تفتیش عقاید یا نظرسنجی؟

به تازگی خبر و تصاویری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان می‌داد همراه با برگه‌های امتحانی دانش‌آموزان پایه دوازدهم، پرسش‌نامه‌هایی درباره گرایش‌های فکری، سیاسی، عقیدتی و مذهبی در میان آنها توزیع شده‌است.

این اقدام نامتعارف پرسش‌هایی را ایجاد کرد از جمله این که آیا این اقدام سلیقه‌ای و بر اساس تشخیص مدیران برخی مدارس بوده یا سازمان‌یافته و از طریق آموزش و پرورش اجرا شده‌است. آیا این سوالات مصداق نظرسنجی از دانش‌آموزان است یا این که اساسا به یک اظهارنامه کتبی شباهت دارد؟ ناظران در داوری این اقدام به اصل‌ بیست و سوم قانون اساسی اشاره کردند که تاکید دارد تفتیش عقاید ممنوع است. 

در حالی که حدس و گمان‌ها درباره صحت و سقم این پرسشنامه‌ها بالا گرفته بود نهایتا وزارت آموزش و پرورش در جوابیه‌ای این اقدام را «بزرگ‌ترین پیمایش دانش‌آموزی» خواند و نوشت: «در ارزیابی عملکرد دانش‌آموزان و نتایج آزمون آن‌ها هیچ‌گونه تأثیری ندارد و صرفاً به‌منظور ارزیابی وضعیت نظام آموزشی مورد استفاده قرار خواهد گرفت. داده‌های جمع‌آوری شده با هدف تحلیل جامعه دانش‌آموزی مورد بهره برداری قرار گرفته و نتایج فردی به صورت محرمانه باقی خواهد ماند» با این حال این پرسش همچنان به قوت خود باقی مانده که اگر نتایج محرمانه است و تاثیری ندارد چرا باید نام و نام خانوادگی دانش‌آموز درج شود؟

با زاویه نگاه مثبت اگر به سوی این اتفاق نظر کنیم به قصد نظر سنجی، آن هم بدون افشای هویت، برای تشخیص علایق و سلایق نسل جدید و با هدف تجدید نظر در برخی سیاست ها اشکالی متوجه آن نمی‌شود. منتها باید دید که آیا داوطلبانه بوده و بعد از اظهار نظر مشکلی را متوجه پاسخ دهنده نمی‌کند یا قابل شناسایی و تطبیق است؟ نوع گزینه‌های مطرح شده هم باید به گونه‌ای باشد که بتوان از میان آنها بدون ترس از برخورد، دست به انتخاب زد نه گزینه‌هایی که اشخاص را مجبور کند بین چیزهایی از پیش تعیین شده ناچار به انتخاب باشند. 

محمدرضا نیک نژاد معلم باسابقه و کارشناس مسائل آموزش و پرورش به «شبکه شرق» می‌گوید: «اظهار‌نظرهای سیاسی در جامعه‌ای مثل جامعه ایران می‌تواند همراه با پیامدهایی باشد. این نظرسنجی در شرایط خاص بعد از اعتراضات سال ۱۴۰۱ انجام شده که بخش بزرگی از جامعه دهه‌های هشتاد و نود درگیر آن بوده‌اند. حال وقتی این دهه‌ها مورد پرسش قرار می‌گیرند، اولین موردی که به ذهن‌شان خطور می‌کند این است که این نظر سنجی چه پیامدهایی برایشان خواهد داشت و همین مساله باعث استرس و اضطراب‌شان خواهد شد.»

نیک نژاد این ابهام را مطرح می کند که آیا نهاد دیگری دست اندرکار برگزاری این نظرسنجی بوده یا نه و به «شبکه شرق» می‌گوید: «اگر این پرسش‌ها را از یک دانش‌آموز ساکن کشورهای اسکاندیناوی می‌پرسیدند، مورد اعتراض جامعه قرار می‌گرفت چون این سوالات بوی تفتیش عقاید می‌دهد. نوع سوال‌های مطرح شده رنگ و بوی ایدئولوژیک بالایی دارند بنابراین نهادی که دارد این نظرسنجی را برگزار می کند قطعا با هدف سیاسی و امنیتی این کار را انجام داده است چرا که سوال‌ها آموزشی و با هدف ارتقای کارایی آموزش نبوده است. به نظر می‌رسد سوالات خیلی فراتر از وزارتخانه آموزش و پرورش بوده است.»

«شبکه شرق» همچنین با یک دانش‌آموز پایه دوازدهم  ساکن تهران در مورد تجربه پر کردن این «نظرسنجی» گفت‌وگو کرد. علیرضا می‌گوید: «آخرین امتحان‌ ما درس هویت اجتماعی بود. سر جلسه دیدیم به جز پاسخ نامه درس، یک پاسخ نامه دیگر هم وجود دارد. چیزی مانند دفترچه کنکور بود. ۱۰ دقیقه مانده به امتحان آمدند و توضیح دادند که این یک پرسشنامه است و باید جواب بدهیم. مثل این که به برخی مدارس داده‌بودند و به برخی مدارس نداده‌بودند. مدل سوالاتش هم گویا برای هر شخص متفاوت بوده و سوالات سیاسی هم بوده‌است. مثلا اولین سوال برای ما این بود که معمولا در خانه چقدر فارسی صحبت می‌کنید؟» 

برخی ناظران در واکنش به این نظرسنجی متذکر شده‌اند که این احتمال وجود دارد که دانش‌آموزان به دلایلی با ملاحظات پاسخ‌ها را انتخاب کنند و این فرآیند باعث می‌شود نتیجه از پیش مشخص باشد. بنابراین جواب‌های بعضا «غیرواقعی» نه تنها نظرسنجی را از نظر ارزش آماری مخدوش می‌کند بلکه نتایج اشتباهی را به مسئولان نشان می‌دهد. نیک‌نژاد در این زمینه توضیح می‌دهد: «از نظر من احتمالا خیلی از دانش‌آموزان سوالات را به نوعی پاسخ داده‌اند تا آسیبی به زندگی فردی و اجتماعی‌شان وارد نشود. همچنین معتقدم حدود ۱۰ یا ۱۵ درصد از دانش‌آموزان درگیر فضاهای سیاسی و اخبار و شبکه‌های ماهواره‌ای باشند اما درگیر کردن دانش‌آموزانی که احتمال می‌دهیم در بند سیاست نیستند می‌تواند بسیار آسیب‌زا باشد.»