچنین در امر خدمترسانی به مردم آسیبدیده، مساجد پیشگام هستند اما چنانچه بنای خود مساجد استحکام و ایمنی کافی نداشته باشد چه باید کرد؟ او اظهار میکند: «دولتمردان و مسئولان نظام باید به مساجد کمک کنند تا به روز شوند و از عقبافتادگی فاصله بگیرند.» او معتقد است مساجد تمام سرمایهشان را برای انقلاب هزینه کردهاند و در خدمت نظام و انقلاب بودهاند. با وجود این، بازسازی ساختمان مسجد با دیگر بازسازیها بسیار متفاوت است. در بازسازی مسجد بسیاری از نکات را باید در نظر گرفت؛ مثلا قدمت مسجد چند سال یا چند صد سال است. اینکه در ساخت مسجد از چه امکانات و ظریفکاریهایی استفاده شده است که باید دستنخورده باقی بمانند، البته منظور از دستنخورده باقیماندن این است که در مرمت و بازسازی ساختمان آن این آثار را از بین نبریم و تغییرات خاصی بر روی آن بخشها اعمال نشود. در این میان هزینه بازسازی مسجد نیز مانند تمام هزینههای دیگر بازسازی ساختمان میتواند زیاد باشد؛ اما تفاوتی که در بازسازی ساختمان مسجد با دیگر بازسازیها وجود دارد، این است که هزینه بازسازیهای دیگر که به صورت شخصی انجام میشود را خود شخص پرداخت میکند اما در بسیاری از موارد بازسازی ساختمان و تعمیرات ساختمان مساجد بسیار مشاهده شده است که بخش اعظمی از این هزینهها به وسیله مردم پرداخت میشود و مردم عموما به دلیل حس تعلق به محله و مسجد محل در بازسازی و مرمت آن همراهی و کمک میکنند. کمک جمعی برای پرداخت هزینههای تحمیلشده انجام میشود تا هم باری از دوش شخص بازسازیکننده برداشته شود و هم مردم از این حرکت جمعی احساس شادی و رضایت کنند. البته در این میان در بسیاری موارد هم کمکهای بسیار زیادی از طرف شهرداری برای تقبل این هزینهها انجام میشود و شهرداری بخش زیادی از این هزینهها را پرداخت میکند. اما در پروژه مرمت و ایمنسازی مساجد تاریخی عموما اقداماتی ازقبیل سفتکاری، احداث یا تکمیل سرویسهای بهداشتی، کفسازی حیاط و شیببندی، عملیات بازسازی و ایمنسازی، اجرای تأسیسات برق، سنگکاری و آینهکاری و گچ بری، تذهیب و هنرهای اسلامی، تکمیل شبستان یا اضافهکردن فضا به مسجد، ساخت نمای بیرونی مسجد، مرمت نمای طاق، پاکسازی و بندکشی طاقهای شبستان و مرمت بام ایوان انجام میشود و حتی در برخی از مساجد بسیار قدیمی مرمت کاهگلها و تیرکهای چوبی، آجرفرشکردن و سایر اقدامات مشابه مورد توجه است. درمجموع میتوان گفت که مساجد به عنوان مکان مذهبی که اهدافی فراتر از عبادت برای آنها در دین مبین اسلام ترسیم شده است و درواقع محلی برای پیونددادن مومنان، ایجاد تسلی خاطر و وحدت آنهاست، نیاز به رسیدگی مداوم دارند تا همواره بتوانند جلوه زیبایی از دین مبین اسلام باشند. زیبایی و پاکیزگی مساجد با حفظ هویت و سابقه تاریخی آنها میتواند در جذب نسل جوان به این مکان دینی و تقویت عقاید جوانان کشور بسیار موثر باشد. جوانان با طبع لطیف و روحیه پرنشاط به دنبال مکانهای فرازمینی و الهامبخش هستند که بخش عمدهای از آن را میتوانند در مساجد تاریخی و سنتی کشور که به هنر ایرانی و اسلامی کشورمان پیوند خورده است، بیابند و ضمن ارتباط برقرارکردن با فرهنگ و هویت ایرانی-اسلامی خود، بستری برای شکوفایی و رشد اجتماعی داشته باشند.
آثار تاریخی و به جای مانده از مردمان گذشته در حقیقت جزو نهادها و عناصر فرهنگی کشورهاست که بیتوجهی به آن رخوت، از هم گسیختگی و درنهایت نابودی فرهنگی و تاریخی جوامع بشری را به دنبال دارد و در مقابل مرمت و نگهداری درست و علمی از آثار و ابنیههای تاریخی بهخصوص مکانهای مذهبی که نمایانگر چهره واقعی تاریخ، فرهنگ و هویت آن ملت هستند، جزو شاخصهای مهم توسعهیافتگی یک کشور است. حفظ و حراست از آثار تاریخی ملموس و غیرملموس در اولویت سیاستگذاریهای فرهنگی و حتی اقتصادی کشورها قرار دارد؛ زیرا برکات اجتماعی و سودآوری مالی آن بر کسی پوشیده نیست. مرمت بناهای تاریخی در ایران و کشورهایی که بناهای تاریخی زیادی در آنها وجود دارد و فرهنگ و تمدن غنی دارند امری الزامآور است و این امر اکنون در بسیاری از کشورها با جدیت و حساسیت ویژهای دنبال میشود. در سالهای اخیر توجه و اهمیت به این موضوع در ایران نیز روند مثبت و سریعی به خود گرفته است. هوشنگ خنداندل، معاون سابق عمران و توسعه امور شهری وزارت کشور، در هفتمین همایش معاونین هماهنگی امور عمرانی استانداریهای کشور که در آبان سال 94 برگزار شد، با اشاره به توجه به هویت تاریخی و میراثی شهرهای ایران، میگوید: «حفظ معماری اسلامی، تاریخی و ایرانی از اولویتهای برنامههای دولتها بوده و خوشبختانه بین دستگاههای مختلف یک هماهنگی به وجود آمده که این امر کمک میکند، برنامهها در راستای حفظ بافتهای تاریخی کشور با سرعت بیشتری پیگیری شود.» او میگوید: «حفظ بناهای تاریخی و آثار معماری قدیمی در کشور با حضور مردم میسر میشود؛ زیرا اگر مردم در این بافتهای تاریخی حضور نداشته باشند، این میراث شادابی کافی را ندارد.» مرمت و بازسازی آثار و بناهای تاریخی نقش بسزایی میتوانند در رشد اقتصاد یک کشور از طریق افزایش و رشد صنعت گردشگری ایفا کنند؛ به عبارتی استفادههای باستانشناسی و گردشگری این بناها میتواند به یک محل برای کسب درآمد برای سازمانهای مسئول مانند شهرداریها و سازمان میراث فرهنگی بدل شود. مهندس جعفری یکی از مدیران عامل پیشین سازمان نوسازی شهر تهران در گفتوگو با پایگاه خبری سازمان نوسازی شهر تهران در سال 91، در اینباره میگوید در مرحله احیا و نوسازی بافتهای فرسوده شهری توجه به هویت شهر، سابقه تاریخی و بناهای ارزشی بسیار حائز اهمیت بوده و در فرصت بازتولد مجدد شهرها باید از الگوهای هویتبخش فرهنگی، تاریخی و مبتنی بر مبانی ارزشی استفاده کرد. او بیهویتی در توسعه کالبد شهر را از اصلیترین مشکلات پیش رو در مسیر توسعهیافتگی کلانشهرها میداند و این بیهویتی را به نوعی دستاورد دوره مدرنیسم ذکر میکند. او همچنین در اینباره میگوید: «چنانچه در فضای مدرنیسم زیبایی و راحتی فضای محیط بدون توجه به الگوی مسکن و هویت معماری مورد توجه قرار گرفته شود، بعد از سپریشدن یک دوره شاهد بیهویتی در فضای معماری شهرمان خواهیم بود.» مرمت بناهای تاریخی شاخهای از هنر معماری است که با شناخت بناهای تاریخی و مطالعه آنها از نظر قدمت، مواد به کار بردهشده و سبک معماری زمان خود سعی در بازسازی این آثار و بناهای تاریخی دارد. در مرمت بناهای تاریخی در واقع به بازسازی فضای تاریخی و روح معماری زمان ساخت بنا پرداخته میشود و برای پایداری بیشتر بنا در طی زمان مداخلههای فنی و عملی انجام میگیرد. منظور از مداخله فنی و عملی در واقع اقداماتی است که به منظور هماهنگسازی بنا با شرایط کنونی صورت میگیرد. به عنوان نمونه در عملیات مرمت بسیاری از بناهای تاریخی سعی شده است که با استفاده از روشهایی استحکام و مقاومت آنها را افزایش داد. در مرمت بناهای تاریخی واژههایی برای تعریف دقیقتر مداخله فنی و عملی وجود دارد که شامل بهسازی، بازسازی و نوسازی است. بهسازی شامل مجموعه اقداماتی است که در کوتاهمدت انجام میگیرد و در واقع به توانبخشی یک بنای تاریخی میپردازد و شامل تعمیرات، حفاظت، حمایت و استحکامبخشی است. گوناگونی معیارهای جوامع بشری برای رعایت اصالت در روند حفاظت میراث تاریخی خود به عنوان یک شاخص فرهنگی محترم شمرده شده و دغدغه اصلی در هر کنش معطوف به حفاظت بقای موضوع حفاظت اثر تاریخی برای نسل کنونی و نسلهای آینده است. در این میان مساجد به عنوان مرکز و هسته اصلی شهرهای ایران طی هزار سال گذشته بودهاند و در برخی شهرها اساس تشکیل و به وجودآمدن شهر مسجد بوده است؛ بنابراین مساجد حافظه تاریخی و هویت شهرها هستند و باید بر این مسأله توجه داشت که با حفظ اصالت و قوام مساجد ساختمان اصلی شهر حفظ میشود. پروفسور فابریزیو توپتی از معماران برجسته کشور ایتالیا در سفری که سال 90 به ایران داشته، در گفتوگو با همشهری گفته است: «در تمام شهرهای معاصر که بهسرعت پیشرفت میکنند بیشترین نگرانیها در نگهداری از هستههای تاریخی شهرهاست.» او افزوده است که موضوع مهم این است که یاد بگیریم چگونه میتوان میان نیاز وافر برای حرکت به سمت شهرهای مدرن و حفظ عناصر تاریخی تعادل ایجاد کرد. فابریزیو توپتی همچنین در این خصوص که حیاتبخشی به بافتهای تاریخی و خانههای تاریخی در شهرهای مدرن چگونه باید باشد، گفته است: «هستههای تاریخی شهرهای مدرن را نباید از زندگی خالی کرد و تنها نگاه موزهای به آنها داشت.» به گفته این معمار برجسته ایتالیا و محقق بافتهای تاریخی موضوع مهمی که در خصوص مالکان بناهای تاریخی وجود دارد این است که مردم به نگهداری و زنده نگاهداشتن هویت تاریخی شهرهای مدرن قانع شوند. توپتی با تأکید بر لزوم حفظ هویت تاریخی شهرها و بهرهمندی از امکانات یک شهر مدرن افزوده که حفظ همزمان روند حرکت به سمت مدرنیته و حفاظت و نگهداری از بافتهای تاریخی اصل مهم در حفظ هویت تاریخی شهرهاست و میگوید شهر یک عنصر سیال است و به بهانه نگهداری از آثار تاریخی نیز نمیتوان حرکت شهرها بر روند مدرنیته را متوقف کرد؛ چون شهرها هیچ گاه به عقب بازنمیگردند و همیشه در حال حرکت رو به جلو هستند. در عین حال، پروفسور توپتی استادیار منتخب دانشکده معماری ساپینزای رم، تخریب شهرهای تاریخی به منظور ایجاد شهر مدرن را درست نمیداند و میگوید: «برای نجات بافت تاریخی شهرها حل مشکلات حاشیه این بافتها در بخش مسکن و همچنین ترافیک لازم است تا توجه مردم به سمت بافتهای تاریخی به عنوان هویت شهرها بیشتر شود.» به گفته او، راهحل برخورد با روند توسعه و حفظ بافتهای تاریخی در شهرهای مدرن این نیست که مدرنیته را به بهانه حفظ بافت تاریخی کنار بگذاریم. از این سخنان چنین برداشت میشود که حفظ اصالت و تاریخ محلههای تاریخی و بافت سنتی شهرها جزء الزامات شهری است و بخش اصلی بافت محلات شهرها به مساجد اختصاص دارد. علاوه بر این برای حفظ هسته و بافت تاریخی شهر و علیالخصوص مساجد تاریخی و حفظ شأن و منزلت اجتماعی این اماکن باید در نقشههای جامع شهرسازی بر این مسأله توجه ویژهای کرد. همچنین به گزارش ایرنا سیدمحسن حسینیپویا، رئیس کمیسیون حقوقی شورای شهر مشهد، خرداد امسال در بازدید از مناطق تاریخی مشهد میگوید که هویت شهری یکی از اصلیترین موضوعاتی است که باید در هر شهر مورد توجه قرار گیرد، اگر هویت شهری وجود داشته باشد، تعاملات و نظامات اجتماعی به خوبی شکل خواهد گرفت و آسیبهای اجتماعی نیز به کمترین حد خود میرسد. در همین زمینه مساجد به عنوان هویت و سند تاریخی یک ملت قلمداد میشود، جایی که طی سالیان دراز مردم از هر قشر و صنف و دسته و گروهی در آن جمع شدهاند. بنابراین حفظ و مرمت آنها به شکل اصولی باید همواره مورد توجه قرار گیرد، زیرا بستری مناسب برای اجتماعات محلی و حفظ هویت محلی و ملی مردم است. با گسترش زندگی مدرن و صنعتی، ساختار و شکل شهرها خصوصا شهرهای بزرگ تغییر کرده است و ایران از این مسأله مستثنا بوده و همین امر موجب کمرنگشدن نقش و حضور مساجد در زندگی مردم شده است اما مساجد هنوز پایگاهی مورد اعتماد، محکم و وحدتبخش هستند که میتوانند در هر زمان و شرایطی بستری برای همراهی، تجمع و همکاری و هماهنگی مردم ایجاد کنند. با این حال باید در نظر بگیریم که مرمت و بازسازی مساجد نباید به روح معنوی و سبقه تاریخ آن بنا لطمه وارد کند و آن را از یک مکان روحبخش، مقدس و آرام به مکانی سیمانی و بیروح و پرهیاهو بدل کند. در بازسازی و مرمت مساجد باید بر اهمیت توجه به محیط اطراف مساجد و هماهنگی و هارمونی بافت محله و مسجد نیز توجه کرد. حجتالاسلام ابراهیمی، رئیس مرکز رسیدگی به امور مساجد، در سال 86 در گفتوگو با همشهری میگوید: «در حوادث غیرمترقبه و پیشگیری از بلایا همچنین در امر خدمترسانی به مردم آسیبدیده، مساجد پیشگام هستند اما چنانچه بنای خود مساجد استحکام و ایمنی کافی نداشته باشد چه باید کرد؟ او اظهار میکند: «دولتمردان و مسئولان نظام باید به مساجد کمک کنند تا به روز شوند و از عقبافتادگی فاصله بگیرند.» او معتقد است مساجد تمام سرمایهشان را برای انقلاب هزینه کردهاند و در خدمت نظام و انقلاب بودهاند. با وجود این، بازسازی ساختمان مسجد با دیگر بازسازیها بسیار متفاوت است. در بازسازی مسجد بسیاری از نکات را باید در نظر گرفت؛ مثلا قدمت مسجد چند سال یا چند صد سال است. اینکه در ساخت مسجد از چه امکانات و ظریفکاریهایی استفاده شده است که باید دستنخورده باقی بمانند، البته منظور از دستنخورده باقیماندن این است که در مرمت و بازسازی ساختمان آن این آثار را از بین نبریم و تغییرات خاصی بر روی آن بخشها اعمال نشود. در این میان هزینه بازسازی مسجد نیز مانند تمام هزینههای دیگر بازسازی ساختمان میتواند زیاد باشد؛ اما تفاوتی که در بازسازی ساختمان مسجد با دیگر بازسازیها وجود دارد، این است که هزینه بازسازیهای دیگر که به صورت شخصی انجام میشود را خود شخص پرداخت میکند اما در بسیاری از موارد بازسازی ساختمان و تعمیرات ساختمان مساجد بسیار مشاهده شده است که بخش اعظمی از این هزینهها به وسیله مردم پرداخت میشود و مردم عموما به دلیل حس تعلق به محله و مسجد محل در بازسازی و مرمت آن همراهی و کمک میکنند. کمک جمعی برای پرداخت هزینههای تحمیلشده انجام میشود تا هم باری از دوش شخص بازسازیکننده برداشته شود و هم مردم از این حرکت جمعی احساس شادی و رضایت کنند. البته در این میان در بسیاری موارد هم کمکهای بسیار زیادی از طرف شهرداری برای تقبل این هزینهها انجام میشود و شهرداری بخش زیادی از این هزینهها را پرداخت میکند. اما در پروژه مرمت و ایمنسازی مساجد تاریخی عموما اقداماتی ازقبیل سفتکاری، احداث یا تکمیل سرویسهای بهداشتی، کفسازی حیاط و شیببندی، عملیات بازسازی و ایمنسازی، اجرای تأسیسات برق، سنگکاری و آینهکاری و گچ بری، تذهیب و هنرهای اسلامی، تکمیل شبستان یا اضافهکردن فضا به مسجد، ساخت نمای بیرونی مسجد، مرمت نمای طاق، پاکسازی و بندکشی طاقهای شبستان و مرمت بام ایوان انجام میشود و حتی در برخی از مساجد بسیار قدیمی مرمت کاهگلها و تیرکهای چوبی، آجرفرشکردن و سایر اقدامات مشابه مورد توجه است. درمجموع میتوان گفت که مساجد به عنوان مکان مذهبی که اهدافی فراتر از عبادت برای آنها در دین مبین اسلام ترسیم شده است و درواقع محلی برای پیونددادن مومنان، ایجاد تسلی خاطر و وحدت آنهاست، نیاز به رسیدگی مداوم دارند تا همواره بتوانند جلوه زیبایی از دین مبین اسلام باشند. زیبایی و پاکیزگی مساجد با حفظ هویت و سابقه تاریخی آنها میتواند در جذب نسل جوان به این مکان دینی و تقویت عقاید جوانان کشور بسیار موثر باشد. جوانان با طبع لطیف و روحیه پرنشاط به دنبال مکانهای فرازمینی و الهامبخش هستند که بخش عمدهای از آن را میتوانند در مساجد تاریخی و سنتی کشور که به هنر ایرانی و اسلامی کشورمان پیوند خورده است، بیابند و ضمن ارتباط برقرارکردن با فرهنگ و هویت ایرانی-اسلامی خود، بستری برای شکوفایی و رشد اجتماعی داشته باشند.