چرا رفتند؟ چرا بازگشتند؟

هدی هاشمی- دانشجوی دوره دکترای شریف بود و از دانشگاه هیچ دریافتی نداشت، حالا برای تحصیل در دوره دکترای یکی از دانشگاه های امریکا بورسیه شده و ماهانه ۸۰ میلیون تومان هم کمک هزینه تحصیل می گیرد. بهترین تجهیزات آزمایشگاهی هم در اختیارش است و امکان کار در بهترین کمپانی های بزرگ دنیا را هم دارد. امکانی که فقط برای فارغ التحصیلان برترین دانشگاه های کشور، مهیاست تا جایی که برخی ها وسوسه می شوند و تعدادی از نخبگان هم هستند که به آن «نه» نمی گویند. بر اساس آمار سالنامه مهاجرت ایران، اغلب مهاجران ایرانی دارای تحصیلات دانشگاهی و متخصص هستند و نسبت درصدی تحصیلکردگان ایرانی از نسبت درصدی کشورهای میزبان بالاتر است. همچنین در گزارش رصدخانه مهاجرت ایران که به تحلیل آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ پرداخته است، میزان مهاجرت دانش آموزان المپیادی ۳۷/۲ درصد، مشمولان بنیاد با ۲۵/۵ درصد و رتبه های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵/۴ درصد افراد هستند. بر اساس همین پژوهش علت اصلی مهاجرت نخبگان این است که آنها شرایط کشور را مناسب کار و زندگی نمی دانند. گرچه مهاجرت نخبگان موضوع جدیدی نیست، اما در این سال ها داستان مهاجرت ایرانیان شکل دیگری به خود گرفته است. در این سال ها برخی از فارغ التحصیلان دانشگاه های مختلف درگیر کلاس زبان می شوند تا بتوانند امتحان آیلتس دهند و یک دانشگاه را اپلای کنند. با همه اینها، هستند برخی دیگر از نخبگانی که برای تحصیل چمدان می بندند و راهی شهر و دیار غربت می شوند و بعد از فارغ التحصیلی به کشور برمی گردند. موضوعی که در این سال ها در آمارهای معاونت علمی ریاست جمهوری هم آمده است که بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ نخبه از ۱۰۰ دانشگاه خارجی در ۴ سال گذشته به کشور بازگشته اند که عمده آنها در پارک های فناوری مشغول شده اند. با این اوصاف این گزارش روایتی است از دلایل مهاجرت دانشجویانی که به هردلیلی چمدان بستند و رفتند و مسائل و چالش های کاری آنهایی که فارغ التحصیل دانشگاه های مختلف دنیا شدند و بعداز پایان درس شان تصمیم گرفتند به ایران برگردند.

الهام یاوری، دارنده مدال طلای کشوری المپیاد کامپیوتراست و فارغ التحصیل مقطع دکترای رشته مهندسی صنایع از دانشگاه برکلی. دو مدرک فوق لیسانس در رشته های مدیریت و شرق شناسی دارد. یاوری ۸ سالی در ایالت کالیفرنیای امریکا زندگی کرده و سه سالی هم می شود که به کشور برگشته است. او ۴۵ سال دارد و حالا رئیس بنیاد سمپاد است. یاوری درباره علت بازگشتش به کشور می گوید: «زندگی در ایران را دوست دارم و برایم بسیار مهم بود که آدم تاثیرگذاری در کشور خودم باشم. البته زندگی در ایران هم سختی های خاص خودش را دارد.» یکی از دلایلی که یاوری برای آمدنش به آن اشاره می کند، دلبستگی به ایران است اینکه احساس تعلق خاطر به این کشور دارد: «در امریکا برایم مهم نبود که نظام اداری امریکا چگونه بود. اما برایم مهم است که نظام اداری ایران چگونه است؟ این احساس مالکیت را در امریکا نداشتم اما در اینجا دارم. اینجا سرزمینم است.» از او می پرسیم که به عنوان یک نخبه چه موضوعاتی در ایران برایش مهم است، می گوید: «نخبگان می خواهند میدان اثرگذاری برایشان باز باشد. احساس کنند می توانند در حوزه تخصصی خودشان به کشورشان خدمت کنند. اگر نخبه ای احساس اثرگذاری نداشته باشد مهاجرت می کند و می رود.»دکتر نوشین زندی پژوهشگر است. او دکترای نانو فناوری از دانشگاه شریف دارد. همین که دکترایش را گرفت با استادانش صحبت کرد تا بتواند یک دوره فرصت مطالعاتی را در رشته خودش در کشوری دیگر بگذراند. چند وقتی بررسی کرد تا اینکه سال ۹۶ توانست پذیرش یک دوره یک ساله را از دانشگاه هاروارد بگیرد. او سال ۹۷ به کشور برمی گردد، بازگشتی با هزار اما و اگر. خودش می گوید: «زمانی که وارد هاروارد شدم تفاوت دانشگاه را با دانشگاه فهمیدم.» زندی با اینکه در بهترین دانشگاه ایران یعنی شریف درس خوانده، اما در نگاهش هاروارد دنیای بی نظیری برای دانشجویان است: «درس خواندن در هاروارد تجربه ای عالی بود. در آن سال ها استادان دانشگاه شریف فرصت مطالعاتی را برای بهترین دانشجویانش فراهم می کردند و من هم دلم می خواست در هاروارد درس بخوانم. البته دانشجویان هم به صورت مستقل خودشان دانشگاه های مختلف را امتحان می کردند. من این شانس را داشتم که به هاروارد بروم. وارد دانشگاه که شدم تفاوت را فهمیدم. مدل آموزش، کیفیت تدریس، تجهیزات به روز آزمایشگاهی و کتاب های درسی به روز بود. دانشگاه بهترین امکانات و تسهیلاتش را در اختیار دانشجویان قرار می داد و دانشجویان خودشان را وقف پژوهش کرده بودند. جالب برایم این بود که سطح دانشجویان ما در شریف بالاتر از دانشجویان هاروارد است، اما متاسفانه تجهیزات و امکانات دانشگاه های ایران اصلا مناسب نیست. دانشجویان در آنجا بدون هیچ دغدغه ای کار پژوهش را انجام می دادند اما در ایران دانشجویان باید دنبال وسایل آزمایشگاهی بگردند. ماده و تجهیزات آزمایشگاهی وارد کشور نمی شود.» او به مشکلاتش در پژوهش اشاره می کند و می گوید: «ما مواد آزمایشگاهی نمی توانیم وارد کنیم، دستگاه ها مدت ها خراب است و دانشگاه بودجه تعویض یا تعمیر آن را ندارد. دستگاه ها بسیار قدیمی است و اصلا به روز نیست. آزمایشگاه های ما اصلا توان رقابت با آزمایشگاه های دانشگاه های برتر دنیا را ندارد. برای افرادی که دانشجوی شریف، تهران یا امیرکبیر هستند علم و جایگاه پژوهش بسیار مهم است. اینجا دانشجو به امان خودش رها می شود و دانشجویان هیچ گونه نقشه راهی ندارند.»

نوشین زندی سه سالی است که به کشور برگشته است، تصمیمی که برایش بسیار هم سخت بود: «واقعیت این است که هیچ جا ایران نمی شود. حداقل برای من اینگونه است به مشکلات زندگی در ایران فکر کردم. من نتوانستم آنجا زندگی کنم و برگشتم. الان هم هزاران مشکل کاری دارم. برخی وقت ها خسته می شوم کمی خلوت می کنم و دوباره ادامه می دهم. فکر کنید ما مواد را حتی از چین هم نمی توانیم وارد کنیم. بودجه دانشگاه ها محدود است ما حتی دستکش آزمایشگاهی و ظروف را خودمان می خریم.

چهار سال پیش درهای دانشگاه سیدنی به روی علی رضوانی باز شد. او لیسانس مکانیک دانشگاه شریف و فوق لیسانس مکانیک امیرکبیر بوده و برای دوره دکترای مهندسی پزشکی بورسیه دانشگاه سیدنی شد. دلش می خواست در بهترین دانشگاه ادامه تحصیل دهد. او حالا در همان دانشگاه پژوهش می کند. رضوانی درباره علت مهاجرتش می گوید: «راستش وضعیت کاری در ایران خوب نبود. اینجا  شرایط کار برای  نیروی انسانی  خیلی متفاوت است .وقتی پژوهشی ارائه می کنیم، پیگیر اجرایش می شوند و بودجه ارائه می دهند. به پژوهشگران شان اعتماد دارند و اجازه نمی دهند در راه پژوهش مشکل مادی و سختگیری و اعمال سلیقه پیش آید. اما در ایران پژوهشگر انگیزه ای برای پژوهش ندارد. صنایع از پژوهش های ما حمایت نمی کنند. شرکت ها اصلا به دانشگاه اعتماد ندارند.»

رضوانی خیلی وقت ها به برگشت به ایران فکر کرده اما هر بار مشکلات پیش رو را بررسی می کند: مهم ترین مساله من نظام وظیفه و مسکن است. اگر این مشکلات حل شود دلم می خواهد برگردم. البته باید قبول کنیم پژوهشگران ایرانی مشکلات بسیاری دارند. وضعیت علمی ایران برایم مهم است. امکانات دانشگاهی بسیار محدود است. اما باید حداقل امکانات زندگی را هم داشته باشم.» محمد امینی هم در مقطع کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاه شهید بهشتی درس خوانده است. رشته تحصیلی اش در دوره دکتری لیزر بوده است. او پژوهشگر اصلی دانشگاه ملی سنگاپور است: «حضور در یک مرکز پیشرفته مرتبط با کار و زمینه فعالیت اصلی ترین دلیل مهاجرتم بوده است. در اینجا به عنوان پژوهشگر و نه به صورت دانشجو مشغول به فعالیتم. دانشگاه در برخی از کشورها از طرح های تحقیقاتی پژوهشگران حمایت مالی می کند. برای همین به این دانشگاه آمدم. اگر در ایران از پژوهشگران حمایت مالی و معنوی شود، تسهیلات و تشویق های مناسبی برای دانشجویان کوشا و فعال انجام گیرد به ایران برمی گردم.» کارشناسی ارشد فیزیک را از دانشگاه صنعتی شریف گرفت و رفت دنبال کار. کار مناسبی پیدا نکرد برای همین چند وقتی تدریس خصوصی کرد تا خرج زندگی اش را دربیاورد. دانشجوی برتر شریف بود و همین که درسش تمام شد به ذهنش رسید برای زندگی و کار مناسب اپلای (در خواست به دانشگاه) کند. یک سال بعداز فارغ التحصیلی اش از دانشگاه تگزاس بورسیه گرفت. خودش می گوید اگر در ایران شرایط کاری مناسبی داشت هیچ وقت وطنش را ترک نمی کرد: «درآمدم در ایران پایین بود. رشته فیزیک هم  بازار کار  در کشور ندارد. شما فکرش را بکنید ما در شریف درس می خواندیم و آزمایشگاه های ما بسیار قدیمی بود و دستگاه ها هم فرسوده. ماه به ماه می آمد و وسیله ای خراب همینگونه گوشه آزمایشگاه بود و بودجه ای برای درست کردن آن دستگاه وجود نداشت. اما در دانشگاه اینجا توجه بسیاری به دانشجویان برتر دارند. موقعیت های کار آموزی بی شمار است و در کمپانی های بزرگ و پیشرفته دنیا جای کار برای ما وجود دارد که می تواند تجربه فوق العاده ای برای هر کسی باشد. در ایران حمایت کمتری  از دانشجویان برتر دکتری  می شود. همچنین به دلیل مشکلات مختلف در اخذ ویزا و پیچیدگی های این پروسه و همین طور محدودیت منابع مالی در دانشگاه ها حتی امکان شرکت در کنفرانس علمی خارجی برای دانشجویان ایرانی مهیا نیست و فرصت تعاملات با دانشگاه های برجسته براحتی از دست رفته است. به نظرم باید برای دانشجویان برتر تضمین شغلی وجود داشته باشد. وام های بلندمدت و کم بهره برای کسب و کارها بگذارند. تجهیزات دانشگاهی را به روز کنند و راهکاری برای ارتباط موثر بین صنعت و دانشگاه برقرار کنند.»