وزارت بهداشت در مهار کرونا نمره قبولی نمی‌گیرد

‌آقای رودگری،‌ شما اطلاعاتی از جزئیات واکسن‌های تولید‌شده خصوصا برکت دارید؟ اصلا در میان جامعه پزشکان اطلاعات واکسن‌های تولید داخل منتشر شده‌ است؟

در ابتدا باید گفت ایران از تولیدکنندگان واکسن از دهه‌های گذشته بوده و انستیتو پاستور ایران در سال ۱۲۹۹ شمسی پایه‌گذاری‌ شد. پس از جنگ اول جهانی این مؤسسه نوپا از تولیدکنندگان منحصربه‌فرد واکسن در منطقه خاورمیانه بوده است. ایران در سال ۱۳۰۰ شمسی صادر‌کننده واکسن به ترکیه، افغانستان، عربستان، عراق و چند کشور دیگر بود. مؤسسه تحقیقات و واکسن‌سازی رازی نیز از سال ۱۳۰۳ همکاری خود را با انستیتو پاستور آغاز کرد. بنابرین ایران می‌تواند توان تولید واکسن را داشته باشد، اما در‌خصوص واکسن‌های کرونا که ظاهرا از سوی چندین مؤسسه و ارگان در حال تولید است، اطلاعات زیادی در دسترس نیست؛ چون هنوز از فازهای مختلف تولید آنها مستندات و مقالاتی که حاوی جزئیات باشد، منتشر نشده و همچنین اثری از آنها در مجلات معتبر پزشکی هم نیست و گزارش‌ها هم ضد‌و‌نقیض است و وعده‌ها هم هنوز محقق نشده. فقط همین‌قدر می‌دانیم که واکسن برکت و انستیتو پاستور در حال گذراندن فاز سوم کارآزمایی بالینی خود هستند و واکسن برکت به پایان مراحل تحقیقاتی خود نزدیک است؛ هرچند شنیده می‌شود واکسن مشترک با کوبا ظاهرا به دلیل نیاز آن کشور، از سوی کشور کوبا تحویل داده نمی‌شود. به صورت کلی باید گفت برای کووید۱۹ ما چهار نوع رایج پایه یا پلتفرم تولید واکسن داریم که شامل ویروس کشته‌شده کامل، واکسن حاوی وکتور (حمال به‌علاوه بخشی از ژن‌های ویروس)، نوع مبتنی بر mRNA و در نهایت نوع پروتئینی است. در حال حاضر بیش از ده‌ها واکسن در حدود ۱۶ کشور جهان از‌جمله ایران یا ساخته شده یا در حال ساخته‌شدن یا در مرحله تحقیق است که بیشترین آنها بر پایه پروتئینی است و سپس نوع حاوی mRNA و بعد نوع وکتور‌دار و در آخر ویروس کشته‌شده رایج هستند. از این بین واکسن‌های معروف فایزر، آسترازنکا، مادرنا، اسپوتنیک، سینوفارم، سینووک و بهارات فاز سوم را طی کرده و مجوز محلی یا مجوز از مجامع بین‌المللی گرفتند. فعلا ۱۱ واکسن هم در مرحله فاز ۳ و آماده اخذ مجوز هستند.

طبق اخبار وزارت بهداشت، در ایران ۱۲ تیم روی واکسن کرونا کار می‌کنند که هشت پروژه فعال‌تر هستند؛ از‌جمله برکت (کووبرکت) و پاستور (کوو‌پارس). طبق مصاحبه مسئولان ارشد وزارت بهداشت، ایران حتی به دنبال تولید واکسن مشابه فایزر بر مبنای mRNA نیز هست. در این بین اولین تست فاز سوم را برکت در دی‌ماه سال پیش آغاز کرد که کماکان ادامه دارد. واکسن مشترک ایران و کوبا که به همت انستیتو پاستور وارد فاز ۳ بالینی شده، از نوع حاوی وکتور است، ولی طبق برخی اخبار معلوم نیست کوبا در تحویل واکسن به تعهدات خود عمل کند. واکسن‌سازی رازی نیز به دنبال واکسن بر مبنای پروتئین‌های نوترکیب است. واکسن وزارت دفاع (فخراواک) بر پایه تکنولوژی ویروس کشته‌شده بوده و از سوی شرکت میلاد داروی نور در حال تحقیق است. دانشگاه علوم‌پزشکی بقیه‌الله نیز در حال ساخت واکسن نوترکیب یا recombinant است. بقیه سازندگان واکسن کرونا در ایران شرکت‌های دانش‌بنیانی هستند که چندان نام‌آور نیستند. شرکت سیناژن نیز با کمک کشور استرالیا مشغول ساختن واکسن نوترکیب پروتئینی اسپایکوژن است که فاز اول و دوم آن در استرالیا انجام شد. با همه اینها در مجموع اطلاعات ما از جزئیات علمی این واکسن‌ها بسیار کم است. طبیعتا اگر هم اطلاعات منتشر‌شده‌ای موجود می‌بود، کماکان برای نتایج فاز ۳ واکسن‌ها باید صبر کرد؛ هرچند وزارت بهداشت خبر از مجوز زودهنگام به واکسن برکت و پاستور می‌دهد.

‌‌به نظر شما آیا از نظر علمی امکان‌پذیر است در شرایطی که در جهان پنج واکسن شناسایی شده، ما پنج واکسن رونمایی کنیم، اما هنوز به مرحله تولید نرسیده باشد؟

این سخن درست نیست که در جهان پنج مورد واکسن موجود است؛ چون حدود ده‌ها واکسن در دست بررسی هستند ولی فقط چند مورد مجوز از مراجع شناخته‌شده معتبر جهانی داشته و در واکسیناسیون‌های ملی به کار می‌روند.

‌گفته شده در آینده نزدیک واکسن برکت تولید گسترده خواهد داشت و فازهای بعدی واکسیناسیون با برکت خواهد بود. با توجه به عدم انتشار نحوه تولید این واکسن آیا می‌توان نگرانی از بابت تزریق آن داشت؟

نگرانی همیشه و برای همه واکسن‌ها در جهان وجود دارد. بنابراین می‌توان هم نگران و هم امیدوار بود. هنوز به صورت رسمی و علمی مستندات واکسن برکت در مقاله‌ای منتشر نشده است، اما به‌طور پراکنده شنیده می‌شود که در مرحله آزمایشی به داوطلبان این واکسن زده شده که برخی شرایط خوبی داشتند و برخی هم دچار عوارض شدند یا پس از دُز اول و پیش از دوم، کووید۱۹ گرفتند. این اخبار عمدتا به صورت موردی و در افواه بوده و مستنداتی علیه یا له آنها به‌طور رسمی نیست و این شفاف‌نبودن وضعیت و ضعف اطلاع‌رسانی نقص بزرگی است. در حال حاضر با اصرار مسئولان وزارت بهداشت و به دلیل مشکلاتی جدی که در روند واکسیناسیون واقع شده و به دلیل فقدان دسترسی مستمر و مطمئن به واکسن‌های وارداتی، ظاهرا پیش از اتمام فاز ۳ مجوز استفاده برای واکسن برکت صادر شده که مورد نقد مسئولان علمی و حتی کمیته ملی اخلاق در پژوهش‌های پزشکی و همین‌طور مورد تذکر معاونت پژوهشی وزارت نیز بوده است. با وجود این نگرانی‌ها، وزیر بهداشت اعلام کرده که مجوز واکسن‌های رازی، فخرا و پاستور نیز به‌زودی صادر می‌شود. البته باید بدانیم تصمیم برای صدور مجوز جهت واکسن‌هایی که هنوز در حال کارآزمایی بالینی هستند، فقط در صورت شرایط بحرانی و عدم دسترسی به هیچ نوع واکسن دیگری حتی از انواع معتبر وارداتی، شاید از لحاظ سیاست‌گذاری برای تداوم واکسیناسیون ملی تا حدی توجیه شود، وگرنه تمامی واکسن‌های معروف جهان پس از تکمیل فاز ۳ برای مجوز اقدام کردند؛ مثلا اسپوتنیک هم که پیش از انتشار مقاله فاز ۳ آن در مجله لنست مورد اقبال ایران قرار گرفت، قبلا فاز ۳ را در روسیه تکمیل و مجوز گرفته بود؛ هرچند ایران پیش از انتشار مستندات در مجله لنست، اسپوتنیک را ابتیاع کرد.

‌در هفته‌های گذشته در حالی که کشور ما هفته‌ای یک واکسن رونمایی کرد، مردم برای واکسینه‌شدن به ارمنستان رفتند. آیا دلیل این مسئله را می‌توان بی‌اعتمادی به واکسن‌های داخلی تلقی کرد؟

این موضوع بیشتر ناشی از عدم برنامه پویا، مستمر و آینده‌نگر برای تأمین واکسن از خارج بوده است. به‌طوری‌که ما زمان‌بندی دقیقی از نهادهای مسئول واکسیناسیون ندیدیم و برنامه ایشان دچار تشتت شده و مردم که از وضعیت خسته و نگران‌اند، طبیعتا به دنبال واکسن در هر جایی می‌روند؛ به‌خصوص که به‌تازگی سوش هندی دلتا به‌سرعت در حال گسترش است. در مجموع نمره دست‌اندرکاران تا این لحظه ‌نمره قبولی نیست، اما بعید می‌دانم علت رجوع مردم به خارج برای واکسن صرفا به دلیل بی‌اعتمادی باشد، بلکه بیشتر مردم خسته هستند و وعده زیاد شنیدند و متأسفانه روند واکسیناسیون نیز عملا کند است و نتوانسته اعتماد مردم را جلب کند. در این میان شاید فقدان مستندات کافی از فاز ۳ واکسن‌های داخلی نیز موجب بی‌اعتمادی یا کم‌اعتمادی اهل فن و صاحبان دانش نسبت به واکسن‌های داخل باشد؛ چون ما نیاز داریم تا جامعه پزشکی از این تولیدات حمایت کنند، پس باید از نظر علمی با مستندات آنها را قانع کرد.

‌درباره پیک پنجم کرونا و وضعیت بحرانی در جنوب کشور بگویید. در‌حالی‌که با واکسیناسیون، کرونا در کشورهای مختلف تا حدودی کنترل شده، ما وارد پیک پنجم شده‌ایم؛ چقدر این واکسیناسیون قطره‌چکانی در ایجاد شرایط فعلی مؤثر است؟

مسلما کندی روند واکسیناسیون فرصت بیشتری به ویروس جهت جهش و ایجاد سوش‌های جدید و گاهی بدتر می‌دهد. بنابراین عبور ویروس از بدن‌های بیشتر مساوی با فرصت بیشتر برای جهش است. از طرفی واکسیناسیون در حال حاضر تنها راه مؤثر برای شکستن حلقه انتقال است که متأسفانه در ایران بسیار کند پیش می‌رود. البته کاهش سطح رعایت پروتکل‌های بهداشتی از سوی مردم نیز مزید بر علت است که خود علل متفاوتی دارد. مردم به لحاظ اقتصادی در مضیقه سختی هستند، لذا نیاز به بیرون‌آمدن و کسب درآمد دارند و از طرفی رعایت پروتکل‌ها هزینه دارد. برخی دلایل دیگر از‌جمله صف‌های مختلف، تجمعات انتخاباتی، دورهمی‌های دوستانه و خانوادگی و علت‌های دیگر را هم باید افزود. البته مردم پیشرفت کشورهای دیگر در امر واکسیناسیون ملی را می‌بینند که الزاما همه آنها از‌ کشورهای پیشرفته نیستند و این نوعی یأس را نسبت به روند موجود تلقین می‌کند و از همکاری آنان می‌کاهد.

‌آیا ویروس دلتا کشنده‌تر است؟

الزاما خیر. به نظر نمی‌رسد که سوش دلتا کشنده‌تر باشد؛ هرچند تا حدی اختلافات بالینی و اپیدمیولوژیک با سوش اولیه آلفا دارد؛ از‌جمله شیوع بیشتر آب‌ریزش بینی، گلودرد، اسهال و استفراغ یا افزایش سرعت انتقال بین‌فردی بین ۴۰ تا ۶۰ درصد و همچنین ابتلای کودکان و نوجوانان در سوش دلتا بیشتر دیده شده است. در حقیقت قدرت گسترش بیشتر واریانت دلتا موجب افزایش قدرمطلق عددی مبتلایان می‌شود و این باعث افزایش قدرمطلق عددی بستری‌ها و در نهایت مرگ‌ومیر می‌شود. بنابراین افزایش عددی تعداد بستری و مرگ‌و‌میر نشانه کشندگی بیشتر نیست و بیشتر نشانه سرایت بیشتر است. در انگلستان پس از سقوط تعداد مبتلایان پس از پیشرفت چشمگیر قبلی در واکسیناسیون ملی، اکنون به دلیل گسترش سوش دلتا و کاهش سطح سخت‌گیری‌های اجتماعی، شاهد افزایش تعداد مبتلایان به حدود 30 هزار نفر روزانه هستیم؛ در‌حالی‌که تعداد مرگ‌ ناشی از کووید در این کشور زیر ۱۰ تا ۲۰ نفر است که نشانه تأثیر واکسیناسیون روی تعداد بستری و مرگ است.

‌آیا ویروس دلتا همان ویروس هندی است؟

بله همان ویروس است، اما یک‌ نوع دلتا‌پلاس هم به‌تازگی پدیدار شده که در یک‌ جهش با دلتا متفاوت است و بیشتر اختلاف در سرعت بیماری‌زایی دارند.

‌شما به‌عنوان یک محقق در حوزه بیماری کووید، در حال حاضر وضعیت کشور از نظر پاندمی را چطور ارزیابی می‌کنید؟

متأسفانه در واکسیناسیون بسیار عقب هستیم ولی در عین حال کار کارشناسی و تغییر در استراتژی‌ها نیز برای دفع معضل در حد مشکلات فعلی ما نیست و دست‌اندرکاران دچار تشتت و کندی در اجرا شده‌اند. با روند فعلی واکسیناسیون باید در آینده منتظر پیک‌های بعدی و حتی تولید و تجمع واریانت‌های جدیدتر نیز بود. در سیستان‌و‌بلوچستان نیز احتمالا به دلیل ترددهای مرزی و فقدان آمادگی نهاد‌های بهداشتی، بیماری کووید۱۹ ناشی از دلتای هندی به صورت انفجاری رشد کرده است و به دلیل شیوع بالا، تعداد بستری و مرگ‌ نیز بالا رفت؛ چون میزان واکسیناسیون ناچیز بوده، سوش هندی توانسته هم تعداد بالایی را مبتلا کند و هم موارد علامت‌دار را که در بیمارستان بستری هستند، افزایش دهد. این روند به سایر استان‌ها و شهرها هم در حال گسترش است. به نظر می‌رسد برای تغییر در روند موجود، نیاز به تغییر در سیاست‌گذاری‌های حوزه واکسیناسیون و حتی سیاست‌گذاران آن باشد.