درمان دیابت با سلولهای بنیادی
رضا سعیدی فیروزآبادی. جراح پیوند - عضو هیئتعلمی دانشگاه علومپزشکی تهران
بیماری دیابت (یا بیماری قند) از شایعترین بیماریهای مزمن جوامع بشری در عصر حاضر است. از این بیماری به نام «قاتل خاموش» نیز نام میبرند. مبتلایان به این بیماری در درازمدت در خطر مشکلات قلبی-عروقی، سکتههای مغزی، نارسایی کلیوی و بیماریهای چشمی (و حتی کوری) قرار دارند. خوشبختانه با کنترل این بیماری تا حدودی میتوان جلوی این عوارض را گرفت، ولی متأسفانه هنوز درمان قطعیای برای این بیماری وجود ندارد.
پیشبینی میشود که در کشور ما در دو دهه آینده 20 درصد از افراد جامعه به این بیماری مبتلا شوند. این بیماری انواع مختلفی دارد، ولی یکی از انواع شایع آن که دیابت نوع یک نامیده میشود، در اثر تخریب خودایمنی سلولهای ترشحکننده انسولین (سلولهای بتا) در لوزالمعده ایجاد میشود. بنابراین دانشمندان همواره در این فکر بودهاند که با جایگزینی یا پیوند این سلولها بتوان این بیماران را درمان کرد.
اولین مطالعات انسانی پیوند سلولهای بتا در دهه 1990 در پتسبورگ آمریکا انجام شد. در سال 2000، گروهی در ادمونتون کانادا نشان دادند که با پیوند سلولهای بتا میتوان این بیماری را درمان کرد. با وجود نتایج موفقیتآمیز و کوتاهمدت، متأسفانه این روش در درازمدت موفقیتآمیز نبود. تا امروز حدود دو هزار نفر در سرتاسر جهان به این روش درمان شدهاند که نتایج درازمدت موفقیتآمیزی نداشته است. این امر به چند دلیل است: اولا جداسازی سلولهای بتا از لوزالمعده جسد مرگ مغزی بسیار دشوار است و گاهی نمیتوان به اندازه کافی سلول استخراج کرد. ثانیا چون این سلولها از بدن خود فرد گیرنده نیست، بدن تمایل به تخریب یا رد آن دارد. بنابراین به داروهای ضد رد پیوند نیاز است که گاهی خود این داروها روی سلولهای بتا اثرات تخریبی دارند. بنابراین اگر بتوان به منابع فراوان سلولهای بتا دست یافت و نیاز به داروهای رد پیوند را برطرف کرد، سلولهای بتا میتوانند روش مؤثری در درمان بیماری دیابت باشند.
حدود 10 سال پیش محققان مرکز دیابت دانشگاه هاروارد آمریکا نشان دادند که میتوان در شرایط خاصی سلولهای بنیادی جنینی را به سلولهای بنیادی لوزالمعده و درنهایت به سلولهای بتا تمایز داد. این قدم مهم، مسئله دسترسی به تعداد کافی سلولهای بنیادی را مرتفع کرد. این دانشمندان نشان دادند که با این روش میتوان دیابت را در حیوانات آزمایشگاهی برطرف کرد. اکنون مسئله این بود که چگونه میتوان این سلولها را از دسترس سیستم ایمنی مخفی کرد تا باعث تخریب آنها نشود. دانشمندان در ادامه موفق شدند این سلولها را در کپسولهای خاصی قرار دهند تا فقط مواد غذایی و ترشحات این سلولها از این غشاها قابل عبور باشند و نه سلولهای ایمنی. بهاینترتیب سلولهای بتای داخل کپسول قادرند با تشخیص قند در بافت به ترشح انسولین اقدام کنند. این انسولین از غشا عبور کرده و وارد جریان خون میشود. استفاده از این روش نیاز به مصرف داروهای ضدپیوند را از بین میبرد.
بهتازگی یک شرکت دانشبنیان به نام «ویاسایت» (viacyte) در شهر سندیگو آمریکا از این روش در درمان بیماران مبتلا به دیابت نوع یک استفاده کرده است. در این روش ابتدا با استفاده از سلولهای بنیادی جنینی، آنان را ابتدا به سلولهای بنیادی لوزالمعده و سلولهای بتا تمایز میدهند. سپس این سلول را در کپسول خاصی قرار میدهند تا آنها را از خطر تخریب به وسیله سیستم ایمنی مصون نگه دارد. در ادامه این کپسولها را در زیر جلد بیمار قرار میدهند. سلولهای داخل کپسول با تشخیص قند، زیر جلد به ترشح انسولین میپردازند. بهتازگی نتیجه این تحقیق در انجمن دیابت آمریکا ارائه شد. از 19 بیماری که به این روش درمان شدند، دو بیمار بعد از دو سال کاملا قند خون طبیعی داشتند و بیماری دیابت آنها درمان شده بود. البته این روش برای تکمیلشدن به تحقیقات زیادی نیاز دارد، اما نتیجه اولیه آن بسیار امیدوارکننده بوده است. اگرچه بعد از دو سال بسیاری از این سلولها همچنان زنده هستند، اما در برخی از این بیماران به علت واکنش التهابی اطراف کپسول، کارکرد مناسبی ندارند. کار بیشتر روی ماهیت کپسول میتواند این مشکل را برطرف کند. بررسیهای اولیه نشان داد که این
واکنش غیراختصاصی علیه غشا (کپسول) بوده است و نه بر ضد سلولهای بتا. هرچند این روش هنوز در ابتدای راه است، ولی اولا نشان داد که در انسان قابل انجام بوده و بیخطر است. ثانیا توانست این امید را ایجاد کند که با تکمیل آن در آینده بتوان (استفاده از سلولهای بنیادی و بدون نیاز به داروهای ضد رد پیوند) بیماری دیابت را درمان کرد.
بیماری دیابت (یا بیماری قند) از شایعترین بیماریهای مزمن جوامع بشری در عصر حاضر است. از این بیماری به نام «قاتل خاموش» نیز نام میبرند. مبتلایان به این بیماری در درازمدت در خطر مشکلات قلبی-عروقی، سکتههای مغزی، نارسایی کلیوی و بیماریهای چشمی (و حتی کوری) قرار دارند. خوشبختانه با کنترل این بیماری تا حدودی میتوان جلوی این عوارض را گرفت، ولی متأسفانه هنوز درمان قطعیای برای این بیماری وجود ندارد.
پیشبینی میشود که در کشور ما در دو دهه آینده 20 درصد از افراد جامعه به این بیماری مبتلا شوند. این بیماری انواع مختلفی دارد، ولی یکی از انواع شایع آن که دیابت نوع یک نامیده میشود، در اثر تخریب خودایمنی سلولهای ترشحکننده انسولین (سلولهای بتا) در لوزالمعده ایجاد میشود. بنابراین دانشمندان همواره در این فکر بودهاند که با جایگزینی یا پیوند این سلولها بتوان این بیماران را درمان کرد.
اولین مطالعات انسانی پیوند سلولهای بتا در دهه 1990 در پتسبورگ آمریکا انجام شد. در سال 2000، گروهی در ادمونتون کانادا نشان دادند که با پیوند سلولهای بتا میتوان این بیماری را درمان کرد. با وجود نتایج موفقیتآمیز و کوتاهمدت، متأسفانه این روش در درازمدت موفقیتآمیز نبود. تا امروز حدود دو هزار نفر در سرتاسر جهان به این روش درمان شدهاند که نتایج درازمدت موفقیتآمیزی نداشته است. این امر به چند دلیل است: اولا جداسازی سلولهای بتا از لوزالمعده جسد مرگ مغزی بسیار دشوار است و گاهی نمیتوان به اندازه کافی سلول استخراج کرد. ثانیا چون این سلولها از بدن خود فرد گیرنده نیست، بدن تمایل به تخریب یا رد آن دارد. بنابراین به داروهای ضد رد پیوند نیاز است که گاهی خود این داروها روی سلولهای بتا اثرات تخریبی دارند. بنابراین اگر بتوان به منابع فراوان سلولهای بتا دست یافت و نیاز به داروهای رد پیوند را برطرف کرد، سلولهای بتا میتوانند روش مؤثری در درمان بیماری دیابت باشند.
حدود 10 سال پیش محققان مرکز دیابت دانشگاه هاروارد آمریکا نشان دادند که میتوان در شرایط خاصی سلولهای بنیادی جنینی را به سلولهای بنیادی لوزالمعده و درنهایت به سلولهای بتا تمایز داد. این قدم مهم، مسئله دسترسی به تعداد کافی سلولهای بنیادی را مرتفع کرد. این دانشمندان نشان دادند که با این روش میتوان دیابت را در حیوانات آزمایشگاهی برطرف کرد. اکنون مسئله این بود که چگونه میتوان این سلولها را از دسترس سیستم ایمنی مخفی کرد تا باعث تخریب آنها نشود. دانشمندان در ادامه موفق شدند این سلولها را در کپسولهای خاصی قرار دهند تا فقط مواد غذایی و ترشحات این سلولها از این غشاها قابل عبور باشند و نه سلولهای ایمنی. بهاینترتیب سلولهای بتای داخل کپسول قادرند با تشخیص قند در بافت به ترشح انسولین اقدام کنند. این انسولین از غشا عبور کرده و وارد جریان خون میشود. استفاده از این روش نیاز به مصرف داروهای ضدپیوند را از بین میبرد.
بهتازگی یک شرکت دانشبنیان به نام «ویاسایت» (viacyte) در شهر سندیگو آمریکا از این روش در درمان بیماران مبتلا به دیابت نوع یک استفاده کرده است. در این روش ابتدا با استفاده از سلولهای بنیادی جنینی، آنان را ابتدا به سلولهای بنیادی لوزالمعده و سلولهای بتا تمایز میدهند. سپس این سلول را در کپسول خاصی قرار میدهند تا آنها را از خطر تخریب به وسیله سیستم ایمنی مصون نگه دارد. در ادامه این کپسولها را در زیر جلد بیمار قرار میدهند. سلولهای داخل کپسول با تشخیص قند، زیر جلد به ترشح انسولین میپردازند. بهتازگی نتیجه این تحقیق در انجمن دیابت آمریکا ارائه شد. از 19 بیماری که به این روش درمان شدند، دو بیمار بعد از دو سال کاملا قند خون طبیعی داشتند و بیماری دیابت آنها درمان شده بود. البته این روش برای تکمیلشدن به تحقیقات زیادی نیاز دارد، اما نتیجه اولیه آن بسیار امیدوارکننده بوده است. اگرچه بعد از دو سال بسیاری از این سلولها همچنان زنده هستند، اما در برخی از این بیماران به علت واکنش التهابی اطراف کپسول، کارکرد مناسبی ندارند. کار بیشتر روی ماهیت کپسول میتواند این مشکل را برطرف کند. بررسیهای اولیه نشان داد که این
واکنش غیراختصاصی علیه غشا (کپسول) بوده است و نه بر ضد سلولهای بتا. هرچند این روش هنوز در ابتدای راه است، ولی اولا نشان داد که در انسان قابل انجام بوده و بیخطر است. ثانیا توانست این امید را ایجاد کند که با تکمیل آن در آینده بتوان (استفاده از سلولهای بنیادی و بدون نیاز به داروهای ضد رد پیوند) بیماری دیابت را درمان کرد.