رئیس سازمان فضایی ایران:
اقتصاد فضا، پیشران توسعه اقتصاد دیجیتال است
سازمان فضایی ایران در سال 1389 تأسیس شد. حوزه فضایی ایران تا پیش از تأسیس این سازمان، بهعنوان زیر‌مجموعه وزارت ارتباطات فعالیت می‌کرد؛ اما چهار سال بعد، با تشکیل دولت یازدهم در سال 1393 این سازمان، دوباره به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت. اکنون سیاست‌گذاری و تعیین خطوط کلی نظام در زمینه فضا، از وظایف شورای عالی فضایی کشور است و وظیفه اجرای مصوبات این شورا برعهده سازمان فضایی ایران گذاشته شده است. دکتر مرتضی براری، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فضایی ایران است. به باور او، بخش اقتصاد فضایی ایران می‌تواند در افق 1420 به سهم چهار‌درصدی از تولید ناخالص ملی ایران دست پیدا کند. براری، معتقد است که اقتصاد فضا ارائه‌دهنده زیرساخت اصلی شکل‌گیری و حیات کسب‌وکارهایی است که در این زمینه فعالیت می‌کنند. رئیس سازمان فضایی ایران با بیان این مطلب که فضا ارائه‌دهنده زیرساخت‌های ارتباطی بهعنوان مهم‌ترین رکن شکل‌گیری کسب‌وکارهای دیجیتال است، می‌گوید: «توسعه این کسب‌وکارها منوط به توسعه ظرفیت، پوشش و کیفیت زیرساخت ارتباطی است».
آیا اقتصاد فضا مفهوم مستقلی از اقتصاد دیجیتال است یا هم‌پوشانی‌هایی در این دو حوزه وجود دارد؟
استفاده از فناوری‌های نوظهور و نفوذ کاربرد فناوری‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات در زندگی روزمره، مفهوم تحول اقتصاد دیجیتال را ملموس و قابل درک کرده است؛ تا جایی که نادیده‌گرفتن این فناوری‌ها در زندگی روزمره، عملا امکان‌پذیر نخواهد نبود. درباره اقتصاد فضا نیز با دو وجه کاربردی این حوزه مواجه خواهیم بود. وجه اول، استقلال فناوری‌های کاربردی بخش فضا بهعنوان بخش مستقل در افزایش بازده حوزه‌های صنعتی و اجتماعی دیگر است که در این زمینه می‌توان به استفاده از فناوری سنجش از دور، موقعیت‌یابی فضایی و ناوبری اشاره کرد.
در وجه دوم، اقتصاد فضا با توجه به نقش زیرساختی آن در توسعه فناوری‌های ارتباطی، پیشران توسعه اقتصاد دیجیتال است که در این زمینه کاربردهای فناوری فضایی در توسعه ظرفیت، پوشش و کیفیت مؤلفه‌های ارتباطات قابل ملاحظه است.
اقتصاد فضا دربر‌گیرنده چه حوزه‌هایی است و گستره آن چگونه تعریف شده است؟
بر‌اساس تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) اقتصاد فضا دامنه گسترده‌ای از فعالیت‌ها و اقدامات در استفاده از منابع در حوزه‌های اکتشاف، تحقیق، مدیریت و کاربرد فضا است که برای بهبود زندگی بشر ارزش‌آفرینی یا ایجاد فرصت می‌کنند؛ اما نکته مهم در حوزه فضا توسعه گام‌به‌گام دانش و فناوری در این حوزه و در ادامه آن تجاری‌سازی و کاربرد این فناوری‌ها در زندگی امروزه است که موجب شده حوزه فضا روز‌به‌روز نقش ملموس‌تر و جدی‌تری به خود بگیرد و بتواند در بخش‌های مختلف این حوزه با ماهیتی تجاری و پویا سهمی از تولید ناخالص ملی کشورها را به خود اختصاص دهد.
آیا اقتصاد فضا نیز، مانند حوزه فناوری و اقتصاد دیجیتال، در لایه‌های گوناگونی تعریف شده است؟
بله، بخش بالادستی فضا که طراحی، ساخت، آزمون سامانه‌های فضایی شامل ماهواره‌برها، ماهواره‌ها، کپسول‌ها، محموله‌های زیستی، محموله‌های اکتشافی و سایر محموله‌های فضایی و تجهیزات زمینی است. حوزه میان‌دستی فضا نیز شامل بهره‌برداری و مدیریت سامانه‌های فضایی و ارائه خدمات اپراتوری در حوزه‌های ارتباطات فضایی، سنجش از دور، ناوبری، پایش طیف‌های فرکانسی و مواردی از این دست است و در نهایت حوزه پایین‌دستی فضا شامل ارائه خدمات فضایی با هدف بهره‌برداری بشر در زندگی روزمره و بهبود کیفیت زندگی نسل بشر است که این خدمات اثر فراوانی بر سایر حوزه‌های صنعتی و تجاری نظیر کشاورزی، مدیریت منابع طبیعی، کاهش اثرات بلایای طبیعی، امنیت و... خواهد داشت.
بر‌اساس این تعاریف و دسته‌بندی‌ها به نظر می‌رسد که حوزه فضا و فناوری‌های مبتنی بر آن می‌تواند نقشی جدی در اقتصاد داشته باشد. اقتصاد فضا چه سهمی از درآمد کشورهای توسعه‌یافته را به خود اختصاص داده است و ایران در این زمینه چه جایگاهی دارد؟
با توجه به سیر بلوغ اقتصاد فضا در جهان از مرحله توسعه فناوری به مرحله توسعه خدمات و تجاری‌سازی کاربردهای فضایی، بررسی‌های به‌عمل‌آمده نشان‌دهنده رشد سهم بخش فضا از تولید ناخالص ملی کشورهاست؛ به‌طوری‌که سهم اقتصاد فضا از تولید ناخالص جهانی از سال 2008 تا 2016 میلادی بیش از صددرصد رشد داشته است و قرار است این سهم از 45/0 درصد در سال 2016 به چهار درصد در سال 2040 میلادی برسد. در ایران نیز با عنایت به اینکه در کشور ما صنعت فضایی، گام‌های توسعه و تثبیت فناوری را طی می‌کند، در افق 1420 بخش فضایی ایران نیز قابلیت دستیابی به سهم چهار‌درصدی از تولید ناخالص ملی را خواهد داشت.
در صحبت‌های خود مطرح کردید که سهم اقتصاد فضا تا سال 1420 می‌تواند به سهم چهار‌درصدی از تولید ناخالص ملی دست پیدا کند. کشور ایران، چه برنامه‌ای برای استفاده از این فرصت دارد تا به این چشم‌انداز دست یابد؟
موقعیت ویژه کشور ما به لحاظ استقلال‌طلبی و نفی وابستگی به هر کشور یا قدرت خارجی و تبعات این رویکرد، شامل تحریم‌های فنی، اقتصادی و صنعتی از یک سو و از سوی دیگر ظرفیت و توانمندی ایجادشده در کشور برای کسب و توسعه فناوری‌ها موجب شده تا مسیر برنامه توسعه فناوری‌های فضایی و در نهایت شکل‌گیری اقتصاد فضا، مشابه کشورهای پیشرو در این فناوری، ترسیم شود.
و اکنون ما در کجای این چشم‌انداز هستیم؟
در این مسیر مراحل توسعه و تثبیت فناوری به‌‌سرعت در حال اجراست. در کنار توسعه فناوری‌ها رویکرد استفاده اقتصادی از زیرساخت‌ها و فناوری‌ها در طرح‌ریزی مسیر آینده، مورد توجه قرار گرفته است و چشم‌اندازی با حضور مؤثر نهادهای اپراتوری در میان‌دست و شرکت‌ها و مؤسسات ارائه‌دهنده خدمات فضایی در پایین‌دست این حوزه، ترسیم شده است.
به طور ویژه اقتصاد فضا چه پتانسیل‌هایی برای تأثیر در فضای کسب‌وکار و استارتاپ‌ها دارد؟
تأثیرگذاری اقتصاد فضا بر فضای کسب‌وکارها، مبتنی بر دو حالت قابل بررسی است. نخست آنکه اقتصاد فضا ارائه‌دهنده زیرساخت اصلی شکل‌گیری و حیات کسب‌وکارهایی است که در این زمینه فعالیت می‌کنند. در حوزه‌های مختلف ارائه داده‌ها، تصاویر و اطلاعات فضایی می‌تواند موجب شکل‌گیری کسب‌وکارها برای ارائه خدمت به نهادها، مؤسسات و افراد مختلف در حوزه‌های صنعتی، اجتماعی و تجاری گوناگون باشد. از سوی دیگر، فضا ارائه‌دهنده زیرساخت‌های ارتباطی بهعنوان مهم‌ترین رکن شکل‌گیری کسب‌وکارهای دیجیتال است که با عنایت به طیف گسترده‌ای از کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های ارتباطی شکل گرفته است. توسعه این کسب‌وکارها منوط به توسعه ظرفیت، پوشش و کیفیت زیرساخت ارتباطی است که با در‌نظر‌گرفتن تحول ارتباطات فضایی و رقابت کشورها در توسعه این فناوری، به نظر می‌رسد اقتصاد فضا و فناوری ارتباطات فضایی، برای هر کشوری که بتواند خدمات ارتباطی ارزان‌تر با پوشش بیشتر و کیفیت بهتر ارائه دهد، در توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال ملموس‌تر خواهد بود.
برای گسترش فرصت‌ها و کسب‌وکارهای مبتنی بر اقتصاد دیجیتال که از این ظرفیت استفاده می‌کنند یا برای توسعه کسب‌وکار خود نیازمند این زیرساخت‌ها و خدمات هستند، چه چالش‌هایی پیش‌روی‌مان قرار دارد؟
با عنایت به سهم بالای اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص جهانی که حدود 10 تا 15 درصد است و با در‌نظر‌گرفتن محوریت کسب‌وکارهای دیجیتال در این حوزه اقتصادی، همچنین با توجه به رشد فناوری ارتباطات فضایی در سال‌های اخیر، رقابت جدی بین کشورهای مختلف برای توسعه فناوری‌های ارتباطی فضایی و ارائه خدمات مرتبط در بازار جهانی شکل گرفته است؛ به‌طوری‌که این موضوع می‌تواند خدمات مبتنی بر ارتباطات زمینی را با چالش‌های اساسی مواجه کرده و سبب ایجاد انحصار در توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال بهعنوان محور رشد اقتصاد دیجیتال شود. این موضوع، مهم‌ترین چالش پیش‌روی این کسب‌وکارها خواهد بود و طبیعتا کشورهایی در این زمینه موفق خواهند بود که بتوانند برنامه‌ریزی مناسبی برای توسعه فناوری و استفاده از آن در شکل‌گیری و توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال طرح‌ریزی کنند.
برنامه‌ریزی در چه زمینه‌هایی؟
این برنامه‌ریزی‌ها در ارکان مختلف شکل‌گیری زیرساخت‌ها، وضع قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی، ایجاد مکانیسم‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری برای ایجاد زیرساخت‌های مناسب فضایی خواهد بود.
با توجه به ماهیت فرا‌ملی اقتصاد فضا، آیا محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها نیز می‌تواند بر فعالیت‌های سازمان فضایی ایران اثرگذار باشد؟
تحریم‌ها عملا موجب شده تا کشور در زمینه‌های شکل‌گیری اقتصاد فضا مبتنی بر کاربردهای فناوری فضایی مسیر کشورهای پیشرو را که مسیر توسعه و تثبیت فناوری و سپس کاربردی‌کردن فناوری است، طی کند؛ در‌حالی‌که کشورهای دیگر مبتنی بر راهبرد تأمین فناوری و استفاده از آن، مسیری متفاوت و هموارتر را در پیش گرفته‌اند.
سازمان فضایی ایران در سال 1389 تأسیس شد. حوزه فضایی ایران تا پیش از تأسیس این سازمان، بهعنوان زیر‌مجموعه وزارت ارتباطات فعالیت می‌کرد؛ اما چهار سال بعد، با تشکیل دولت یازدهم در سال 1393 این سازمان، دوباره به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بازگشت. اکنون سیاست‌گذاری و تعیین خطوط کلی نظام در زمینه فضا، از وظایف شورای عالی فضایی کشور است و وظیفه اجرای مصوبات این شورا برعهده سازمان فضایی ایران گذاشته شده است. دکتر مرتضی براری، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فضایی ایران است. به باور او، بخش اقتصاد فضایی ایران می‌تواند در افق 1420 به سهم چهار‌درصدی از تولید ناخالص ملی ایران دست پیدا کند. براری، معتقد است که اقتصاد فضا ارائه‌دهنده زیرساخت اصلی شکل‌گیری و حیات کسب‌وکارهایی است که در این زمینه فعالیت می‌کنند. رئیس سازمان فضایی ایران با بیان این مطلب که فضا ارائه‌دهنده زیرساخت‌های ارتباطی بهعنوان مهم‌ترین رکن شکل‌گیری کسب‌وکارهای دیجیتال است، می‌گوید: «توسعه این کسب‌وکارها منوط به توسعه ظرفیت، پوشش و کیفیت زیرساخت ارتباطی است».
آیا اقتصاد فضا مفهوم مستقلی از اقتصاد دیجیتال است یا هم‌پوشانی‌هایی در این دو حوزه وجود دارد؟
استفاده از فناوری‌های نوظهور و نفوذ کاربرد فناوری‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات در زندگی روزمره، مفهوم تحول اقتصاد دیجیتال را ملموس و قابل درک کرده است؛ تا جایی که نادیده‌گرفتن این فناوری‌ها در زندگی روزمره، عملا امکان‌پذیر نخواهد نبود. درباره اقتصاد فضا نیز با دو وجه کاربردی این حوزه مواجه خواهیم بود. وجه اول، استقلال فناوری‌های کاربردی بخش فضا بهعنوان بخش مستقل در افزایش بازده حوزه‌های صنعتی و اجتماعی دیگر است که در این زمینه می‌توان به استفاده از فناوری سنجش از دور، موقعیت‌یابی فضایی و ناوبری اشاره کرد.
در وجه دوم، اقتصاد فضا با توجه به نقش زیرساختی آن در توسعه فناوری‌های ارتباطی، پیشران توسعه اقتصاد دیجیتال است که در این زمینه کاربردهای فناوری فضایی در توسعه ظرفیت، پوشش و کیفیت مؤلفه‌های ارتباطات قابل ملاحظه است.
اقتصاد فضا دربر‌گیرنده چه حوزه‌هایی است و گستره آن چگونه تعریف شده است؟
بر‌اساس تعریف سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) اقتصاد فضا دامنه گسترده‌ای از فعالیت‌ها و اقدامات در استفاده از منابع در حوزه‌های اکتشاف، تحقیق، مدیریت و کاربرد فضا است که برای بهبود زندگی بشر ارزش‌آفرینی یا ایجاد فرصت می‌کنند؛ اما نکته مهم در حوزه فضا توسعه گام‌به‌گام دانش و فناوری در این حوزه و در ادامه آن تجاری‌سازی و کاربرد این فناوری‌ها در زندگی امروزه است که موجب شده حوزه فضا روز‌به‌روز نقش ملموس‌تر و جدی‌تری به خود بگیرد و بتواند در بخش‌های مختلف این حوزه با ماهیتی تجاری و پویا سهمی از تولید ناخالص ملی کشورها را به خود اختصاص دهد.
آیا اقتصاد فضا نیز، مانند حوزه فناوری و اقتصاد دیجیتال، در لایه‌های گوناگونی تعریف شده است؟
بله، بخش بالادستی فضا که طراحی، ساخت، آزمون سامانه‌های فضایی شامل ماهواره‌برها، ماهواره‌ها، کپسول‌ها، محموله‌های زیستی، محموله‌های اکتشافی و سایر محموله‌های فضایی و تجهیزات زمینی است. حوزه میان‌دستی فضا نیز شامل بهره‌برداری و مدیریت سامانه‌های فضایی و ارائه خدمات اپراتوری در حوزه‌های ارتباطات فضایی، سنجش از دور، ناوبری، پایش طیف‌های فرکانسی و مواردی از این دست است و در نهایت حوزه پایین‌دستی فضا شامل ارائه خدمات فضایی با هدف بهره‌برداری بشر در زندگی روزمره و بهبود کیفیت زندگی نسل بشر است که این خدمات اثر فراوانی بر سایر حوزه‌های صنعتی و تجاری نظیر کشاورزی، مدیریت منابع طبیعی، کاهش اثرات بلایای طبیعی، امنیت و... خواهد داشت.
بر‌اساس این تعاریف و دسته‌بندی‌ها به نظر می‌رسد که حوزه فضا و فناوری‌های مبتنی بر آن می‌تواند نقشی جدی در اقتصاد داشته باشد. اقتصاد فضا چه سهمی از درآمد کشورهای توسعه‌یافته را به خود اختصاص داده است و ایران در این زمینه چه جایگاهی دارد؟
با توجه به سیر بلوغ اقتصاد فضا در جهان از مرحله توسعه فناوری به مرحله توسعه خدمات و تجاری‌سازی کاربردهای فضایی، بررسی‌های به‌عمل‌آمده نشان‌دهنده رشد سهم بخش فضا از تولید ناخالص ملی کشورهاست؛ به‌طوری‌که سهم اقتصاد فضا از تولید ناخالص جهانی از سال 2008 تا 2016 میلادی بیش از صددرصد رشد داشته است و قرار است این سهم از 45/0 درصد در سال 2016 به چهار درصد در سال 2040 میلادی برسد. در ایران نیز با عنایت به اینکه در کشور ما صنعت فضایی، گام‌های توسعه و تثبیت فناوری را طی می‌کند، در افق 1420 بخش فضایی ایران نیز قابلیت دستیابی به سهم چهار‌درصدی از تولید ناخالص ملی را خواهد داشت.
در صحبت‌های خود مطرح کردید که سهم اقتصاد فضا تا سال 1420 می‌تواند به سهم چهار‌درصدی از تولید ناخالص ملی دست پیدا کند. کشور ایران، چه برنامه‌ای برای استفاده از این فرصت دارد تا به این چشم‌انداز دست یابد؟
موقعیت ویژه کشور ما به لحاظ استقلال‌طلبی و نفی وابستگی به هر کشور یا قدرت خارجی و تبعات این رویکرد، شامل تحریم‌های فنی، اقتصادی و صنعتی از یک سو و از سوی دیگر ظرفیت و توانمندی ایجادشده در کشور برای کسب و توسعه فناوری‌ها موجب شده تا مسیر برنامه توسعه فناوری‌های فضایی و در نهایت شکل‌گیری اقتصاد فضا، مشابه کشورهای پیشرو در این فناوری، ترسیم شود.
و اکنون ما در کجای این چشم‌انداز هستیم؟
در این مسیر مراحل توسعه و تثبیت فناوری به‌‌سرعت در حال اجراست. در کنار توسعه فناوری‌ها رویکرد استفاده اقتصادی از زیرساخت‌ها و فناوری‌ها در طرح‌ریزی مسیر آینده، مورد توجه قرار گرفته است و چشم‌اندازی با حضور مؤثر نهادهای اپراتوری در میان‌دست و شرکت‌ها و مؤسسات ارائه‌دهنده خدمات فضایی در پایین‌دست این حوزه، ترسیم شده است.
به طور ویژه اقتصاد فضا چه پتانسیل‌هایی برای تأثیر در فضای کسب‌وکار و استارتاپ‌ها دارد؟
تأثیرگذاری اقتصاد فضا بر فضای کسب‌وکارها، مبتنی بر دو حالت قابل بررسی است. نخست آنکه اقتصاد فضا ارائه‌دهنده زیرساخت اصلی شکل‌گیری و حیات کسب‌وکارهایی است که در این زمینه فعالیت می‌کنند. در حوزه‌های مختلف ارائه داده‌ها، تصاویر و اطلاعات فضایی می‌تواند موجب شکل‌گیری کسب‌وکارها برای ارائه خدمت به نهادها، مؤسسات و افراد مختلف در حوزه‌های صنعتی، اجتماعی و تجاری گوناگون باشد. از سوی دیگر، فضا ارائه‌دهنده زیرساخت‌های ارتباطی بهعنوان مهم‌ترین رکن شکل‌گیری کسب‌وکارهای دیجیتال است که با عنایت به طیف گسترده‌ای از کسب‌وکارهای دیجیتال مبتنی بر ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های ارتباطی شکل گرفته است. توسعه این کسب‌وکارها منوط به توسعه ظرفیت، پوشش و کیفیت زیرساخت ارتباطی است که با در‌نظر‌گرفتن تحول ارتباطات فضایی و رقابت کشورها در توسعه این فناوری، به نظر می‌رسد اقتصاد فضا و فناوری ارتباطات فضایی، برای هر کشوری که بتواند خدمات ارتباطی ارزان‌تر با پوشش بیشتر و کیفیت بهتر ارائه دهد، در توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال ملموس‌تر خواهد بود.
برای گسترش فرصت‌ها و کسب‌وکارهای مبتنی بر اقتصاد دیجیتال که از این ظرفیت استفاده می‌کنند یا برای توسعه کسب‌وکار خود نیازمند این زیرساخت‌ها و خدمات هستند، چه چالش‌هایی پیش‌روی‌مان قرار دارد؟
با عنایت به سهم بالای اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص جهانی که حدود 10 تا 15 درصد است و با در‌نظر‌گرفتن محوریت کسب‌وکارهای دیجیتال در این حوزه اقتصادی، همچنین با توجه به رشد فناوری ارتباطات فضایی در سال‌های اخیر، رقابت جدی بین کشورهای مختلف برای توسعه فناوری‌های ارتباطی فضایی و ارائه خدمات مرتبط در بازار جهانی شکل گرفته است؛ به‌طوری‌که این موضوع می‌تواند خدمات مبتنی بر ارتباطات زمینی را با چالش‌های اساسی مواجه کرده و سبب ایجاد انحصار در توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال بهعنوان محور رشد اقتصاد دیجیتال شود. این موضوع، مهم‌ترین چالش پیش‌روی این کسب‌وکارها خواهد بود و طبیعتا کشورهایی در این زمینه موفق خواهند بود که بتوانند برنامه‌ریزی مناسبی برای توسعه فناوری و استفاده از آن در شکل‌گیری و توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال طرح‌ریزی کنند.
برنامه‌ریزی در چه زمینه‌هایی؟
این برنامه‌ریزی‌ها در ارکان مختلف شکل‌گیری زیرساخت‌ها، وضع قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی، ایجاد مکانیسم‌های حمایتی و سرمایه‌گذاری برای ایجاد زیرساخت‌های مناسب فضایی خواهد بود.
با توجه به ماهیت فرا‌ملی اقتصاد فضا، آیا محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها نیز می‌تواند بر فعالیت‌های سازمان فضایی ایران اثرگذار باشد؟
تحریم‌ها عملا موجب شده تا کشور در زمینه‌های شکل‌گیری اقتصاد فضا مبتنی بر کاربردهای فناوری فضایی مسیر کشورهای پیشرو را که مسیر توسعه و تثبیت فناوری و سپس کاربردی‌کردن فناوری است، طی کند؛ در‌حالی‌که کشورهای دیگر مبتنی بر راهبرد تأمین فناوری و استفاده از آن، مسیری متفاوت و هموارتر را در پیش گرفته‌اند.