انسان با کرونا چگونه کنار خواهد آمد؟

این پرسش‌های اضطراری حالا و پس از یک خبر، اضطرار حتی بیشتری پیدا کردند: خبر آمد دانشمندان هنگ‌کنگی ابتلای دوباره مردی 33‌ساله به کووید‌‌19 را تأیید کرده‌اند. ابتلای دوم که با معاینات فرودگاهی تشخیص داده شد، 4.5 ماه پس از ابتلای نخستِ او در ماه مارس اتفاق افتاده است. وقتی از مالیک پِیریس، متخصص ویروس کرونا در دانشگاه هنگ‌کنگ و یکی از کاشفان SARS-1 ، درباره مسئله ایمنی در برابر کووید‌‌19 پرسیدیم، گفت: «مدتی است که به‌شدت فکرم را مشغول کرده است». فقط پیریس تنها مخاطب پرسش مذکور نبود؛ وب‌سایت STAT از شماری از متخصصان خواست سناریوهای احتمالی مربوط به نحوه همزیستی ما با این تهدید جدید را تهیه کنند. در میانه ابهامی که وجود دارد، سناریوهایی که آنها تهیه کردند، واقعا امیدبخش‌اند‌، حتی اگر آن گشایشی که اکثرا در نظر می‌آورند، دم‌دست نباشد. وینیت مِناچِری، پژوهشگر ویروس کرونا در دانشگاه تگزاس در گالوِستن، می‌گوید: «فکر نمی‌کنم در دو تا سه سال آینده لازم باشد دیگر به ‌خاطر این ویروس ماسک بزنیم». مناچری چهار سناریوی ممکن درباره نحوه تعامل انسان با SARS-2 در طول زمان ارائه کرد‌؛ به عبارت دیگر، چهار سناریو درباره اینکه ممکن است شاهد چه نوعی از ایمنی باشیم. برخی از اصطلاحاتی که در ادامه می‌آید، ساخته خود او است، در نتیجه احتمال دارد برای کسانی که ایمنی‌شناسی خوانده‌اند، آشنا نباشند. این اصطلاحات پوشش‌دهنده یک طیف‌اند و چه بسا مرز بین برخی سناریوها در بعضی جاها چندان واضح و روشن نباشد؛ ولی آغازگر بحث مفیدی هستند. در چارچوب تحلیلی مناچری نحوه همزیستی کووید‌‌19 و انسان، سیستم ایمنی انسان یکی از چهار حالت زیر است: ایمنی استریل‌کننده، ایمنی کارکردی، ایمنی کاهشی و ایمنی محوشونده. باید به خاطر داشته باشید که همه اینها گمانه‌های علمی‌ـ‌تجربی‌ای است بر‌اساس آنچه تاکنون درباره نحوه عملکرد کلی سیستم ایمنی انسان و نحوه واکنش بدن به دیگر کروناویروس‌ها می‌دانیم . ایمنی استریل‌کننده ایمنی استریل‌کننده بهترین سناریوی ممکن است. این مفهوم سیستم ایمنی‌ای را توصیف می‌کند که علیه دشمن مجهز شده است و می‌تواند قبل از آنکه عفونت اثر کند، آن را پس‌ بزند؛ به بیان دیگر، ویروس اجازه فعالیت مجدد پیدا نمی‌کند. بیماری‌هایی که آنها را عفونت‌های «یک‌باره» می‌دانیم، موجب واکنش فوری و ماندگارِ سیستم ایمنی، در مواجهه‌ای واحد، می‌شوند و به همین سبب برای بار دوم به آن بیماری مبتلا نمی‌شویم. مثلا بیماری سرخک به‌طورکلی در این دسته جای می‌گیرد؛ هرچند گزارش‌های نادری از ابتلای بیش از یک‌ بارِ برخی افراد به این بیماری وجود دارد. خبر بد آنکه ویروس‌هایی که انسان را ازطریق غشاهای مخاطی بینی و گلو مبتلا می‌کنند، نظیر SARS-2 ، معمولا موجب ایمنی استریل‌کننده نمی‌شوند. ماریون کوپمنز، ویروس‌شناس در روتردام هلند می‌گوید: «از نظر من در این مورد، نظیر هر ویروس تنفسی دیگری، ایمنی استریل‌کننده موضوعیت ندارد». استنلی پرلمن، پژوهشگر ویروس کرونا در دانشگاه آیوا، هم این گزینه را چندان محتمل نمی‌داند؛ ولی فلورین کرامِّر، پروفسور واکسن‌شناسی در بیمارستان نیویورک معتقد است برخی افراد پس از یک دوره ابتلا به کووید‌‌19 در برابر آن ایمنی استریل‌کننده پیدا می‌کنند. آخرین یافته درباره ایمنی استریل‌کننده این است که اگر ابتلا موجب ایمنی استریل‌کننده نمی‌شود، پس این می‌تواند مایه نگرانی باشد که چه‌بسا واکسن هم موجب ایمنی استریل‌کننده نشود. پیریس متذکر شد که تاکنون بیشتر واکسن‌های آزمایشی، وقتی روی نَخستی‌ها -حیواناتی مانند میمون‌ها که نخستین واکسن‌ها و داروها روی آنها انجام و آزمایش می‌شود- آزمایش می‌شوند، مانع از بروز بیماری شدید در ریه می‌شوند؛ ولی مانع تکثیر ویروس در مسیرهای هوایی بالاتر نمی‌شوند. اگر واکنش نخستی‌ها نسبت به واکسن در انسان‌ها نیز تکرار شود، این پژوهش‌ها دال بر آن خواهند بود که هنوز هم امکان ابتلای دوباره‌ افراد هست و ممکن است آنها ویروس‌هایی را انتشار دهند و دیگران را مبتلا کنند؛ ولی مانع از آن نوع کرونایی خواهند شد که بیماران را به بخش ویژه می‌فرستد و گاه موجب مرگشان می‌شود. پیریس می‌گوید: «البته، همه ما آن نوع ایمنی‌ای را دوست داریم که از فرد کاملا حفاظت کند؛ حفاظت در برابر ابتلا و حفاظت در برابر انتقال ویروس، ممکن است به آن نوع ایمنی دست نیابیم؛ چون حفاظت از دستگاه تنفسی فوقانی در برابر ابتلا به ویروس و سپس انتقال آن چالشی تمام‌عیار است ». ایمنی کارکردی در دیگرسو، ایمنی کارکردی چه‌بسا در دسترس باشد. به‌واقع، این سناریویی است که مناچری آن را از همه محتمل‌تر می‌داند. در این سناریو، فردی که سیستم ایمنی‌اش آماده شناسایی و مبارزه علیه ویروس شده است، از طریق ابتلا یا واکسن، ممکن است در آینده هم به آن مبتلا شود. ولی با راه‌افتادن سازوکارهای دفاعی سیستم ایمنی این ابتلا کوتاه‌تر از قبل خواهد بود. فردی که مجددا مبتلا شده، ممکن است هیچ علائمی بروز ندهد یا بیماری‌اش خفیف و مانند سرماخوردگی باشد. مناچری می‌گوید: «به عقیده من اگر شما قبلا به کووید‌‌‌‌19 مبتلا شده‌اید، پس احتمال اینکه از ابتلای دوباره به کووید‌‌‌19 بمیرید بسیار اندک است؛ البته اگر ایمنی‌تان را حفظ کنید». پیریس هم موافق است: «بیماری فاقد ثأثیری خواهد بود که الان دارد؛ یعنی در آینده مدیریت‌پذیر می‌شود». بحث‌ها و نگرانی‌های بی‌شماری درباره اینکه واکنش سیستم ایمنی به این ویروس چقدر دیرپا یا پایدار خواهد بود، وجود دارد. مبنای این بحث‌ها، معدودی مقاله علمی است که می‌گویند سیستم ایمنی برخی افراد پادتن‌های زیادی علیه این ویروس تولید نمی‌‌کند و مقالات دیگری که می‌گویند به‌ نظر می‌رسد آن پادتن‌ها به‌سرعت رو به کاهش می‌گذارند. متخصصانی که با این مجله حرف زدند، همگی تصور می‌کنند پاسخ سیستم ایمنی به این ویروس دقیقا آن چیزی است که انتظار دارید ببینید. چندین نفر از این متخصصان گفتند مورد مرد هنگ‌کنگی که به ‌نظر می‌رسد دوباره مبتلا شده، تأییدی است بر آن حدس. پیریس که از این مورد خبر دارد، اگرچه از نویسندگان گزارش‌دهنده آن نبوده است، می‌گوید: «این واقعیت که کسی ممکن است دوباره مبتلا شده باشد، غافلگیرکننده نیست، بلکه مسئله این است که ابتلای مجدد موجب بیماری نشده است». آنجلا راسموسن، ویروس‌شناس دانشگاه کلمبیا در نیویورک که درباره واکنش انسان به عفونت‌های ویروسی پژوهش می‌کند، می‌گوید با توجه به تجربه محدودی که از ویروس کرونای جدید داریم، مشکل بشود گفت امر ایمنی کارکردی قطعی است. ولی او می‌گوید هیچ دلیلی نمی‌بیند که سیستم ایمنی بدن انسان در برابر این ویروس تنفسی متفاوت از سایر ویروس‌های تنفسی رفتار کند. او می‌گوید: «به هر روی، تاکنون شواهد به سود ایمنی کارکردی بوده است، ولی تنها راه برای اینکه ببینیم این نوع ایمنی چقدر دوام خواهد آورد، این است که افراد را در طول زمان دنبال کنیم و ببینیم آیا واکنش سیستم ایمنی‌شان کاهش می‌یابد یا نه». مناچری با تذکر این نکته که به‌محض مواجهه دوباره یک سیستم ایمنی آماده که قبلا با ویروس مواجه شده، با ویروس تولید پادتن شروع می‌شود، می‌گوید: «اینکه پادتن‌هایتان ممکن است کاهش یابد، خب بله، درست است، ولی سیستم ایمنی‌تان ویروس را به یاد خواهد داشت». پیش‌بینی کریستین دروستن، یکی از کاشفان SARS-1 نیز با این نوع ایمنی همخوان است. دروستن مدیر مؤسسه ویروس‌شناسی در بیمارستان دانشگاه چریته برلین گفت: «من آشکارا چشم‌به‌راه یک نوع ایمنی مناسب و پایدار هستم که تقریبا در همه مبتلایان به SARS-2 به ایمنی استریل‌کننده در برابر آن منتهی می‌شود. امکان ابتلای مجدد هست و در صورت عدم‌ تغییر ویروس، ابتلای حاصله خفیف یا فاقد علائم خواهد بود، میزان تکثیر ویروس فوق‌العاده کمتر خواهد بود و انتقال آن به افراد دیگر هم کاهش خواهد یافت». نکته آخری که دروستن می‌گوید مژدگانی بزرگی خواهد بود: اگر در دستگاه تنفسی افرادی که دوباره مبتلا می‌شوند سطح بالایی از ویروس SARS-2 تولید نشود و در نتیجه این افراد به گسترش ویروس چندان کمک نکنند، چه‌بسا به مرور زمان نه‌فقط از خطرناکی کووید‌‌19 کاسته شود، بلکه حتی فراگیری آن هم کمتر شود. کوپمنز می‌گوید: «این ویروس چه‌بسا به عفونت نادری بدل شود، هر‌چند پیش‌بینی آن، با توجه به بزرگی جمعیت انسان‌ها در سراسر جهان، کار دشواری است». دیگر بخش امیدوارکننده این سناریو به کودکان کم‌سن‌وسال‌تر برمی‌گردد؛ کسانی که پس از ابتلا به ویروس احتمالا بسیار کمتر از بزرگسالان به بیماری‌های شدید دچار می‌شوند. کرامر انتظار دارد کودکانی که در سنین بسیار پایین به این ویروس مبتلا شده‌اند، در طول عمرشان چند بار دیگر هم به آن مبتلا شوند، ولی نکته اصلی این است که ابتلائات بعدی به بیماری‌های شدید منتهی نخواهد شد، حتی وقتی سالخورده شده باشند. کرامر می‌گوید: «فکر می‌کنم این تقریبا همان چیزی است که در بلندمدت، حتی بدون دخالت واکسن، رخ خواهد داد. به ‌نظرم ما با واکسن اساسا آن فرایند را تنها تسریع خواهیم کرد». علامت‌سؤالی که در اینجا وجود دارد به افرادی برمی‌گردد که مبتلا شده‌اند و هیچ علائمی نداشته‌اند یا کسانی که علائم بسیار خفیفی داشته‌اند. پرلمن می‌گوید روشن نیست که آیا سیستم ایمنی این افراد به‌طرز مؤثری «برانگیخته» می‌شود تا واکنشی پایدار ایجاد کند یا نه؛ هر‌چند او می‌گوید حدس می‌زند (و تأکید می‌کند این فقط یک حدس است) آنها از حفاظت کافی برای پس‌راندن بیماری‌های شدید برخوردار خواهند بود. در عین‌ حال‌ که این سناریو حقیقتا امیدبخش می‌نُماید، پرلمن محتاط به‌ نظر می‌رسد. این نوع حفاظت، اگر که رخ دهد، در سطح فردی وجود خواهد داشت. احتمالا انبوهی از افراد وجود خواهند داشت که هرگز مبتلا یا واکسینه نشده‌اند. به گفته پرلمن اگر آنها به ویروس مبتلا شوند، «قاعدتا باید هنوز هم شاهد بیماری بدی باشیم ». ایمنی کاهشی ایمنی کاهشی، سومین سناریو، گونه‌ای از ایمنی کارکردی است. در این سناریو، افرادی که مبتلا یا واکسینه شده‌اند، حفاظتشان را به‌مرور زمان از دست می‌دهند. مناچری می‌گوید ولی حتی اگر ایمنی کاهش یابد، ابتلای مجدد شدت کمتری خواهد داشت: «شما هرگز مثل دفعه اول بیمار نخواهید شد». آن مرد هنگ‌کنگی ممکن است نمونه‌ای از همین پدیده باشد، هرچند جزئیات واکنش سیستم ایمنی او به نخستین و دومین ابتلا هنوز منتشر نشده است. این همان الگویی است که در مورد چهار ویروس کرونایی که علت حدود 15 درصد از سرماخوردگی‌های معمولی هستند، دیده‌ایم. افراد ممکن است پس از مدت زمان نسبتا کوتاهی دوباره به این ویروس‌ها مبتلا شوند . 30 ‌سال قبل، دانشمندان انگلیسی گزارش دادند که یک سال پس از مبتلاکردن عمدی شمار کوچکی از داوطلبان به 229 E ، دوسوم‌شان وقتی مجددا در معرض این ویروس قرار گرفتند، به آن مبتلا شدند. آنها نوشتند: «ولی تکثیر و انتشار ویروس کوتاه‌تر از قبل بود و در هیچ‌یک از آنها منجر به سرماخوردگی نشد». در یک مطالعه بلندپروازانه دیگر، پژوهشگران هلندی 10 فرد سالم را دهه‌ها دنبال کردند تا سطح پادتن‌های مخصوصِ چهار کروناویروس انسانی را در بدن آنها، با فواصل منظم، اندازه‌گیری کنند. افزایش پادتن‌ها به‌عنوان گواهی از ابتلای اخیر آنها تعبیر می‌شد. اکثر آنها چندین بار به هر‌یک از این ویروس‌ها مبتلا شده بودند. کوتاه‌ترین دوره بین دو ابتلا شش ماه بود، هرچند میانگین دوره بین دو ابتلا 30 ماه بود. آنها نوشتند: «ما در 12 ماهِ پس از ابتلا شاهد ابتلائات مجدد مکرر بودیم و در 6 ماهِ پس از ابتلا سطح پادتن‌ها به‌میزان چشمگیری کاهش یافت». این مقاله منتشر‌نشده یعنی هنوز بازنگری علمی دقیق را نگذرانده است. نویسنده ارشد این مقاله، لیا وان در هوئک از دانشگاه آمستردام، گفت احساس او این است که محتمل‌ترین سناریو در مورد SARS-2 ایمنی کاهشی خواهد بود؛ اگرچه قادر به توضیح دقیق وضعیت کسانی نیست که دوباره مبتلا می‌شوند. او گفت: «اینکه علائم ابتلای مجدد چه خواهد بود به‌کلی نامعلوم است. این علائم ممکن است کمتر یا بدتر، یا همان علائم ابتلای نخست باشند. ما دانشمندان نمی‌توانیم در‌این‌باره پیش‌بینی کنیم». کرامّر معتقد است تصویر کلی آمیزه‌ای از همه اینها خواهد بود. برخی ایمنی استریل‌کننده خواهند داشت ولی ایمنی اکثر افراد از نوع ایمنی کارکردی و یا کاهشی خواهد بود. نتیجه نهایی: کمتر با آن نوع بیماری‌ای مواجه خواهیم شد که اکثر کشورها را واداشت تا در بهار امسال به اقدامات فوق‌العاده‌ای نظیر تعطیل‌کردن اقتصاد و جامعه دست بزنند . ایمنی محوشونده ایمنی محوشونده سناریویی را شرح می‌دهد که در آن مبتلایان تمام مکانیسم‌های دفاعی و ایمنی‌ای را که علیه ویروس در بدنشان ایجاد شده، در یک دوره زمانی، از دست‌ می‌دهند. پس از آن نقطه، ابتلای مجدد شبیه ابتلای نخست خواهد بود‌؛ یعنی همه خطرات ناشی از بیماری شدیدی را که هم‌اکنون در مورد کووید‌‌19 شاهدیم در پی خواهد داشت. به تصورِ همه متخصصانی که با این مجله حرف زدند، این امکان محتمل نیست. پرلمن می‌گوید: «نمی‌توانم وضعیتی را تصور کنم که در آن فردی مبتلا شود و سپس 10 سال بعد دوباره مبتلا شود و هیچ‌گونه ایمنی هم نداشته باشد». مناچری افزود: «اگر در بدن شما واکنشی برای ازمیان‌برداشتن ویروس ایجاد شود، به‌نظرم آن ایمنی در بلندمدت در شما استمرار می‌یابد»؛ هرچند او درباره افرادی که هیچ علائمی نداشته‌اند یا علائم‌شان بسیار خفیف بوده است، تردید دارد: «در مورد چنین افرادی شاید قضیه این باشد که در بدن آنها اصلا هیچ ایمنی‌ای ایجاد نشده باشد؛ نه که ایمنی‌شان را از دست داده باشند». اگر حرف‌های این متخصصان درست باشد و بدترین سناریو هم مطرح نباشد، می‌شود انتظار داشته باشیم شاهد کاهش تهدیداتی باشیم که SARS-2 به‌‌مرور زمان پیشِ پای بشر می‌گذارد. سیستم ایمنی‌مان نحوه حل این مشکل را خواهد آموخت. این ویروس ممکن است به پنجمین کروناویروسِ انسانی به‌وجودآورنده سرماخوردگی‌های عادی بدل شود. هرچند، دن باروچ، مدیر یک مرکز ویروس‌شناسی و تحقیقات واکسن در بوستون محتاط به ‌نظر می‌رسد. به گفته او سفر از جایی که هم‌اکنون قرار داریم به موقعیتی مدیریت‌پذیرتر، سریع نخواهد بود. بیشتر جمعیت دنیا هنوز هیچ تجربه‌ای از این ویروس ندارند و حتی اگر واکسن‌ها مؤثر واقع شوند، واکسینه‌کردن میلیاردها نفر از مردم سراسر جهان نه ماه‌ها که سال‌ها کار می‌بَرَد. او معتقد است که آنچه احتمالا رخ می‌دهد، دقیقا با یکی از چهار سناریویی که در بالا فهرست کردیم، منطبق نخواهد بود. او می‌گوید ایمنی را بیشتر در سایه‌روشن‌هایی می‌بیند که بسته به وضعیت ایمنی افراد و نوعِ در‌معرض ویروس قرارگرفتن‌شان مدام تغییر می‌کنند. به ‌نظر باروچ واکنش سیستم ایمنی برخی افراد ممکن است در بعضی شرایط بیماری را به‌کلی دفع کند ولی در برخی افراد دیگر، بسته به نوع درمعرض ویروس قرارگرفتن‌شان، چه‌بسا کار به عفونت بکشد؛ مثلا اگر که افراد در معرض حجم بسیار زیادی از ویروس قرار بگیرند. او می‌گوید: «پاسخ کوتاه این است: هیچ نمی‌دانیم. پس، هر سناریو فرضیه‌ای بیش نیست ».