خشنودی پکن، نگرانی واشنگتن

با وجود افت محبوبیت در نظرسنجی‌ها، وضعیت نامناسب اقتصادی و رسوایی جنجالی در سال 2016 درباره فروش یک زمین در اوزاکا برای ساخت مدرسه، بازگشت آبه به قدرت در سال 2012 و در‌اختیار‌داشتن نخست‌وزیری ژاپن در هشت سال اخیر ثمری مهم برای توکیو داشته است؛ ایجاد اتحادی سرسختانه با ایالات متحده. حال با کناره‌گیری آبه، واشنگتن در میانه افزایش تنش‌های خود با پکن نگران ازدست‌دادن متحدی استراتژیک در شرق آسیاست. فارغ از نام جانشین شینزو آبه، سیاست توکیو در قبال واشنگتن و پکن و تغییرات احتمالی در سیاست خارجی و دفاعی ژاپن یا تداوم سیاست‌های آبه، کلیدی‌ترین موضوعات برای متحدان و رقبای توکیو محسوب می‌شوند.

از طرف دیگر، شینزو آبه در اجرای کامل برخی از مهم‌ترین سیاست‌های اقتصادی خود ناکام بود که از‌جمله آن می‌توان به دستیابی به تورم دو‌درصدی، پیوستن و رهبری مذاکرات برای مشارکت کشورهای دو سوی اقیانوس آرام، کاهش مالیات شرکت‌ها و افزایش تعداد کارگران خارجی در ژاپن اشاره کرد. هر اندازه آبه در سیاست‌های اقتصادی ناکام بود، اقدامات او در حوزه دفاعی و سیاست خارجی فراتر از اقدامات اسلاف خود در دهه‌های پس از پایان جنگ جهانی دوم بود.

او اصرار داشت ماده 9 قانون اساسی ژاپن اصلاح شود تا مانع بزرگ بر سر راه ایجاد ارتش در این کشور برطرف شود. این اصلاح در نهایت مطابق خواست آبه انجام شد تا صنایع ژاپن با همراهی متحدان، به ساخت تجهیزات نظامی بپردازند، شورای امنیت ملی به نهادهای دولت ژاپن افزوده شود و برای نخستین بار بودجه سالانه دفاعی که قابل افزایش است، برای دولت ژاپن در نظر گرفته شود. آبه بر‌خلاف نخست‌وزیران سابق ژاپن، در بازدید از پرل‌هارپر به میزبانی باراک اوباما، رئیس‌جمهوری سابق ایالات متحده، به‌روشنی از نقش کشورش در جنگ جهانی دوم عذرخواهی کرد.

آبه سیاست خارجی ژاپن را در سراسر آسیا گسترش داد و در مهم‌ترین اقدام خود در این حوزه به تقویت روابط با هند پرداخت. استرالیا نیز در کنار دیگر کشورهای جنوب شرق آسیا شاهد گسترش روابط خود با ژاپن بودند. آبه تمام اقدامات سیاست خارجی خود به‌ویژه در آسیا را با یک ذهنیت مشخص انجام می‌داد؛ رقابت با چین تحت رهبری شی جینپینگ که روزبه‌روز بر قدرت و نفوذش افزوده می‌شد و تهدیدی جدی علیه توکیو به شمار می‌آمد. پیام آبه به کشورهای آسیایی بسیار ساده و واضح بود؛ ژاپن «غیرچینی» است؛ کشوری که می‌توانید با آن به‌راحتی و با رعایت هنجارها و قوانین منطقه‌ای کار کنید و اطمینان داشته باشید که هیچ خطر و آسیبی برای شما نخواهد داشت. شاید یک تصادف دیگر در عمر سیاسی شینزو آبه این باشد که او تقریبا زمانی دوباره به قدرت بازگشت که شی جینپینگ در چین به رأس هرم قدرت در پکن رسید.

این دو رهبر به مدت هشت سال روابط اقتصادی و خارجی خود را گسترش دادند. از یک سو چین با تمرکز بر طرح ابتکاری «کمربند و جاده» اقدام به توسعه مناسبات اقتصادی خود کرد و از سوی دیگر ژاپن تلاش کرد تا کمپانی‌های ژاپنی فعال در چین را به فعالیت در خارج از این کشور ترغیب کند. اما فراتر از تنش‌های اقتصادی، مهم‌ترین نگرانی پکن درباره ژاپن، مدرن‌سازی ارتش این کشور بود. ژاپن نه‌تنها در برابر ماجراجویی‌های چین در قبال جزایر مورد مناقشه‌ دو کشور ایستادگی کرد، بلکه روابط نظامی خود با رقبای چین در منطقه از‌جمله هند و استرالیا را توسعه بخشید و به گسترش رابطه خود با تایوان هم ادامه داد؛ بنابراین تردیدی نیست که کناره‌گیری آبه از قدرت، باعث آرامش خاطر رهبران پکن خواهد شد. چین امیدوار است جانشین آبه، نه به اندازه او انرژی داشته باشد و نه دیدگاه‌های مشابه او برای تداوم رویارویی با چین در منطقه و جهان را.

اتحاد با واشنگتن

تمرکز سیاست خارجی آبه، اتحاد با ایالات متحده بود و او توانست با بازبینی در یک‌سری از سیاست‌ها و با کمک باراک اوباما، رابطه توکیو و واشنگتن را نزدیک‌تر از هر زمانی کند. با ورود دونالد ترامپ به کاخ سفید، آبه با علم به این واقعیت که همکاری با واشنگتن کلید ثبات در توکیو به شمار می‌آید، از پیروزی ترامپ در انتخابات استقبال کرد. دلیل دیگر تمایل آبه به نزدیک‌شدن به ترامپ، مقابله با چین بود. نخست‌وزیر ژاپن از واشنگتن تضمین می‌خواست که در صورت بروز بحران در شبه‌جزیره کره یا در رابطه توکیو و پکن، واشنگتن از ژاپن حمایت خواهد کرد.

آبه همچنین برای جلب رضایت ترامپ حاضر شد مذاکرات جدیدی با واشنگتن برای دستیابی به توافق تجاری مد‌نظر ترامپ و کاهش تعرفه‌های تجاری میان دو کشور انجام دهد. همراهی آبه با سیاست‌های متفاوت در واشنگتن به اندازه‌ای بود که هر اندازه پکن از خروج او از قدرت خشنود شود، واشنگتن نگران خواهد شد. نخست‌وزیر ژاپن در کنفرانس خبری استعفا، از ناتوانی خود در متقاعد‌کردن روسیه به بازگرداندن جزایر کوریل که از زمان پایان جنگ جهانی دوم مورد مناقشه دو کشور قرار دارد و نیز ناکامی در بازگرداندن ژاپنی‌های ربوده‌شده از سوی کره‌شمالی ابراز تأسف کرد. او همچنین به شکست خود در بازبینی قانون اساسی برای انجام اصلاحات اقتصادی اشاره کرد.

با‌این‌حال تردیدی نیست که آبه در هشت سال اخیر یکی از موفق‌ترین رهبران آسیا بود. او در آخرین سال نخست‌وزیری خود توانست بحران شیوع ویروس کرونا را مدیریت کند و در هشت سال حضور خود در قدرت موقعیت ژاپن در مناسبات منطقه‌ای و بین‌المللی را ارتقا ببخشد.

اکنون سؤال مهم این است که چه کسی جانشین شینزو آبه می‌شود و جانشین او تا چه حد به سیاست‌های آبه پایبند خواهد ماند؟ در‌حال‌حاضر حزب لیبرال‌دموکرات اکثریت را در پارلمان ژاپن در اختیار دارد؛ بنابراین رهبر بعدی این حزب هم کم‌و‌بیش سیاست‌های آبه را دنبال خواهد کرد. در‌حال‌حاضر «فومیو کیشیدا» وزیر سابق امور خارجه، «شیگرو ایشیبا» وزیر سابق دفاع، «تارو کونو» وزیر فعلی دفاع و «یوشیهیدا سوگا» وزیر ارشد کابینه، بیشترین شانس را برای جانشینی آبه در اختیار دارند و هر‌کدام از این افراد که بتوانند رأی موافق پارلمان را کسب کنند، باید نسبت خود را با سیاست‌های هشت‌ساله آبه مشخص کنند.

با وجود افت اخیر در نظرسنجی‌ها، آبه محبوب‌ترین سیاست‌مدار در ژاپن بود و تردیدی نیست که هیچ‌کدام از سیاست‌مداران ژاپنی اقتدار و اختیارات آبه را نداشتند؛ اما پیونگ‌یانگ و پکن اعتقاد دارند هر فردی که جانشین آبه شود، اتحاد توکیو و واشنگتن حفظ خواهد شد. از منظر اقتصادی هم بازارهای مالی منتظر هستند تا رویکرد نخست‌وزیر ژاپن در قبال اصلاحات اقتصادی را که آبه در پی اجرای آنها بود، مشاهده کنند.

در ‌این‌ میان آمریکایی‌ها شاید نگرانی کمتری درباره تحولات سیاسی پیش‌رو در توکیو دارند. یک دهه پیش شرایط فرق می‌کرد و ایالات متحده با اضطراب تحولات سیاسی در ژاپن را نظاره‌گر بود؛ اما امروز اتحاد دو کشور مستحکم‌تر شده و حزبی اکثریت را در ژاپن در اختیار دارد که اتحاد با واشنگتن را کلیدی‌ترین عامل در ایجاد ثبات و حفظ موقعیت توکیو به‌عنوان سومین اقتصاد برتر جهان می‌داند.