شب‌شکنانِ موسیقی

در ژوئن 1987 دیوید بوویی کنسرتی در شهر دو نیم‌شده برلین اجرا کرد که برخی از آلمانی‌ها می‌گویند کاتالیزوری برای تغییر تاریخ بوده است. اواخر دهه هفتاد، بوویی برای سه سال در برلین غربی ساکن شد و آنجا سه آلبوم ضبط کرد که به «سه‌گانه برلین» معروف‌اند و از آن با عنوان دی‌ان‌اِی خودش یاد کرده است.
از دهه 1960 برلین غربی که به کانونی فرهنگی بدل شده بود، نظر بسیاری از هنرمندان را جلب کرد. اما از آنجا که موسیقی راک به لحاظ سیاسی برای مقامات کمونیست خطرناک تلقی می‌شد، نوجوانان در برلین شرقی از آن منع می‌شدند. سال 1977 بوویی آلبوم «قهرمانان» که دومین آلبوم از سه‌گانه‌اش بود را با همکاری برایان اینو در این کشور ضبط کرد. آلبومی با مضمون جنگ سرد و ترس و انزوا که همچون اجسادی بر دار، در سراسر شهرِ خاکستری تاب می‌خوردند. «قهرمانان» تنها آلبومی از این سه‌گانه بود که کاملا در برلین ضبط شد. در استودیویی نزدیک به دیوار برلین که قبلا سالن کنسرت بود و زمان جنگ جهانی دوم توسط افسران گشتاپو به‌عنوان سالن رقص استفاده می‌شد. آنها هر روز بعدازظهر سه نگهبان گارد سرخ را می‌دیدند که با دوربین شکاری و اسلحه‌هایی روی شانه به آنها نگاه می‌کنند. اطراف دیوار با سیم‌های خاردار و مین پوشیده شده بود و فضا آن‌قدر تحریک‌کننده و ترسناک بود که گروه را با انرژی زیادی به پیش می‌خواند.
یک دهه بعد، یعنی سال 1987 که شرق تحت سلطه اتحاد جماهیر شوروی امن‌تر -و نه آزادتر- شده بود، بوویی برای یک شب اجرا در برنامه‌ای سه‌روزه در فضای باز مقابل رایشتاگ، به برلین بازگشت. «قهرمانان» نامی بود که برای اجرایش برگزید، جوانان برلین شرقی هم در امتداد دیوار جمع شدند تا از آن سو به موسیقی ممنوع آمریکایی- بریتانیایی گوش دهند. مردم دو نیمه شهر، جدا اما با هم به کنسرت مشابهی گوش می‌کردند. بوویی آرزوهایش را به زبان آلمانی برای تمام کسانی که سوی دیگر دیوار بودند فرستاد و اجرایش را با ترانه‌ای که یک دهه قبل در بحبوحه جنگ سرد و خشونت در برلین ضبط کرده بود، آغاز کرد؛ «قهرمانان»، که راوی‌اش با عجز و لابه می‌گوید «ای کاش می‌توانستی شنا کنی، مثل دلفین‌ها» که اشاره‌ای‌ست به مردم آلمان شرقی، همچون ویس 22ساله که در تلاش برای عبور از رودخانه «اسپری» غرق شده بود.
بوویی بعدها درباره کنسرتش در برلین گفت: «یکی از احساسی‌ترین اجراهایم بود. اشک می‌ریختم و می‌خواندم. ما شنیده بودیم ممکن است تعداد محدودی از جوانان برلین شرقی فرصت شنیدن این کنسرت را پیدا کنند. هزاران نفر از آن سو به دیوار نزدیک شده بودند، صدای‌شان را می‌شنیدیم که تشویق می‌کردند و آواز می‌خواندند. حتی الان هم از گفتنش شوکه‌ام. هرگز در زندگی‌ام چنین چیزی را تجربه نکرده‌ام و فکر می‌کنم هیچ‌گاه هم تجربه نکنم».
اما هنگام اجرای گروه راک «جنسیس» در روز آخر این نمایش سه‌روزه، نیروهای گارد در مناطق نزدیک به دیوار با خشونت به جوانان برلین شرقی حمله و حدود 200 نفر را گرفتند. شاهدان می‌گفتند پلیس افراد را دستگیر می‌کرد و آنها را روی زمین می‌کشید. بسیاری از آنها ادعا کردند که این سرکوب در تغییر رویه و روحیه مردم علیه دولت بسیار مهم بود.
كنسرت سه‌روزه برلین و همچنین سخنرانی رونالد ریگان یک هفته بعد از این اتفاق، باعث جنبش‌هایی در دو سوی دیوار شد و مسیری را فراهم کرد تا دیوار برلین دو سال بعد فرو ریزد. پیام ظریف اما واضحا سیاسی بوویی باعث شده بود مقامات آلمان شرقی با واکنش بیش از حد در مقابل افرادی که فقط می‌خواستند به موسیقی گوش دهند، آن‌ را برای جوانان آلمان شرقی به یک اقدام سیاسیِ توطئه‌گر تبدیل کنند.
این داستانِ شگرف که مجموعه مستند Sound Tracks: Songs That Defined History به آن پرداخته، نمایانگر آن است که اثر هنریِ پیشرو و رادیکال می‌تواند نقشی ویرانگر ایفا کند، به خصوص هنر موسیقی که همچون سلاحی در برابر سیاهی ایستاده و از همین روی نظام‌های سلطه‌گر تیغ ممیزی‌شان را پیش از هر چیز به سمت ترانه نشانه رفته‌اند. این مجموعه که سال 2017 منتشر شد، با نگاه به لحظات مهم تاریخی و نقش موسیقی در انتقاد و تقویت این وقایع، اعتراضش را به خشونتی که قدمتش به بلندای تاریخ حیات بشر است، نشان می‌دهد.

در ژوئن 1987 دیوید بوویی کنسرتی در شهر دو نیم‌شده برلین اجرا کرد که برخی از آلمانی‌ها می‌گویند کاتالیزوری برای تغییر تاریخ بوده است. اواخر دهه هفتاد، بوویی برای سه سال در برلین غربی ساکن شد و آنجا سه آلبوم ضبط کرد که به «سه‌گانه برلین» معروف‌اند و از آن با عنوان دی‌ان‌اِی خودش یاد کرده است.
از دهه 1960 برلین غربی که به کانونی فرهنگی بدل شده بود، نظر بسیاری از هنرمندان را جلب کرد. اما از آنجا که موسیقی راک به لحاظ سیاسی برای مقامات کمونیست خطرناک تلقی می‌شد، نوجوانان در برلین شرقی از آن منع می‌شدند. سال 1977 بوویی آلبوم «قهرمانان» که دومین آلبوم از سه‌گانه‌اش بود را با همکاری برایان اینو در این کشور ضبط کرد. آلبومی با مضمون جنگ سرد و ترس و انزوا که همچون اجسادی بر دار، در سراسر شهرِ خاکستری تاب می‌خوردند. «قهرمانان» تنها آلبومی از این سه‌گانه بود که کاملا در برلین ضبط شد. در استودیویی نزدیک به دیوار برلین که قبلا سالن کنسرت بود و زمان جنگ جهانی دوم توسط افسران گشتاپو به‌عنوان سالن رقص استفاده می‌شد. آنها هر روز بعدازظهر سه نگهبان گارد سرخ را می‌دیدند که با دوربین شکاری و اسلحه‌هایی روی شانه به آنها نگاه می‌کنند. اطراف دیوار با سیم‌های خاردار و مین پوشیده شده بود و فضا آن‌قدر تحریک‌کننده و ترسناک بود که گروه را با انرژی زیادی به پیش می‌خواند.
یک دهه بعد، یعنی سال 1987 که شرق تحت سلطه اتحاد جماهیر شوروی امن‌تر -و نه آزادتر- شده بود، بوویی برای یک شب اجرا در برنامه‌ای سه‌روزه در فضای باز مقابل رایشتاگ، به برلین بازگشت. «قهرمانان» نامی بود که برای اجرایش برگزید، جوانان برلین شرقی هم در امتداد دیوار جمع شدند تا از آن سو به موسیقی ممنوع آمریکایی- بریتانیایی گوش دهند. مردم دو نیمه شهر، جدا اما با هم به کنسرت مشابهی گوش می‌کردند. بوویی آرزوهایش را به زبان آلمانی برای تمام کسانی که سوی دیگر دیوار بودند فرستاد و اجرایش را با ترانه‌ای که یک دهه قبل در بحبوحه جنگ سرد و خشونت در برلین ضبط کرده بود، آغاز کرد؛ «قهرمانان»، که راوی‌اش با عجز و لابه می‌گوید «ای کاش می‌توانستی شنا کنی، مثل دلفین‌ها» که اشاره‌ای‌ست به مردم آلمان شرقی، همچون ویس 22ساله که در تلاش برای عبور از رودخانه «اسپری» غرق شده بود.
بوویی بعدها درباره کنسرتش در برلین گفت: «یکی از احساسی‌ترین اجراهایم بود. اشک می‌ریختم و می‌خواندم. ما شنیده بودیم ممکن است تعداد محدودی از جوانان برلین شرقی فرصت شنیدن این کنسرت را پیدا کنند. هزاران نفر از آن سو به دیوار نزدیک شده بودند، صدای‌شان را می‌شنیدیم که تشویق می‌کردند و آواز می‌خواندند. حتی الان هم از گفتنش شوکه‌ام. هرگز در زندگی‌ام چنین چیزی را تجربه نکرده‌ام و فکر می‌کنم هیچ‌گاه هم تجربه نکنم».
اما هنگام اجرای گروه راک «جنسیس» در روز آخر این نمایش سه‌روزه، نیروهای گارد در مناطق نزدیک به دیوار با خشونت به جوانان برلین شرقی حمله و حدود 200 نفر را گرفتند. شاهدان می‌گفتند پلیس افراد را دستگیر می‌کرد و آنها را روی زمین می‌کشید. بسیاری از آنها ادعا کردند که این سرکوب در تغییر رویه و روحیه مردم علیه دولت بسیار مهم بود.
كنسرت سه‌روزه برلین و همچنین سخنرانی رونالد ریگان یک هفته بعد از این اتفاق، باعث جنبش‌هایی در دو سوی دیوار شد و مسیری را فراهم کرد تا دیوار برلین دو سال بعد فرو ریزد. پیام ظریف اما واضحا سیاسی بوویی باعث شده بود مقامات آلمان شرقی با واکنش بیش از حد در مقابل افرادی که فقط می‌خواستند به موسیقی گوش دهند، آن‌ را برای جوانان آلمان شرقی به یک اقدام سیاسیِ توطئه‌گر تبدیل کنند.
این داستانِ شگرف که مجموعه مستند Sound Tracks: Songs That Defined History به آن پرداخته، نمایانگر آن است که اثر هنریِ پیشرو و رادیکال می‌تواند نقشی ویرانگر ایفا کند، به خصوص هنر موسیقی که همچون سلاحی در برابر سیاهی ایستاده و از همین روی نظام‌های سلطه‌گر تیغ ممیزی‌شان را پیش از هر چیز به سمت ترانه نشانه رفته‌اند. این مجموعه که سال 2017 منتشر شد، با نگاه به لحظات مهم تاریخی و نقش موسیقی در انتقاد و تقویت این وقایع، اعتراضش را به خشونتی که قدمتش به بلندای تاریخ حیات بشر است، نشان می‌دهد.