صنعت توزیع فراورده‌های نفتی در خدمت محیط زیست
محمد ابراهیمی- کارشناس نفت
اهمیت مقوله محیط زیست باعث شده اغلب كشورها نسبت به روند تخریب آن حساس شده و خواهان ایجاد اجماع و همراهی جهانی در مقابله با روند پرشتاب آلودگی محیط زیست شوند. ضرورت اقدام برای كاهش سرعت تولید و انتشار گازهای مضر در سازمان‌های فعال در حوزه سوخت‌های فسیلی، وزارت نفت را بر آن داشت تا مخاطرات ناشی از انتقال و عرضه محصولات و فراورده‌های نفت و گاز را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی كشور بررسی و طرح‌های مهمی به‌منظور كاهش این آلودگی‌ها اجرا كند. در همین راستا «طرح ملی کهاب» با هدف کنترل و مهار این مخاطره، در سال‌های گذشته در سطح وزارت نفت و با ابعاد کشوری به اجرا درآمده است. واژه «کهاب» مخف «کاهش»، «هدایت»، «انتقال» و «بازیافت» بخارات بنزین است که از طریق کاهش انتشار بخارات بنزین هنگام بارگیری، انتقال به جایگاه‌های توزیع، تخلیه و سوخت‌گیری نقش بسزایی در دستیابی به اهداف داشته است. با توجه به برآوردهای انجام‌شده، در صورت عدم اجرای طرح كهاب، روزانه بیش از
300 هزار لیتر بنزین در مبادی تولید تا انتقال و مصرف تبخیر میشود که علاوه بر خسارت‌های اقتصادی ناشی از این میزان اتلاف، باید تبعات زیست‌محیطی انتشار گازها و آلاینده‌های حاصل و اثرات سوء آن بر سلامت شهروندان و شاخص‌های محیط زیست را نیز افزود. بنزین موتور ترکیبی از هیدروکربن‌های نفتی با نقاط جوش متفاوت است و عناصر سبک‌تری مانند بوتان و پنتان موجود در آن، در شرایط محیطی به‌صورت گاز هستند. ترکیبات آلی فرّار بنزین شامل حدود 90 درصد آلكان‌ها به‌همراه دو درصد آروماتیك‌ها و کمتر از یک درصد بنزن و همچنین هفت درصد سایر مواد آلی بوده كه اثر نامطلوب زیست‌محیطی آن در همه مطالعات علمی گزارش شده است. بخارات هیدروكربنی بر اثر تركیب با اكسیدهای نیتروژن تشكیل ازن می‌دهد كه موجب ابتلا به بیماری‌های تنفسی، برونشیت، آسم و برخی بیماری‌های دیگر میشود. به‌ویژه آنکه وجود بنزن در این بخارات سرطان‌زایی قطعی دارد. به علت وجود تركیبات آلی دیگر، تنفس بخار غلیظ آن سمی بوده و سبب سردرد، سرگیجه و تهوع میشود و بر همین اساس هنگام مواجهه با آن باید از لوازم حفاظتی سیستم تنفسی استفاده کرد. مواجهه با مقادیر كم و مستمر این بخارات نیز سبب آسیب تدریجی اندام‌ها به‌ویژه ریه، چشم، بینی، پوست و سرانجام سبب مرگ میشود. سایر اثرات مزمن قرارگیری در معرض بخارات هیدروكربنی هم شامل سرطان‌زایی، جهش ژنتیکی، تولد نوزادان ناقص‌الخلقه، تأثیر بر سیستم تنفسی و برخی دیگر از امراض است.با چنین درجه اهمیتی، وزارت نفت از طریق شركت ملی پخش فراورده‌های نفتی ایران با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و با رعایت قانون حداكثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی كشور و حمایت از كالای ایرانی نسبت به تكمیل طرح ملی كهاب در همه مبادی مربوطه، اعم از «انبارهای نفت»، «جایگاه‌های عرضه سوخت بنزین» و «نفتكش‌ها» اقدام کرده و بر اساس الزامات داخلی متعهد شده تا پایان سال 1401 همه انبارهای نفت، جایگاه‌های عرضه بنزین و نفتكش‌ها را به امكانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مورد نیاز طرح تجهیز كند. بر اساس اعلام مقامات وزارت نفت، جابه‌جایی سوخت بنزین در سراسر كشور از ابتدای سال 1400 صرفا توسط نفتكش‌های مجهز به طرح كهاب انجام خواهد شد. این طرح در حال حاضر بیش از 97 درصد مجاری عرضه بنزین كشور (حدود سه‌هزارو 700 جایگاه) را از طریق تجهیز به ادوات مورد نیاز برای كنترل بخار بنزین تحت پوشش قرار داده و اجرا و نصب سیستم بازیافت بخارات بنزین در حدود 200 باب از جایگاه‌های كشور نیز به اتمام رسیده است. همچنین تجهیزات مرتبط با طرح روی حدود پنج هزار دستگاه تانكر حمل زمینی بنزین نصب شده است. به‌طورکلی مقابله و کنترل تركیبات آلی فرّار با روشهای متفاوتی مانند جذب سطحی، سوزاندن، تراکم، تبرید، غشا و جذب گاز انجام میشود. علاوه بر اینها، نصب سیستم بازیافت بخار بنزین در انبارهای نفت بیشتر كلان‌شهرهای كشور انجام شده كه بر اثر آن، از ورود هزاران مترمكعب بخار بنزین به هوا جلوگیری و به همین نسبت بنزین مجدد به چرخه مصرف سوخت كشور برگشت میشود. متدولوژی حذف و کنترل بخارات هیدروکربنی نیز بر اساس دما، ترکیب و شدت جریان حجمی جریان آلاینده، محدودیت فضا و نصب مجاز تجهیزات و هزینه عملیاتی انتخاب میشود. چنان که ذکر شد، برنامه اصلی طرح ملی کهاب، سویه‌های محیط زیستی دارد، اما نباید اقدام به تحدید مزایای این طرح در چارچوب مسائل و معضلات زیست‌محیطی و جلوگیری از مواجهه موجودات زنده با تركیبات آلی فرّار کرد؛ چراكه محاسبه قیمت جهانی بنزین و هزینه‌های گزاف بهداشتی و درمانی جنبه مهم دیگری از فواید اجرای كامل این طرح را نمایش می‌دهد؛ طرحی كه شامل منافع مالی و بی‌اندازه سودبخش اقتصادی مستتر و غیرمستقیم است.
اهمیت مقوله محیط زیست باعث شده اغلب كشورها نسبت به روند تخریب آن حساس شده و خواهان ایجاد اجماع و همراهی جهانی در مقابله با روند پرشتاب آلودگی محیط زیست شوند. ضرورت اقدام برای كاهش سرعت تولید و انتشار گازهای مضر در سازمان‌های فعال در حوزه سوخت‌های فسیلی، وزارت نفت را بر آن داشت تا مخاطرات ناشی از انتقال و عرضه محصولات و فراورده‌های نفت و گاز را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی كشور بررسی و طرح‌های مهمی به‌منظور كاهش این آلودگی‌ها اجرا كند. در همین راستا «طرح ملی کهاب» با هدف کنترل و مهار این مخاطره، در سال‌های گذشته در سطح وزارت نفت و با ابعاد کشوری به اجرا درآمده است. واژه «کهاب» مخف «کاهش»، «هدایت»، «انتقال» و «بازیافت» بخارات بنزین است که از طریق کاهش انتشار بخارات بنزین هنگام بارگیری، انتقال به جایگاه‌های توزیع، تخلیه و سوخت‌گیری نقش بسزایی در دستیابی به اهداف داشته است. با توجه به برآوردهای انجام‌شده، در صورت عدم اجرای طرح كهاب، روزانه بیش از
300 هزار لیتر بنزین در مبادی تولید تا انتقال و مصرف تبخیر میشود که علاوه بر خسارت‌های اقتصادی ناشی از این میزان اتلاف، باید تبعات زیست‌محیطی انتشار گازها و آلاینده‌های حاصل و اثرات سوء آن بر سلامت شهروندان و شاخص‌های محیط زیست را نیز افزود. بنزین موتور ترکیبی از هیدروکربن‌های نفتی با نقاط جوش متفاوت است و عناصر سبک‌تری مانند بوتان و پنتان موجود در آن، در شرایط محیطی به‌صورت گاز هستند. ترکیبات آلی فرّار بنزین شامل حدود 90 درصد آلكان‌ها به‌همراه دو درصد آروماتیك‌ها و کمتر از یک درصد بنزن و همچنین هفت درصد سایر مواد آلی بوده كه اثر نامطلوب زیست‌محیطی آن در همه مطالعات علمی گزارش شده است. بخارات هیدروكربنی بر اثر تركیب با اكسیدهای نیتروژن تشكیل ازن می‌دهد كه موجب ابتلا به بیماری‌های تنفسی، برونشیت، آسم و برخی بیماری‌های دیگر میشود. به‌ویژه آنکه وجود بنزن در این بخارات سرطان‌زایی قطعی دارد. به علت وجود تركیبات آلی دیگر، تنفس بخار غلیظ آن سمی بوده و سبب سردرد، سرگیجه و تهوع میشود و بر همین اساس هنگام مواجهه با آن باید از لوازم حفاظتی سیستم تنفسی استفاده کرد. مواجهه با مقادیر كم و مستمر این بخارات نیز سبب آسیب تدریجی اندام‌ها به‌ویژه ریه، چشم، بینی، پوست و سرانجام سبب مرگ میشود. سایر اثرات مزمن قرارگیری در معرض بخارات هیدروكربنی هم شامل سرطان‌زایی، جهش ژنتیکی، تولد نوزادان ناقص‌الخلقه، تأثیر بر سیستم تنفسی و برخی دیگر از امراض است.با چنین درجه اهمیتی، وزارت نفت از طریق شركت ملی پخش فراورده‌های نفتی ایران با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و با رعایت قانون حداكثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی كشور و حمایت از كالای ایرانی نسبت به تكمیل طرح ملی كهاب در همه مبادی مربوطه، اعم از «انبارهای نفت»، «جایگاه‌های عرضه سوخت بنزین» و «نفتكش‌ها» اقدام کرده و بر اساس الزامات داخلی متعهد شده تا پایان سال 1401 همه انبارهای نفت، جایگاه‌های عرضه بنزین و نفتكش‌ها را به امكانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مورد نیاز طرح تجهیز كند. بر اساس اعلام مقامات وزارت نفت، جابه‌جایی سوخت بنزین در سراسر كشور از ابتدای سال 1400 صرفا توسط نفتكش‌های مجهز به طرح كهاب انجام خواهد شد. این طرح در حال حاضر بیش از 97 درصد مجاری عرضه بنزین كشور (حدود سه‌هزارو 700 جایگاه) را از طریق تجهیز به ادوات مورد نیاز برای كنترل بخار بنزین تحت پوشش قرار داده و اجرا و نصب سیستم بازیافت بخارات بنزین در حدود 200 باب از جایگاه‌های كشور نیز به اتمام رسیده است. همچنین تجهیزات مرتبط با طرح روی حدود پنج هزار دستگاه تانكر حمل زمینی بنزین نصب شده است. به‌طورکلی مقابله و کنترل تركیبات آلی فرّار با روشهای متفاوتی مانند جذب سطحی، سوزاندن، تراکم، تبرید، غشا و جذب گاز انجام میشود. علاوه بر اینها، نصب سیستم بازیافت بخار بنزین در انبارهای نفت بیشتر كلان‌شهرهای كشور انجام شده كه بر اثر آن، از ورود هزاران مترمكعب بخار بنزین به هوا جلوگیری و به همین نسبت بنزین مجدد به چرخه مصرف سوخت كشور برگشت میشود. متدولوژی حذف و کنترل بخارات هیدروکربنی نیز بر اساس دما، ترکیب و شدت جریان حجمی جریان آلاینده، محدودیت فضا و نصب مجاز تجهیزات و هزینه عملیاتی انتخاب میشود. چنان که ذکر شد، برنامه اصلی طرح ملی کهاب، سویه‌های محیط زیستی دارد، اما نباید اقدام به تحدید مزایای این طرح در چارچوب مسائل و معضلات زیست‌محیطی و جلوگیری از مواجهه موجودات زنده با تركیبات آلی فرّار کرد؛ چراكه محاسبه قیمت جهانی بنزین و هزینه‌های گزاف بهداشتی و درمانی جنبه مهم دیگری از فواید اجرای كامل این طرح را نمایش می‌دهد؛ طرحی كه شامل منافع مالی و بی‌اندازه سودبخش اقتصادی مستتر و غیرمستقیم است.