رفتار دست به عصای میراث فرهنگی خوزستان در قبال بافت تاریخی

به گزارش شبکه شرق، عضو شورای فنی میراث فرهنگی خوزستان گفت: میراث فرهنگی ۲۰ سال است در همین زمینه با نهادها و اداره‌های مختلف مکاتبه کرده و نسبت به وضعیت شوادان‌های شوشتر هشدار داده است.

میراث فرهنگی از نظر قوانین و ضوابط، قدرت برخورد با هر عامل تخریب‌کننده و متعرض به بافت تاریخی را دارد. نمونه‌ آن را می‌توان در تجربهٔ شوش دید که مجوز ساخت زیرگذر ورودی شوش یا پل مقابل بیمارستان شوش از سوی میراث فرهنگی صادر نمی‌شود. اما این نهاد، با وجود وضعیت بحرانی «شوادان»‌ها (زیرزمین‌های عمیق) و شبستان‌های شوشتر که سازه‌هایی در نوع خود کم‌نظیر هستند، کاری انجام نمی‌دهد.

گرچه ستاد بحران دو بار برای این موضوع جلسه‌ای بدون خروجی تشکیل داده است، رفتاری جدی هم از سوی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هم در شهری که اثری فاخر در لیست آثار ثبت جهانی دارد (سازه آبی) دیده نمی‌شود.

کوچه‌ها و خیابان‌ها در بافت تاریخی شوشتر عرضی کم و دیوارهایی با ارتفاع زیاد دارند و با توجه به سکونت مردم در این بافت، ایمن‌سازی بناها از اهمیت بالایی برخوردار است. فعالان می‌گویند این کوچه‌ها در حوادث، کمک‌رسانی یا استفاده از ماشین‌آلات را با مشکل روبه‌رو خواهند کرد و آب‌گرفتگی «شوادان»‌ها احتمال ریزش برخی خانه‌ها را بالا برده است.

قبل از عصر مدرن و وجود کولرهای گازی، مردم خوزستان در بعضی از شهرها به ویژه در شوشتر و دزفول و حتی اهواز اقدام به ساخت شوادان می‌کردند. شوادان‌ها دقیقا در زیر ساختمان ساخته می‌شدند و نزدیک به هشت متر عمق داشتند.

دما در این عمق اغلب ثابت بود و مردم در فصل گرما به شوادان‌های خانه‌هایشان می‌رفتند. در سال‌های اخیر وضعیت اما استحکام شوادان‌ها بحرانی شده است به طوری که کف بعضی‌ از خانه‌ها در شوادان سقوط کرده و به طور کامل تخریب شده است. حتی مالک یکی از شوادان‌ها در شوشتر از روی طعنه و کنایه ۵۰ بچه‌ماهی «کپور» را در شوادان انداخت که مدتی پیش در فضای مجازی مورد توجه قرار گرفت.

وضعیت کنونی شوادان‌ها باعث شده در شرایط بحران آب اما حجم بسیاری از آب هدر رود و بدتر از همه خانه‌های تاریخی شوشتر را تخریب کند. در حال حاضر بحرانی‌ترین نقاط شهر شامل مرکز شهر شوشتر نزدیک به چهارراه امام، اطراف خانه‌ مستوفی، خیابان مسجد جامع، خیابان سادات و نزدیک هتل طبیب است که شوادان‌هایشان در شرایط مناسبی نیستند و لازم است متولیان اقدامی عاجل انجام دهند.

بحران آب و شوادان‌ها

در قدیم مردم برای گریز از گزند گرما در شوشتر، دزفول و مسجدسلیمان و حتی در عراق از استادکاران شوشتر دعوت می‌کردند که برایشان شوادان‌ بسازند. دمای درون شوادان‌ بین ۲۵ تا ۳۰ درجه ثابت است. این توضیح را عضو شورای فنی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی خوزستان می‌دهد و تأکید می‌کند که تا همین حالا از شوادان‌ها استفاده می‌شود و از قدیم هیچ‌وقت گزارشی از آب‌گرفتگی شوادان‌ها نداشتیم.

«علی محمد چهارمحالی» درباره‌ٔ علت آب‌گرفتگی شوادان‌های شوشتر هم به «پیام ما» می‌گوید که فرسودگی شدید شبکه‌ آب‌وفاضلاب و نشت آب در نقاطی که در عمق زمین است به شوادان‌ها می‌رسد و موجب این اتفاق می‌شود.

به گفتهٔ او، برخی می‌گویند آبی که به شوادان‌ها آمده مربوط به سفره‌های آب زیرزمینی است که این مسئله از سوی کارشناسان مربوطه رد شد و در گذشته اتفاقاً سفره‌های آب زیرزمینی بیشتری بوده اما گزارشی از آب‌گرفتگی نداشتیم.

عضو شورای فنی میراث فرهنگی خوزستان ادامه می‌دهد: «اداره‌ آب‌وفاضلاب می‌داند که مشکل از جانب خودشان است. شوادان‌های خانه جزایری، خانه ابریشم کار، خانه معین‌التجار و خانه رحیمی کاملا تخریب شده است.»

تبعات آب‌گرفتگی در بافت تاریخی

در بافت تاریخی شهر شوشتر بیش از ۹۰ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی وجود دارد. مشکل آب‌گرفتگی شوادان خانه‌های تاریخی مربوط به بیش از ۲۰ سال قبل است که به بلای جان بافت تاریخی شوشتر تبدیل شده است.

مسئول انجمن دوستداران میراث فرهنگی شوشتر این موضوع را تأیید می‌کند که شوادان‌های بسیاری از خانه‌های واقع در بافت تاریخی دچار آب‌گرفتگی شده که این آب‌گرفتگی آسیب زیادی را به بافت تاریخی و خانه‌های واقع در بافت وارد کرده است.

«ابوالفضل مهدی‌پور» با بیان اینکه حجم آب‌گرفتگی در برخی شوادان‌ها به گونه‌ای است که باید آب آن به‌صورت روزانه تخلیه شود، توضیح می‌دهد که تخلیه نشدن و ماندن آب می‌تواند منجر به خسارت به خانه‌ها شود.

این فعال میراث فرهنگی ترک‌خوردگی و رانش در برخی خانه‌ها را بخشی از عوارض ناشی از آبگرفتگی شوادان‌ها برشمرد.

چه باید کرد؟

عضو شورای فنی میراث فرهنگی، صنایع‌دستی خوزستان و کارشناس میراث فرهنگی شوشتر می‌گوید که میراث فرهنگی ۲۰ سال است در همین زمینه با نهادها و اداره‌های مختلف مکاتبه کرده و دربارهٔ وضعیت شوادان‌‌های شوشتر هشدار داده است.

چهارمحالی با بیان اینکه تاکنون چند جلسه در ستاد بحران تشکیل شده و حتی مدیرکل حوادث غیرمترقبه هم از شوادان‌ها بازدید کرده است، می‌افزاید: «مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر اداره‌های مرتبط با حوزه‌ فرهنگی نیز از شوادان‌های شوشتر بازدید کردند، اما نتیجه‌ای حاصل نشد.»

سرپرست اداره میراث فرهنگی شوشتر هم که حدوداً یک‌سال است سکان اداره میراث فرهنگی شهرستان را برعهده گرفته اخیراً اعلام کرده است که موضوع آب‌گرفتگی شوادان‌ها یکی از موضوعات اصلی و در اولویت ادارهٔ میراث فرهنگی از یکسال گذشته تاکنون بوده است. با وجود اینکه در سال‌های قبل نیز در این باره مکاتباتی صورت گرفته اما از سال گذشته به صورت جدی این موضوع در دست پیگیری قرار گرفته است.

«داوود نجارآسیابان» رفع این مشکل را منوط به پیدا کردن منشأ آب‌گرفتگی به صورت قطعی از طریق انجام مطالعات و بررسی‌های کارشناسی می‌داند.

او به برگزاری یک جلسه در نهم آذر سال گذشته با حضور فرماندار و دیگر دستگاه‌های مربوطه اشاره می‌کند که در آن نشست مقرر شد مطالعات مربوط به عارضه‌یابی این مشکل از سوی وزارت نیرو انجام شود که در آخرین جلسه مقرر شد ظرف مدت یک ماه نتایج آن را به میراث فرهنگی اعلام کنند.

نجار آسیبان نیز همانند کارشناسان میراث، پوسیدگی‌ لوله‌های آب و نفوذ آب از سفره‌های زیرزمینی را دو عامل احتمالی این مسئله می‌داند با این حال معتقد است که براساس ادله‌ٔ موجود، علت اصلی این مشکل پوسیدگی لوله‌های انتقال آب آشامیدنی است، اما باز هم باید مطالعات برای قطعی شدن دلیل این مشکل صورت گیرد.

ظاهراً مکاتبه‌ها، تذکرها و پیگیری‌های میراث فرهنگی نتیجه نداده یا جدی و مصرانه نبوده است. میراث فرهنگی طبق قوانین و ضوابط توانایی واکنش تند و برخورد با عاملان و مسببان این وضعیت را دارد، اما واکنش میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوزستان نسبت به ماجرای شوادان‌ها به‌نظر دست به‌عصاست. گذر زمان حتی با گذشت هر یک روز به ضرر وضعیت بناهای تاریخی شوشتر است و شرایط روزبه‌روز به سمت بحرانی‌تر شدن اوضاع پیش می‌رود.

با وجود این، گفته شده است با توجه به اختلاف نظر میان سازمان آب و برق خوزستان، شرکت آب‌وفاضلاب استان، اداره‌کل زمین‌شناسی و اداره‌کل میراث فرهنگی درباره منشأ نشت آب قرار شده است مطالعه انجام شود و علت‌یابی دقیق صورت گیرد. تا مشخص شدن نتیجهٔ مطالعات نیز قرار است طی یک ماه، بخشی از شبکهٔ آب در دو نقطهٔ مشخص شده واقع در خیابان خانه امام و خیابان عبداله بانو اصلاح شوند که در صورت کاهش آب‌گرفتگی در دیگر نقاط نیز این اقدام عملیاتی می‌شود.

«شوشتر» شهری است که بیش هفت هزار سال قدمت دارد. در محدودهٔ بافت تاریخی شوشتر بیش از ۲۶۰ اثر تاریخی ثبت شده است که خانه‌های تاریخی به عنوان ظرفیت بسیار مهم بخشی از آن محسوب می‌شود. خانه طبیب، خانه رحیمی، خانه معین‌التجار، خانه مستوفی، خانه کجباف، خانه مقدم، خانه مرعشی، خانه امین‌زاده، خانه زایر، خانه طبیب شوشتری، خانه جزایری، خانه شیخ جعفر شوشتری، خانه افضل، خانه چهارمحالی، خانه رضوان، خانه زاهدی و… تنها بخشی از خانه‌های حائز اهمیت تاریخی در این شهرستان است.

قدمت این خانه‌ها بیشتر به زمان «صفویه» و «قاجار» بر می‌گردند. گستردگی این عارضه در کل بافت تاریخی پراکنده است و تاکنون حدود ۵۰ پلاک که درگیر با عارضه آب‌گرفتگی است شناسایی شده اما احتمال اینکه خانه‌های دیگری نیز با این مشکل مواجه باشند وجود دارد.