5 سال پس از زلزله و سونامی مکران

در 28 نوامبر 1945 (هفتم آذر 1324)، یک زمین‌لرزه بزرگ در سواحل مکران (بلوچستان) در ناحیه مرزی بین ایران و پاکستان باعث ایجاد سونامی مخربی در دریای مکران و اقیانوس هند شد. بیش از چهار هزار نفر در امتداد سواحل مکران به دلیل این زلزله و سونامی کشته شدند. تلفات جانی و ویرانی در سواحل ایران، عمان و غرب هند نیز گزارش شد. در سال‌های اخیر توسعه ساحل مکران در جنوب شرق ایران در دستور کار دولت قرار گرفته است. طبق سند ابلاغی توسعه ساحل مکران، از سوی سازمان برنامه‌و‌بودجه، در تاریخ 1399.2.29، «چشم‌انداز بلندمدت توسعه منطقه مکران دارای قطب توسعه جاسک به‌عنوان بندر و پایگاه نیروی دریایی، هاب گاز، نفت و انرژی و منطقه آزاد، منطقه تجاری صنعتی چابهار به‌عنوان بندر آزاد و اسکله‌های با ظرفیت ایجاد مناطق صنعتی و حمل‌ونقل بین‌المللی است. منطقه مکران ظرفیت ایجاد انواع صنایع پتروشیمی، فولاد و صنایع بزرگ را دارد و می‌تواند زمینه گسترده تولید و صادرات مجدد را فراهم سازد». زمین‌لرزه بزرگ ساحل مکران در ساعت 21:56 در 27 نوامبر 1945 به وقت جهانی و 1:26 بامداد 28 نوامبر 1945 (هفت‌آذر 1324) به وقت ایران و 3:26 بامداد به وقت هند رخ داده است. امواج سونامی از سمت غرب به شرق افزایش ارتفاع داشته به‌طوری‌که در نواحی غربی (ایران) ارتفاع آن حداکثر به یک متر و در بخش شرقی (پاکستان) به حدود 15 متر رسیده است. به دلیل تراکم کم ‌جمعیت و قرار‌گرفتن نقاط جمعیتی بر روی دریابارها، نواحی مسکونی دچار آسیب چندانی نشده‌اند‌ اما در بخش اسکله پسابندر، بسیاری از قایق‌ها دچار آسیب و غرق شدند. شدت زمین‌لرزه 1945 در سراسر منطقه زیاد بود. گزارش شد که در بخش‌های غربی و جنوبی کراچی حرکت‌های سطحی قوی حدود 30 ثانیه به طول انجامید. اتصال کابل زیر آب بین کراچی و مسقط (عمان) آسیب دید و ارتباطات را مختل کرد. امواج سونامی باعث تخریب روستاهای ماهیگیری و صدمات زیادی به تأسیسات بندری شد. این موج‌ها یک دهکده ماهیگیری در 50‌کیلومتری غرب کراچی را تخریب کرد و موجب تلفات جانی شد. موج‌هایی با ارتفاع حدود دو متر به کراچی رسید. بر اساس گزارش‌ها موج اول در ساعت 5:30 صبح به وقت محلی، سپس در ساعت 7:00 صبح، 7:15 صبح و سرانجام در ساعت 8:15 صبح ثبت شد. آخرین موج در ساعت 8:15 رسید. سونامی تا جنوب بمبئی رسید. در بمبئی ارتفاع سونامی دو متر بود و 15 نفر کشته شدند. بر اساس گزارش‌ها موج اول در ساعت 8:15 صبح (به وقت محلی) در بمبئی مشاهده شد. در مناطق کم‌ارتفاع، طغیان گسترده‌ای در سواحل مکران ایران رخ داد. سونامی در مسقط و گوادر ثبت شد. در سالروز زلزله بم و در بیست‌وششم دسامبر 2004، زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 در سواحل باندآ آچه سوماترا اندونزی باعث ایجاد سونامی شد که در آن امواج چند‌متری سواحل اقیانوس هند را ویران کرد و بیش از 230 هزار نفر در 14 کشور جهان را به کام مرگ کشاند. در 11 مارس 2011، زمین‌لرزه دیگری به بزرگای 9، این بار در ساحل سندای ژاپن، امواجی با ارتفاع تا 20 متر ایجاد کرد که منجر به جاری‌شدن سیل و انفجار در رآکتور هسته‌ای فوکوشیما شد. این رخداد باعث کشته‌شدن بیش از 22 هزار نفر شد. گسل ساحلی مکران به طول هزار کیلومتر چنانچه در بدترین حالت در یک اتفاق زمین‌لرزه گسیخته شود، می‌تواند زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 را موجب شود، مشابه آنچه در سال 2004 در سوماترا و در سال 2011 در توهوکو، سندای ژاپن رخ داد. مکران، یک منطقه فرورانش است. در چنین مناطقی، یکی از ورقه‌های زمین‌ساختی زمین به زیر دیگری فرورانده می‌شود و گسل بزرگی در این محل وجود دارد که به آن «مگاتراست» یا «ابرراندگی» می‌گویند. وقتی ورقه‌ها از کنار یکدیگر عبور می‌کنند، می‌توانند در نقاطی گیر کنند و محل‌های قفل‌شدگی ایجاد کنند و باعث جمع‌شدن استرس شوند. در مقطعی استرس به قدری بالا می‌رود که مگاتراست در زمین‌لرزه‌ای شکسته می‌شود. این دقیقا همان چیزی بود که باعث زمین‌لرزه‌های مکران 1945، سوماترا 2004 و توهوکو 2011 شد. وقتی یک مگاتراست به‌طور ناگهانی حرکت می‌کند، کل کف دریا جابه‌جا می‌شود و آب باید از یک منطقه عظیم جاری شود. این باعث ایجاد امواج با ویژگی‌های خاص می‌شود که می‌توانند از کل اقیانوس‌ها عبور کنند و به آن سونامی می‌گویند. اما فقط به این دلیل که در یک منطقه فرورانش فعال وجود دارد، الزاما به این معنی نیست که کل گسل «ابرراندگی» (مگاتراست) می‌تواند با یک گسیختگی و در یک زمین‌لرزه بسیار بزرگ دچار گسلش شود. استرس با سرعت‌های مختلف در قسمت‌های مختلف گسل جمع می‌شود و برخی از قسمت‌ها به‌راحتی از کنار یکدیگر می‌لغزند.

اینکه چه مقدار از مگاتراست می‌تواند به‌صورت یک‌جا حرکت کند، مهم است زیرا اندازه زمین‌لرزه حاصله را تعیین می‌کند. میزان بیشینه لغزش و استرسی که مگاتراست مکران می‌تواند در بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌ها منتقل کند، یک سؤال مهم بوده و هست. توسعه‌نیافتگی منطقه مکران ایران و پاکستان و چالش‌های منطقه‌ای، تحقیقات در آنجا را دشوار کرده است. ما می‌دانیم که قسمت شرقی مگاتراست مکران (در پاکستان) می‌تواند زمین‌لرزه‌های بزرگی ایجاد کند. زمین‌لرزه به بزرگای 8.1 در ساحل غربی پاکستان در سال 1945 باعث ایجاد سونامی شد. اگر قسمت غربی مكران (در ایران) نیز زمین‌لرزه مهمی ایجاد كند که کاملا ممکن است یا كل مگاتراست مكران به‌صورت یك‌جا گسیخته شود (بدترین سناریو ممکن) می‌تواند زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 ایجاد كند، شبیه زمین‌لرزه‌های 2004 سوماترا و 2011 توهوكو. سابقه تاریخی یک زمین‌لرزه سال 1483 در ساحل غربی مکران را نشان می‌دهد که البته مکان واقعی رومرکز آن رخداد هنوز مورد اختلاف است. اما فقط به این دلیل که زمین‌لرزه‌ای ندیده‌ایم به این معنی نیست که زمین‌لرزه‌ای رخ نداده است، به‌خصوص که فواصل زمانی بین زمین‌لرزه‌های بزرگ اغلب صدها یا هزاران سال است. از نظر تاریخی، افراد زیادی در مکران دورافتاده ایرانی زندگی نمی‌کرده‌اند، صحرایی که ارتش اسکندر مقدونی متجاوز به خاک ایران در آن تار‌ومار شدند. بنابراین وجودنداشتن داده‌های زمین‌لرزه ممکن است به‌سادگی به معنی ثبت‌نشدن آنها باشد. این خطری است که مردم باید از آن آگاه باشند، به‌ویژه در مناطق مسکونی و جاهایی که دولت ایران قصد دارد تا در دهه‌های پیش‌رو آنها را توسعه دهد. شهرنشینی سریع در امتداد سواحل ایران در سال‌های اخیر و توسعه آینده باعث افزایش جمعیت در معرض زلزله و سونامی در مکران شده و خواهد شد. در آینده برای بارگذاری جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر در دراز‌مدت در این ناحیه برنامه‌ریزی شده است. کراچی، در انتهای شرقی منطقه فرورانش، هم‌اکنون یک شهر بزرگ و محل زندگی حدود 25 میلیون نفر است. بیشتر نواحی مسقط، پایتخت عمان، کمتر از 10 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و این امر در برابر سونامی آسیب‌پذیر است. بندر گوادر پاکستان نیز که در زلزله سال 1945 آسیب زیادی دید، در حال توسعه گسترده است. برای کمک به محافظت از این مردم و اطمینان از آمادگی مناسب آنها، باید این خطر را بهتر درک کنیم. آموزش و هشدار‌ سریع هر دو کلیدی است. توسعه سامانه هشدار سونامی در ساحل مکران یک گام در مسیر درست آمادگی است؛ به‌ویژه اگر مردم در آن مشارکت کنند.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی
و مهندسی زلزله

در 28 نوامبر 1945 (هفتم آذر 1324)، یک زمین‌لرزه بزرگ در سواحل مکران (بلوچستان) در ناحیه مرزی بین ایران و پاکستان باعث ایجاد سونامی مخربی در دریای مکران و اقیانوس هند شد. بیش از چهار هزار نفر در امتداد سواحل مکران به دلیل این زلزله و سونامی کشته شدند. تلفات جانی و ویرانی در سواحل ایران، عمان و غرب هند نیز گزارش شد. در سال‌های اخیر توسعه ساحل مکران در جنوب شرق ایران در دستور کار دولت قرار گرفته است. طبق سند ابلاغی توسعه ساحل مکران، از سوی سازمان برنامه‌و‌بودجه، در تاریخ 1399.2.29، «چشم‌انداز بلندمدت توسعه منطقه مکران دارای قطب توسعه جاسک به‌عنوان بندر و پایگاه نیروی دریایی، هاب گاز، نفت و انرژی و منطقه آزاد، منطقه تجاری صنعتی چابهار به‌عنوان بندر آزاد و اسکله‌های با ظرفیت ایجاد مناطق صنعتی و حمل‌ونقل بین‌المللی است. منطقه مکران ظرفیت ایجاد انواع صنایع پتروشیمی، فولاد و صنایع بزرگ را دارد و می‌تواند زمینه گسترده تولید و صادرات مجدد را فراهم سازد». زمین‌لرزه بزرگ ساحل مکران در ساعت 21:56 در 27 نوامبر 1945 به وقت جهانی و 1:26 بامداد 28 نوامبر 1945 (هفت‌آذر 1324) به وقت ایران و 3:26 بامداد به وقت هند رخ داده است. امواج سونامی از سمت غرب به شرق افزایش ارتفاع داشته به‌طوری‌که در نواحی غربی (ایران) ارتفاع آن حداکثر به یک متر و در بخش شرقی (پاکستان) به حدود 15 متر رسیده است. به دلیل تراکم کم ‌جمعیت و قرار‌گرفتن نقاط جمعیتی بر روی دریابارها، نواحی مسکونی دچار آسیب چندانی نشده‌اند‌ اما در بخش اسکله پسابندر، بسیاری از قایق‌ها دچار آسیب و غرق شدند. شدت زمین‌لرزه 1945 در سراسر منطقه زیاد بود. گزارش شد که در بخش‌های غربی و جنوبی کراچی حرکت‌های سطحی قوی حدود 30 ثانیه به طول انجامید. اتصال کابل زیر آب بین کراچی و مسقط (عمان) آسیب دید و ارتباطات را مختل کرد. امواج سونامی باعث تخریب روستاهای ماهیگیری و صدمات زیادی به تأسیسات بندری شد. این موج‌ها یک دهکده ماهیگیری در 50‌کیلومتری غرب کراچی را تخریب کرد و موجب تلفات جانی شد. موج‌هایی با ارتفاع حدود دو متر به کراچی رسید. بر اساس گزارش‌ها موج اول در ساعت 5:30 صبح به وقت محلی، سپس در ساعت 7:00 صبح، 7:15 صبح و سرانجام در ساعت 8:15 صبح ثبت شد. آخرین موج در ساعت 8:15 رسید. سونامی تا جنوب بمبئی رسید. در بمبئی ارتفاع سونامی دو متر بود و 15 نفر کشته شدند. بر اساس گزارش‌ها موج اول در ساعت 8:15 صبح (به وقت محلی) در بمبئی مشاهده شد. در مناطق کم‌ارتفاع، طغیان گسترده‌ای در سواحل مکران ایران رخ داد. سونامی در مسقط و گوادر ثبت شد. در سالروز زلزله بم و در بیست‌وششم دسامبر 2004، زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 در سواحل باندآ آچه سوماترا اندونزی باعث ایجاد سونامی شد که در آن امواج چند‌متری سواحل اقیانوس هند را ویران کرد و بیش از 230 هزار نفر در 14 کشور جهان را به کام مرگ کشاند. در 11 مارس 2011، زمین‌لرزه دیگری به بزرگای 9، این بار در ساحل سندای ژاپن، امواجی با ارتفاع تا 20 متر ایجاد کرد که منجر به جاری‌شدن سیل و انفجار در رآکتور هسته‌ای فوکوشیما شد. این رخداد باعث کشته‌شدن بیش از 22 هزار نفر شد. گسل ساحلی مکران به طول هزار کیلومتر چنانچه در بدترین حالت در یک اتفاق زمین‌لرزه گسیخته شود، می‌تواند زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 را موجب شود، مشابه آنچه در سال 2004 در سوماترا و در سال 2011 در توهوکو، سندای ژاپن رخ داد. مکران، یک منطقه فرورانش است. در چنین مناطقی، یکی از ورقه‌های زمین‌ساختی زمین به زیر دیگری فرورانده می‌شود و گسل بزرگی در این محل وجود دارد که به آن «مگاتراست» یا «ابرراندگی» می‌گویند. وقتی ورقه‌ها از کنار یکدیگر عبور می‌کنند، می‌توانند در نقاطی گیر کنند و محل‌های قفل‌شدگی ایجاد کنند و باعث جمع‌شدن استرس شوند. در مقطعی استرس به قدری بالا می‌رود که مگاتراست در زمین‌لرزه‌ای شکسته می‌شود. این دقیقا همان چیزی بود که باعث زمین‌لرزه‌های مکران 1945، سوماترا 2004 و توهوکو 2011 شد. وقتی یک مگاتراست به‌طور ناگهانی حرکت می‌کند، کل کف دریا جابه‌جا می‌شود و آب باید از یک منطقه عظیم جاری شود. این باعث ایجاد امواج با ویژگی‌های خاص می‌شود که می‌توانند از کل اقیانوس‌ها عبور کنند و به آن سونامی می‌گویند. اما فقط به این دلیل که در یک منطقه فرورانش فعال وجود دارد، الزاما به این معنی نیست که کل گسل «ابرراندگی» (مگاتراست) می‌تواند با یک گسیختگی و در یک زمین‌لرزه بسیار بزرگ دچار گسلش شود. استرس با سرعت‌های مختلف در قسمت‌های مختلف گسل جمع می‌شود و برخی از قسمت‌ها به‌راحتی از کنار یکدیگر می‌لغزند.

اینکه چه مقدار از مگاتراست می‌تواند به‌صورت یک‌جا حرکت کند، مهم است زیرا اندازه زمین‌لرزه حاصله را تعیین می‌کند. میزان بیشینه لغزش و استرسی که مگاتراست مکران می‌تواند در بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌ها منتقل کند، یک سؤال مهم بوده و هست. توسعه‌نیافتگی منطقه مکران ایران و پاکستان و چالش‌های منطقه‌ای، تحقیقات در آنجا را دشوار کرده است. ما می‌دانیم که قسمت شرقی مگاتراست مکران (در پاکستان) می‌تواند زمین‌لرزه‌های بزرگی ایجاد کند. زمین‌لرزه به بزرگای 8.1 در ساحل غربی پاکستان در سال 1945 باعث ایجاد سونامی شد. اگر قسمت غربی مكران (در ایران) نیز زمین‌لرزه مهمی ایجاد كند که کاملا ممکن است یا كل مگاتراست مكران به‌صورت یك‌جا گسیخته شود (بدترین سناریو ممکن) می‌تواند زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 9 ایجاد كند، شبیه زمین‌لرزه‌های 2004 سوماترا و 2011 توهوكو. سابقه تاریخی یک زمین‌لرزه سال 1483 در ساحل غربی مکران را نشان می‌دهد که البته مکان واقعی رومرکز آن رخداد هنوز مورد اختلاف است. اما فقط به این دلیل که زمین‌لرزه‌ای ندیده‌ایم به این معنی نیست که زمین‌لرزه‌ای رخ نداده است، به‌خصوص که فواصل زمانی بین زمین‌لرزه‌های بزرگ اغلب صدها یا هزاران سال است. از نظر تاریخی، افراد زیادی در مکران دورافتاده ایرانی زندگی نمی‌کرده‌اند، صحرایی که ارتش اسکندر مقدونی متجاوز به خاک ایران در آن تار‌ومار شدند. بنابراین وجودنداشتن داده‌های زمین‌لرزه ممکن است به‌سادگی به معنی ثبت‌نشدن آنها باشد. این خطری است که مردم باید از آن آگاه باشند، به‌ویژه در مناطق مسکونی و جاهایی که دولت ایران قصد دارد تا در دهه‌های پیش‌رو آنها را توسعه دهد. شهرنشینی سریع در امتداد سواحل ایران در سال‌های اخیر و توسعه آینده باعث افزایش جمعیت در معرض زلزله و سونامی در مکران شده و خواهد شد. در آینده برای بارگذاری جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر در دراز‌مدت در این ناحیه برنامه‌ریزی شده است. کراچی، در انتهای شرقی منطقه فرورانش، هم‌اکنون یک شهر بزرگ و محل زندگی حدود 25 میلیون نفر است. بیشتر نواحی مسقط، پایتخت عمان، کمتر از 10 متر از سطح دریا ارتفاع دارد و این امر در برابر سونامی آسیب‌پذیر است. بندر گوادر پاکستان نیز که در زلزله سال 1945 آسیب زیادی دید، در حال توسعه گسترده است. برای کمک به محافظت از این مردم و اطمینان از آمادگی مناسب آنها، باید این خطر را بهتر درک کنیم. آموزش و هشدار‌ سریع هر دو کلیدی است. توسعه سامانه هشدار سونامی در ساحل مکران یک گام در مسیر درست آمادگی است؛ به‌ویژه اگر مردم در آن مشارکت کنند.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی
و مهندسی زلزله