برجام و سفر بورل به تهران
کوروش احمدی- کارشناس بین‌الملل
حضور جوزف بورل، رئیس امور خارجی اتحادیه اروپا، در تهران در روز جاری تحول مهمی است؛ چراکه می‌تواند از جمله به روشن‌شدن روند پیش‌رو درباره اجرای تصمیم سه کشور اروپایی برای فعال‌کردن سازوکار حل اختلاف برجام کمک کند. این موضوعی است که قاعدتا باید یکی از موضوعات مهم در دستور کار بورل در تهران باشد. از بعد از آنکه فرانسه، آلمان و انگلیس در 14 ژانویه تصمیم خود را اعلام کردند، هنوز سخنی درباره روند اجرای آن گفته نشده و توضیحات بورل در یک مصاحبه مطبوعاتی در 20 ژانویه در این‌باره فقط سؤال‌های موجود را مشخص کرد، بدون اینکه پاسخی برای آنها داشته باشد. یکی از این سؤال‌ها اکنون این است که نقطه شروع سازوکار حل اختلاف چه تاریخی است. روشن است که تاریخ اعلام تصمیم سه کشور در 14 ژانویه نمی‌توانسته نقطه شروع این روند باشد یا اگر این سه کشور چنین نیتی داشته‌اند، این تاریخ به این عنوان مورد شناسایی سه عضو دیگر؛ یعنی ایران، روسیه و چین نبوده است. بنابراین اکنون حدود 20 روز بعد از اعلام تصمیم سه کشور اروپایی هنوز رسما مشخص نیست که نقطه شروع روند چه تاریخی است. در بند 36 برجام تصریح شده است که هر یک از طرفین می‌توانند موارد عدم اجرای تعهدات از سوی یکی از طرف‌ها را «به کمیسیون مشترک ارجاع دهد». بر این اساس قاعدتا تاریخ ارجاع یعنی طرح موضوع شکایت در نشست کمیسیون مشترک باید مبنای محاسبه زمان باشد. بر اساس بند مذکور، مذاکرات در سطح مدیران سیاسی درباره شکایت مطروحه از سوی یکی از اعضای کمیسیون مشترک برجام 15 روز به طول می‌انجامد. درباره تاریخ نشست کمیسیون، بورل در مصاحبه یادشده فقط به گفتن اینکه کمیسیون در ماه فوریه تشکیل جلسه خواهد داد، بسنده کرد؛ بدون اینکه روزی را برای این منظور ذکر کند. او در این مصاحبه نتوانست به سؤال خبرنگاران درباره اینکه روند شروع شده یا نه جواب دهد و تنها به ذکر اینکه با طرف‌های مختلف در تماس است، بسنده کرد. او در 24 ژانویه با انتشار بیانیه‌ای اظهار کرد «به‌رغم اختلاف در مورد روش کار، توافق حاصل است که به دلیل پیچیدگی موضوعات به زمان بیشتری نیاز است. لذا جدول زمانی تمدید شده است». این بیانیه این پیش‌فرض را که اتحادیه عجله‌ای برای به‌سرانجام‌رساندن روند نخواهد داشت، تقویت کرد. نهایتا، در این زمینه می‌توان احتمال داد که طرف‌های ذی‌ربط درباره تاریخی برای برگزاری نشست کمیسیون که در آن شکایت سه کشور مطرح خواهد شد، توافق خواهند کرد و این تاریخ نقطه شروع روند خواهد بود. به‌هر‌حال، باید توجه داشت که تا آنجا که به دو دوره 15روزه مربوط می‌شود، بند 36 صراحت دارد که هردو دوره در صورت وجود اجماع به‌طور نامحدود قابل تمدیدند. شک نیست که نقش بورل به‌عنوان رئیس دارای حق رأی در کمیسیون مشترک برجام در اتخاذ تصمیمات رویه‌ای در این روند حائز اهمیت
خواهد بود.
صرف‌نظر از موضوعات فنی مربوط به سازوکار حل اختلاف، بیانیه اتحادیه اروپا درباره سفر بورل به تهران از تلاش برای کاهش تنش جاری در منطقه و نیز تلاش برای حفظ برجام به‌عنوان دو موضوع در دستورکار بورل سخن گفته است. تلاش برای حفظ برجام در شرایطی در جریان است که دکتر ظریف و نیز مجلس ایران تهدید کرده‌اند که اگر موضوع برجام به شورای امنیت ارجاع شود و در نهایت تحریم‌های پیشین شورای امنیت بازگردانده شوند، ایران اقدام به خروج از پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای خواهد کرد. پیش‌نویس طرح مجلس در‌این‌باره در هشت بهمن اعلام وصول شده و برای بررسی به کمیسیون امنیت ملی مجلس ارجاع شده است. وجود چنین ایده‌ای طبعا موجب شده که موضوع سازوکار حل اختلاف اروپا از حساسیت بیشتری برخوردار شود. رؤسای سیاست خارجی اتحادیه اروپا باوجود اینکه اختیارات محدودی دارند، همیشه از جمله فرصت‌هایی بوده‌اند که ایران داشته است. سولانا، اشتون، موگرینی و بورل قبل از تصدی این سمت همه از سیاست‌مداران چپ‌گرای کشورهای متبوع خود بوده‌اند. بورل و سولانا از رهبران حزب سوسیالیست اسپانیا بودند و اشتون و موگرینی همسو با حزب کارگر انگلیس و حزب کمونیست ایتالیا
بودند. این گرایش سیاسی آنان اتفاقی نیست. در شرایطی که ریاست کمیسیون و ریاست شورای اروپا غالبا به سیاست‌مداران دست‌راستی می‌رسد، ریاست سیاست خارجی نیز اغلب سهم احزاب چپ می‌شود. از این‌رو، اینان و به‌ویژه موگرینی و بورل هیچ‌گاه رابطه خوبی با آمریکا و اسرائیل نداشته‌اند. موگرینی در چهار سال تصدی امور خارجی اروپا هیچ سفر کاری‌ای به اسرائیل نداشت. او و بورل همیشه به‌عنوان طرفدار فلسطین شناخته شده‌اند و خواستار به‌رسمیت‌شناختن یک‌جانبه فلسطین به‌عنوان یک کشور توسط اتحادیه بوده‌اند. هر دو منتقد مواضع ترامپ درباره فلسطین و ایران بوده و خواستار محکومیت این مواضع توسط اتحادیه بوده‌اند. در شرایطی که روابط ایران با کشورهای غربی چندان دوستانه نیست، وجود چنین شخصیت‌هایی به‌عنوان رئیس سیاست خارجی اتحادیه مغتنم است و حفظ و گسترش رابطه دوستانه با آنها ضروری.
حضور جوزف بورل، رئیس امور خارجی اتحادیه اروپا، در تهران در روز جاری تحول مهمی است؛ چراکه می‌تواند از جمله به روشن‌شدن روند پیش‌رو درباره اجرای تصمیم سه کشور اروپایی برای فعال‌کردن سازوکار حل اختلاف برجام کمک کند. این موضوعی است که قاعدتا باید یکی از موضوعات مهم در دستور کار بورل در تهران باشد. از بعد از آنکه فرانسه، آلمان و انگلیس در 14 ژانویه تصمیم خود را اعلام کردند، هنوز سخنی درباره روند اجرای آن گفته نشده و توضیحات بورل در یک مصاحبه مطبوعاتی در 20 ژانویه در این‌باره فقط سؤال‌های موجود را مشخص کرد، بدون اینکه پاسخی برای آنها داشته باشد. یکی از این سؤال‌ها اکنون این است که نقطه شروع سازوکار حل اختلاف چه تاریخی است. روشن است که تاریخ اعلام تصمیم سه کشور در 14 ژانویه نمی‌توانسته نقطه شروع این روند باشد یا اگر این سه کشور چنین نیتی داشته‌اند، این تاریخ به این عنوان مورد شناسایی سه عضو دیگر؛ یعنی ایران، روسیه و چین نبوده است. بنابراین اکنون حدود 20 روز بعد از اعلام تصمیم سه کشور اروپایی هنوز رسما مشخص نیست که نقطه شروع روند چه تاریخی است. در بند 36 برجام تصریح شده است که هر یک از طرفین می‌توانند موارد عدم اجرای تعهدات از سوی یکی از طرف‌ها را «به کمیسیون مشترک ارجاع دهد». بر این اساس قاعدتا تاریخ ارجاع یعنی طرح موضوع شکایت در نشست کمیسیون مشترک باید مبنای محاسبه زمان باشد. بر اساس بند مذکور، مذاکرات در سطح مدیران سیاسی درباره شکایت مطروحه از سوی یکی از اعضای کمیسیون مشترک برجام 15 روز به طول می‌انجامد. درباره تاریخ نشست کمیسیون، بورل در مصاحبه یادشده فقط به گفتن اینکه کمیسیون در ماه فوریه تشکیل جلسه خواهد داد، بسنده کرد؛ بدون اینکه روزی را برای این منظور ذکر کند. او در این مصاحبه نتوانست به سؤال خبرنگاران درباره اینکه روند شروع شده یا نه جواب دهد و تنها به ذکر اینکه با طرف‌های مختلف در تماس است، بسنده کرد. او در 24 ژانویه با انتشار بیانیه‌ای اظهار کرد «به‌رغم اختلاف در مورد روش کار، توافق حاصل است که به دلیل پیچیدگی موضوعات به زمان بیشتری نیاز است. لذا جدول زمانی تمدید شده است». این بیانیه این پیش‌فرض را که اتحادیه عجله‌ای برای به‌سرانجام‌رساندن روند نخواهد داشت، تقویت کرد. نهایتا، در این زمینه می‌توان احتمال داد که طرف‌های ذی‌ربط درباره تاریخی برای برگزاری نشست کمیسیون که در آن شکایت سه کشور مطرح خواهد شد، توافق خواهند کرد و این تاریخ نقطه شروع روند خواهد بود. به‌هر‌حال، باید توجه داشت که تا آنجا که به دو دوره 15روزه مربوط می‌شود، بند 36 صراحت دارد که هردو دوره در صورت وجود اجماع به‌طور نامحدود قابل تمدیدند. شک نیست که نقش بورل به‌عنوان رئیس دارای حق رأی در کمیسیون مشترک برجام در اتخاذ تصمیمات رویه‌ای در این روند حائز اهمیت
خواهد بود.
صرف‌نظر از موضوعات فنی مربوط به سازوکار حل اختلاف، بیانیه اتحادیه اروپا درباره سفر بورل به تهران از تلاش برای کاهش تنش جاری در منطقه و نیز تلاش برای حفظ برجام به‌عنوان دو موضوع در دستورکار بورل سخن گفته است. تلاش برای حفظ برجام در شرایطی در جریان است که دکتر ظریف و نیز مجلس ایران تهدید کرده‌اند که اگر موضوع برجام به شورای امنیت ارجاع شود و در نهایت تحریم‌های پیشین شورای امنیت بازگردانده شوند، ایران اقدام به خروج از پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای خواهد کرد. پیش‌نویس طرح مجلس در‌این‌باره در هشت بهمن اعلام وصول شده و برای بررسی به کمیسیون امنیت ملی مجلس ارجاع شده است. وجود چنین ایده‌ای طبعا موجب شده که موضوع سازوکار حل اختلاف اروپا از حساسیت بیشتری برخوردار شود. رؤسای سیاست خارجی اتحادیه اروپا باوجود اینکه اختیارات محدودی دارند، همیشه از جمله فرصت‌هایی بوده‌اند که ایران داشته است. سولانا، اشتون، موگرینی و بورل قبل از تصدی این سمت همه از سیاست‌مداران چپ‌گرای کشورهای متبوع خود بوده‌اند. بورل و سولانا از رهبران حزب سوسیالیست اسپانیا بودند و اشتون و موگرینی همسو با حزب کارگر انگلیس و حزب کمونیست ایتالیا
بودند. این گرایش سیاسی آنان اتفاقی نیست. در شرایطی که ریاست کمیسیون و ریاست شورای اروپا غالبا به سیاست‌مداران دست‌راستی می‌رسد، ریاست سیاست خارجی نیز اغلب سهم احزاب چپ می‌شود. از این‌رو، اینان و به‌ویژه موگرینی و بورل هیچ‌گاه رابطه خوبی با آمریکا و اسرائیل نداشته‌اند. موگرینی در چهار سال تصدی امور خارجی اروپا هیچ سفر کاری‌ای به اسرائیل نداشت. او و بورل همیشه به‌عنوان طرفدار فلسطین شناخته شده‌اند و خواستار به‌رسمیت‌شناختن یک‌جانبه فلسطین به‌عنوان یک کشور توسط اتحادیه بوده‌اند. هر دو منتقد مواضع ترامپ درباره فلسطین و ایران بوده و خواستار محکومیت این مواضع توسط اتحادیه بوده‌اند. در شرایطی که روابط ایران با کشورهای غربی چندان دوستانه نیست، وجود چنین شخصیت‌هایی به‌عنوان رئیس سیاست خارجی اتحادیه مغتنم است و حفظ و گسترش رابطه دوستانه با آنها ضروری.