تبريز؛ شهري خلاق در زبان و ادب فارسي
سید‌احمد محیط‌طباطبایی
زبان فارسی دری امروزه به‌عنوان زبان معیار (ایران امروزی) و زبان ملی مردم ایران مطرح است. این زبان دارای تاریخچه و سابقه‌ای بسیار طولانی و درخشان است که ویژگی‌های خاص و متفاوتی با سایر زبان‌ها دارد. زبان فارسی دری بنا بر یک روایت و استدلال، زبان بومی مردم تخارستان یا به عبارتی ناحیه امروزی مزارشریف (بلخ)، بعدها از سوی خاندان سامانیان برخاسته از بلخ به‌عنوان زبان رسمی این حکومت در نظر گرفته شد. اما پیش‌تر و قبل از آن، فقیه اهل بلخ یعنی ابوحنیفه، صاحب فقه حنفی و شاگرد حضرت علی(ع)، زبان فارسی دری را از منظر دین اسلام ارتقا می‌دهد؛ به این معنا که اجازه ترجمه و تفسیر قرآن به زبان فارسی و قرائت نماز به این زبان را صادر می‌کند و سامانیان حنفی‌مذهب فارس‌زبان پس از استقرار حاکمیت خود، با یک پدیده جدید در قلمرو ایران مواجه می‌شوند. تا قبل از سقوط ساسانیان، قبایل ترک حق ورود به قلمرو ایران را نداشتند و این قبایل در پشت دیوارهایی که امروزه بقایای دیوار دفاعی گرگان یا اسکندر نشانی از آن است، باقی می‌ماندند؛ اما با قبول اسلام و مسلمان‌شدن ایران، فقط شرط مسلمان‌شدن برای ورود به قلمرو امپراتوری اسلام وجود داشت. به همین دلیل می‌بینیم که ترکان غز از ناحیه ماوراءالنهر وارد ایران می‌شدند و توسط سامانیان، مذهب حنفی و زبان فارسی را قبول می‌کردند و به صورت پیک و کسانی درمی‌آمدند که به نوعی تقویت‌کننده و سفیر این زبان محسوب می‌شدند. شاید یکی از مهم‌ترین دربارهای پادشاهان ایران که به شعرای پارس‌زبان مشهور است، دربار سلطان محمود غزنوی، سلطان ترک باشد. ترکان با این شرط ورود که زبان فارسی را قبول می‌کنند، در قالب سلجوقیان، یکی از مهم‌ترین حکومت‌های ایران، قرار می‌گیرند و این سلاجقه هستند که زبان فارسی دری را تا مدیترانه و چین گسترش می‌دهند. می‌بینیم که سلاجقه روم نیز نام‌های ایرانی برگرفته از شاهنامه همچون کیقباد و کیکاووس را بر خود می‌گذارند. حدفاصل قرون اول تا دوران صفویه نیز شهر تبریز پایتخت زبان فارسی دری است؛ زمانی که شعرا و سخنگویان مختلف به این شهر می‌آمدند و ما شاهد پدیده‌ای به نام مقبره‌الشعرا هستیم که باعث شده بیش از 400 شاعر فارسی‌گو در تبریز مدفون باشند و اهمیت شهر تبریز برای فارسی‌زبانان از این منظر مشاهده می‌شود.
حتی مدفن شاعری مثل کمال‌الدین خجندی نیز در تبریز قرار گرفته و این حضور پرثمر را طی این زمان می‌بینیم که به مرکز دارالعرفان و دارالادب فارسی تبدیل می‌شود و حکومت‌های مختلف در این زمان بر این زبان تکیه می‌کنند. حتی مولوی که از بلخ به تبریز می‌آید، دوران رشد و تعالی خود را در این شهر طی کرده تا اینکه در قونیه رحل اقامت می‌افکند. تبریز در دوران بعد از مشروطیت باز نقش ترویجی در گسترش زبان فارسی در قالب شخصیت‌هایی مثل رشدیه داشته است یا در ایجاد اولین زبان مخصوص کر و لال‌ها که از سوی جبار باغچه‌بان ارائه می‌شود. همچنین تأثیرگذاری رجال تبریز در زبان فارسی بر کسی پوشیده نیست. دانشگاه تبریز نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های تعلیم زبان فارسی دری درمی‌آید تا امروزه. فراموش نکنیم وقتی زبانی در جایی توسط قوم دیگر حاکم می‌شود، نشان تسلط سیاسی و اجتماعی آن قوم است. زبان فارسی دری زمانی به‌عنوان زبان رابط اختیار می‌شود که حاکمیت سیاسی در اختیار فارس‌زبانان و ایرانیان نبوده و این مسئله نشان از این دارد که مردم به اختیار، این زبان را به‌عنوان زبان رابط انتخاب می‌کنند. می‌بینیم كه انگلیسی‌ها زبان خود را به آمریکا و جاهای دیگر تحمیل می‌کنند یا اسپانیایی‌ها زبان خود را به آمریکای لاتین و فیلیپین می‌برند؛ اما زبان فارسی زمانی که حکومت مسلمین بر ایران مستقر می‌شود و در واقع گسترش اسلام را در شکل‌های مختلف شاهد هستیم، از سوی مردم به‌عنوان زبان رایج اختیار می‌شود و افراد بسیاری در این امر تأثیرگذار بوده‌اند. در طی این زمان و به لطف حکومت ترکان سلجوقی قبل و بعد از آن شهر تبریز به‌عنوان یکی از مراکز مهم زبان و ادب فارسی به همین وضعیت است. امروزه به همین مناسبت سازمان فرهنگی یونسکو، شهر تبریز را به‌عنوان شهر خلاق در زبان و ادبیات فارسی انتخاب کرده و امید است در این رابطه مراحل آن طی شود و به ثبت برسد و این ارزش فرهنگی همچون گذشته همچنان برای این شهر باقی بماند.
زبان فارسی دری امروزه به‌عنوان زبان معیار (ایران امروزی) و زبان ملی مردم ایران مطرح است. این زبان دارای تاریخچه و سابقه‌ای بسیار طولانی و درخشان است که ویژگی‌های خاص و متفاوتی با سایر زبان‌ها دارد. زبان فارسی دری بنا بر یک روایت و استدلال، زبان بومی مردم تخارستان یا به عبارتی ناحیه امروزی مزارشریف (بلخ)، بعدها از سوی خاندان سامانیان برخاسته از بلخ به‌عنوان زبان رسمی این حکومت در نظر گرفته شد. اما پیش‌تر و قبل از آن، فقیه اهل بلخ یعنی ابوحنیفه، صاحب فقه حنفی و شاگرد حضرت علی(ع)، زبان فارسی دری را از منظر دین اسلام ارتقا می‌دهد؛ به این معنا که اجازه ترجمه و تفسیر قرآن به زبان فارسی و قرائت نماز به این زبان را صادر می‌کند و سامانیان حنفی‌مذهب فارس‌زبان پس از استقرار حاکمیت خود، با یک پدیده جدید در قلمرو ایران مواجه می‌شوند. تا قبل از سقوط ساسانیان، قبایل ترک حق ورود به قلمرو ایران را نداشتند و این قبایل در پشت دیوارهایی که امروزه بقایای دیوار دفاعی گرگان یا اسکندر نشانی از آن است، باقی می‌ماندند؛ اما با قبول اسلام و مسلمان‌شدن ایران، فقط شرط مسلمان‌شدن برای ورود به قلمرو امپراتوری اسلام وجود داشت. به همین دلیل می‌بینیم که ترکان غز از ناحیه ماوراءالنهر وارد ایران می‌شدند و توسط سامانیان، مذهب حنفی و زبان فارسی را قبول می‌کردند و به صورت پیک و کسانی درمی‌آمدند که به نوعی تقویت‌کننده و سفیر این زبان محسوب می‌شدند. شاید یکی از مهم‌ترین دربارهای پادشاهان ایران که به شعرای پارس‌زبان مشهور است، دربار سلطان محمود غزنوی، سلطان ترک باشد. ترکان با این شرط ورود که زبان فارسی را قبول می‌کنند، در قالب سلجوقیان، یکی از مهم‌ترین حکومت‌های ایران، قرار می‌گیرند و این سلاجقه هستند که زبان فارسی دری را تا مدیترانه و چین گسترش می‌دهند. می‌بینیم که سلاجقه روم نیز نام‌های ایرانی برگرفته از شاهنامه همچون کیقباد و کیکاووس را بر خود می‌گذارند. حدفاصل قرون اول تا دوران صفویه نیز شهر تبریز پایتخت زبان فارسی دری است؛ زمانی که شعرا و سخنگویان مختلف به این شهر می‌آمدند و ما شاهد پدیده‌ای به نام مقبره‌الشعرا هستیم که باعث شده بیش از 400 شاعر فارسی‌گو در تبریز مدفون باشند و اهمیت شهر تبریز برای فارسی‌زبانان از این منظر مشاهده می‌شود.
حتی مدفن شاعری مثل کمال‌الدین خجندی نیز در تبریز قرار گرفته و این حضور پرثمر را طی این زمان می‌بینیم که به مرکز دارالعرفان و دارالادب فارسی تبدیل می‌شود و حکومت‌های مختلف در این زمان بر این زبان تکیه می‌کنند. حتی مولوی که از بلخ به تبریز می‌آید، دوران رشد و تعالی خود را در این شهر طی کرده تا اینکه در قونیه رحل اقامت می‌افکند. تبریز در دوران بعد از مشروطیت باز نقش ترویجی در گسترش زبان فارسی در قالب شخصیت‌هایی مثل رشدیه داشته است یا در ایجاد اولین زبان مخصوص کر و لال‌ها که از سوی جبار باغچه‌بان ارائه می‌شود. همچنین تأثیرگذاری رجال تبریز در زبان فارسی بر کسی پوشیده نیست. دانشگاه تبریز نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کانون‌های تعلیم زبان فارسی دری درمی‌آید تا امروزه. فراموش نکنیم وقتی زبانی در جایی توسط قوم دیگر حاکم می‌شود، نشان تسلط سیاسی و اجتماعی آن قوم است. زبان فارسی دری زمانی به‌عنوان زبان رابط اختیار می‌شود که حاکمیت سیاسی در اختیار فارس‌زبانان و ایرانیان نبوده و این مسئله نشان از این دارد که مردم به اختیار، این زبان را به‌عنوان زبان رابط انتخاب می‌کنند. می‌بینیم كه انگلیسی‌ها زبان خود را به آمریکا و جاهای دیگر تحمیل می‌کنند یا اسپانیایی‌ها زبان خود را به آمریکای لاتین و فیلیپین می‌برند؛ اما زبان فارسی زمانی که حکومت مسلمین بر ایران مستقر می‌شود و در واقع گسترش اسلام را در شکل‌های مختلف شاهد هستیم، از سوی مردم به‌عنوان زبان رایج اختیار می‌شود و افراد بسیاری در این امر تأثیرگذار بوده‌اند. در طی این زمان و به لطف حکومت ترکان سلجوقی قبل و بعد از آن شهر تبریز به‌عنوان یکی از مراکز مهم زبان و ادب فارسی به همین وضعیت است. امروزه به همین مناسبت سازمان فرهنگی یونسکو، شهر تبریز را به‌عنوان شهر خلاق در زبان و ادبیات فارسی انتخاب کرده و امید است در این رابطه مراحل آن طی شود و به ثبت برسد و این ارزش فرهنگی همچون گذشته همچنان برای این شهر باقی بماند.