شانس جهانی‌شدن میراث چند هزار ساله ایرانیان به خطر افتاد
از تاق ساسانی تا کابین چینی
فرزانه قبادی:عمر پروژه از دو دهه هم گذشته و گویی قرار نیست سایه تهدید آن از سر نقوش برجسته بی‌نظیر باقیمانده از عصر ساسانیان کم شود. همچنان، مدیران شهری چشم به دشت کاهو و محوطه‌های پیش‌ازتاریخی دارند که قرنها در همسایگی تاق‌بستان آرام گرفته‌اند.
به گزارش گروه رسانه ای شرق، پروژه تله‌کابین کرمانشاه به گواه بنری که در نزدیکی این اثر نصب شده، باز هم از سر گرفته شده است و به‌رغم مخالفت صریح میراث‌فرهنگی، از سوی مجریان پروژه و مدیران شهری و استانی در حال پیگیری است. «بیژن کلهرنیا»، پژوهشگر حوزه معماری و شهرسازی، معتقد است اجرای این پروژه از هر زاویه‌ای که بررسی شود، توجیه منطقی و علمی ندارد. اجرای آن نام این اثر کم‌نظیر جهانی را برای همیشه از فهرست میراث جهانی حذف می‌کند اما این تنها آسیبی نیست که این پروژه به کرمانشاه و تاق‌بستان می‌زند. نگاه کوتاه‌مدت مدیران می‌تواند معامله سنگینی برای مردم کرمانشاه رقم بزند. معامله دوسرباختی که در آن اجرای پروژه‌ای که به‌زعم کارشناسان شهرسازی در دنیا دیگر مورد توجه نیست، به حفظ و جهانی شدن اثری ارزشمند و منحصربه‌فرد ارجحیت دارد.
چند روز پیش استاندار کرمانشاه در اظهاراتی با اعلام اینکه اختلافات موجود با میراث‌فرهنگی درباره اجرای پروژه تله‌کابین تاق‌بستان تا ۹۰ درصد حل شده، گفته است این پروژه باید به‌سرعت از سر گرفته شود و به نتیجه برسد. پروژه‌ای که بدون شک شانس جهانی شدن را برای همیشه از تاق‌بستان می‌گیرد و منجر به تخریب گسترده محوطه‌های پیش‌ازتاریخ در محدوده این اثر ارزشمند می‌شود. اما فارغ از تمام این آسیب‌های جبران‌ناپذیر و همچنین تخریب‌های محیط‌زیستی، از منظر اصول شهرسازی نیز این پروژه توجیه منطقی ندارد.
طرحی بدون مطالعه و بدون چشم‌انداز
«بیژن کلهرنیا» عضو هیئت‌علمی دانشگاه و پژوهشگر حوزه معماری و شهرسازی، در گفت‌وگو با «پیام ما» به‌صراحت اعلام می‌کند اجرای این پروژه از هیچ زاویه‌ای توجیه‌پذیر نیست: «تاق‌بستان به‌هیچ‌وجه مکان مناسبی برای احداث تله‌کابین نیست و چنین پروژه‌ای نه‌تنها به میراث تاریخی آسیب می‌زند، بلکه ظرفیت‌های گردشگری این اثر ارزشمند را نیز تهدید می‌کند؛ چراکه مقیاس پروژه با مقیاس محیط تاق‌بستان همخوانی ندارد.» او با اشاره به وضعیت توسعه شهری کرمانشاه، می‌گوید: «این شهر از منظر توسعه در شرایط مطلوبی قرار ندارد. شهر با مشکلات متعددی از جمله در زمینه‌های پاکیزگی محیط، ساماندهی فضاهای زیست‌پذیر، وضعیت مسکن، حمل‌ونقل عمومی، آلودگی هوا، گردوغبار و مسائل زیست‌محیطی دست‌وپنجه نرم می‌کند. درنتیجه، نمی‌توان کرمانشاه را در زمره شهرهای پیشرفته کشور دانست؛ حتی از منظر شاخص‌های کیفیت شهری، این شهر در میان شهرهای متوسط نیز جایگاهی ندارد. مسائل شهر کرمانشاه صرفاً کالبدی نیستند؛ بلکه ابعاد اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز به‌شدت تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند. با چنین نگاهی به وضعیت کنونی شهر، پروژه تله‌کابین به‌هیچ‌وجه در اولویت برنامه‌های توسعه شهری قرار نمی‌گیرد. اولویت‌های کنونی باید بر ارتقای کیفیت محیطی، بهبود وضعیت معیشت، ارتقای امنیت، ساماندهی حمل‌ونقل، و توسعه رفاه شهری متمرکز باشند. اجرای پروژه‌ای نظیر تله‌کابین، تنها زمانی موجه است که مجموعه‌ای از پروژه‌های زیربنایی و رفاهی برای ارتقای کیفیت زندگی شهروندان اجرایی شده باشد و شرایط برای طرح‌های فرعی مثل تله‌کابین مهیا شده باشد. در حال حاضر، باتوجه‌به حجم گسترده مشکلات و بحران‌هایی که شهر کرمانشاه با آن مواجه است، طرح تله‌کابین نه‌تنها اولویتی ندارد، بلکه طرح آن در این شرایط، فاقد توجیه عقلانی، فنی و شهری است.»
کلهرنیا به موضوع مهمتری اشاره می‌کند که چشم‌انداز آینده این طرح را نیز زیر سؤال می‌برد؛ به‌گفته او: «تله‌کابین دیگر در زمره پروژه‌های مدرن و مطلوب تفریحی و ورزشی در سطح جهانی محسوب نمی‌شود. این‌دست پروژه‌ها مدت‌هاست که به‌دلیل آسیب‌های جدی به محیط‌زیست، از دستورکار شهرهای توسعه‌یافته خارج شده‌اند. نمونه‌هایی مانند تله‌کابین نمک‌آبرود که جنگل را می‌تراشد و یا تله‌کابین گنج‌نامه همدان که بافت کوهستانی را تخریب کرده، مصادیق همین موضوع هستند. تله‌کابین در دنیا جایگاه خود را به پروژه‌های نوآورانه‌تر، سازگار با محیط‌زیست و دارای بازدهی بیشتر داده است.» او تأکید می‌کند: «حتی اگر فرض کنیم که افکار عمومی به‌دنبال اجرای چنین پروژه‌ای هستند، باز هم نمی‌توان از الزامات اولیه مانند مطالعات محیط‌زیستی، اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی چشم‌پوشی کرد. این پروژه تاکنون هیچ‌گونه مطالعه کارشناسانه‌ای نداشته که براساس آن ادعا شود تله‌کابین برای کرمانشاه ضروری و مفید است. طبق قوانین مدیریت شهری نوین، هیچ پروژه‌ای بدون ارزیابی‌های زیست‌محیطی نباید اجرایی شود.» او با بیان اینکه مسیر عبور این تله‌کابین از نقطه‌ای از کوهستان در مجاورت اثر تاریخی تاق‌بستان در نظر گرفته شده که ممکن است آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این اثر و حریم آن وارد کند، می‌گوید: «بزرگترین خطری که این پروژه به‌همراه دارد، از دست رفتن شانس ثبت تاق‌بستان در فهرست میراث جهانی یونسکو است. این اثر یکی از فاخرترین یادمان‌های فرهنگی و تاریخی ایران و کرمانشاه است؛ زیرا آخرین بازمانده هنر دوران باستان، به‌ویژه ساسانی، محسوب می‌شود.» کلهرنیا معتقد است تا زمانی که وضعیت ثبت جهانی تاق‌بستان مشخص نشده است، نباید هیچ‌گونه اقدام عمرانی در این محدوده آغاز شود؛ زیرا از دست رفتن این شانس به‌خاطر اجرای یک پروژه که حتی مطالعات علمی روی آن انجام نشده، یک فاجعه فرهنگی است.
او این فرض را هم مطرح می‌کند که اگر به‌گفته مسئولان، مردم خواهان احداث تله‌کابین در شهر باشند، می‌توان با نگاهی تخصصی مکان مناسب دیگری برای آن در نظر گرفت و پیشنهاد او دهکده المپیک است: «این منطقه با مساحتی بالغ‌بر ۱۴۰ هکتار، بسیار وسیع‌تر از محدوده تاق‌بستان است و باتوجه‌به ماهیت ورزشی و تفریحی خود، ظرفیت‌های متعددی برای هم‌افزایی با طرح‌های مشابه دارد. همچنین، امکان احداث مراکز اقامتی و تجاری در این منطقه وجود دارد که می‌تواند ارزش اقتصادی و اجتماعی پروژه را چندین برابر کند.» او تأکید می‌کند: «تاق‌بستان در حال حاضر فاقد ظرفیت لازم برای توسعه است. دو پارک شرقی و غربی در اطراف این محوطه به‌طور کامل از بین رفته‌اند و به مکانی ناامن برای حضور خانواده‌ها تبدیل شده‌اند. روشنایی شبانه وجود ندارد، فضای سبز نابود شده و تنها درختان مهاجم باقی مانده‌اند. هیچ فضای تفریحی یا رفاهی شایسته‌ای برای استفاده خانواده‌ها در این محدوده وجود ندارد. ساخت تله‌کابین در این محدوده کاملاً غیرضروری و اشتباه خواهد بود.»
قیامتی است تاق‌بستان
«حسین رایتی‌مقدم»، مدیرکل اسبق حفظ و احیای بناهای تاریخی سازمان میراث‌فرهنگی، با اشاره به اقدامات گسترده و علمی در سال‌های گذشته برای حفاظت و ساماندهی محوطه تاریخی تاق‌بستان، به «پیام ما» می‌گوید: «تاق‌بستان نامزد ثبت جهانی یونسکو است. احداث تله‌کابین در محدوده آن، با مخدوش کردن منظر تاریخی و بصری آن، به‌طور مستقیم این فرایند را تهدید می‌کند. این در‌حالی‌ست که در طول سالیان گذشته، برای حفظ و صیانت از این اثر، کاوش‌های علمی و پروژه‌های بزرگ و ارزشمندی اجرا شده است؛ پروژه‌هایی که با صرف هزینه‌های کلان و بهره‌گیری از تخصص بین‌المللی صورت گرفته‌اند.» او از اقداماتی که برای حفظ تاق‌بستان از خطراتی مثل رطوبت یا ورود بازدیدکنندگان به محدوده تاق‌ها صورت گرفته است، می‌گوید و تأکید می‌کند: «مطالعات هیدرولوژیک دقیقی انجام دادیم و با اجرای اقدامات علمی، تاق‌بستان را از خطرات متعددی که تهدیدش می‌کرد، نجات دادیم.
رایتی‌مقدم: تصمیم به اجرای پروژه تله‌کابین تمام تلاش‌های ارزشمند ملی و بین‌المللی برای حفظ تاق‌بستان را زیر سؤال می‌برد و آثار ارزشمند پیش‌ازتاریخ را که در این ناحیه وجود دارد، از بین می‌برد
این اقدامات چشم‌انداز حفاظتی داشتند و نقش مهمی در فراهم آوردن زمینه برای ثبت جهانی این اثر ایفا کردند.» او ادامه می‌دهد: «تصمیم به اجرای پروژه تله‌کابین تمام تلاش‌های ارزشمند ملی و بین‌المللی برای حفظ تاق‌بستان را زیر سؤال می‌برد و درحقیقت، توهینی به این شهر عزیز و بافرهنگ محسوب می‌شود. تله‌کابین آثار ارزشمند پیش‌ازتاریخ را که در این ناحیه وجود دارد، از بین خواهد برد. دکتر بیگلری، از متخصصان نامدار حوزه آثار پیش‌ازتاریخ، صراحتاً بیان کرده‌اند یافته‌های این منطقه به‌لحاظ وسعت و اهمیت در جهان کم‌نظیر است.»
رایتی‌مقدم با مرور خاطرات گذشته و تلاش‌هایی که برای تاق‌بستان صورت گرفته، متأثر می‌شود و می‌گوید: «به‌ظاهر آرام تاق‌بستان نگاه نکنید، قیامتی است تاق‌بستان؛ پر از فرهنگ و تمدن. اجرای یک پروژه با نگاه درآمدزایی و بدون هویت در دل چنین منظری که می‌تواند به‌عنوان میراث بشری ثبت و معرفی شود، چه توجیه عقلانی دارد؟ چه عقل سلیمی اجازه چنین تخریبی را می‌دهد؟ تاق‌بستانی که امروز می‌بینیم، حاصل سال‌ها پژوهش، تلاش و عشق به میراث فرهنگی در این سرزمین است؛ نباید به‌نام توسعه، قربانی طرح‌هایی شود که ارتباطی با ارزش‌های ما ندارند.»
فراتر از تله‌کابین
«الهام افکاری»، کارشناس میراث‌فرهنگی، در واکنش به از سرگیری این پروژه با بیان شاخصه‌های ارزشمند تاق‌بستان و تأکید بر اینکه این اثربخشی از هویت کرمانشاه است، به ضوابط توسعه اشاره می‌کند و می‌گوید: «توسعه، در نگاه علمی فرایندی چندبُعدی است و نمی‌توان آن را صرفاً با معیار درآمدزایی تعریف کرد. اگر قرار است طرحی اجرا شود، باید در کنار منافع اقتصادی، با اصول حفاظت از هویت تاریخی و فرهنگی منطبق باشد.» او همچنین به گسترده بودن ابعاد این پروژه اشاره می‌کند و تخریب‌های محیط‌زیستی که علاوه بر به مخاطره افتادن محوطه‌های پیش‌ازتاریخ، تاق‌بستان را تهدید می‌کنند: «در عمل، آنچه پس از اجرای تله‌کابین رخ می‌دهد، چیزی فراتر از ایجاد یک مسیر تفریحی خواهد بود. تجربه‌های مشابه در کشور نشان داده است در کنار ایستگاه‌های تله‌کابین، مجتمع‌های تجاری، رستوران‌ها و فروشگاه‌ها هم ساخته می‌شوند و تمام اینها آسیب‌های جدی محیط‌زیستی به‌دنبال دارند. این همان موضوعی است که نگرانی از اجرای این پروژه را بیشتر می‌کند.»
او هم‌نظر با دیگر کارشناسان، معتقد است این پروژه در محدوده تاق‌بستان هیچ توجیه عقلانی ندارد، ضمن اینکه علاوه‌بر تمام تهدیدات بالقوه، مجریان پروژه مسیر قانونی برای اجرای آن را هم طی نکرده‌اند: «اجرای هر پروژه‌ای در حریم آثار تاریخی، مستلزم انجام مطالعات دقیق علمی و صدور مجوز از میراث‌فرهنگی است. اما تله‌کابین تاق‌بستان، نه‌تنها برای این مجوزها اقدامی نکرده است، که در کمیسیون ماده ۵ هم بررسی و تأیید نشده. این پروژه هیچ‌گونه ارزیابی زیست‌محیطی، فنی، ترافیکی و میراثی ندارد و این یک تخلف آشکار است.» البته او به موضوع قابل‌تأمل دیگری هم اشاره می‌کند: «متأسفانه تجربه نشان داده است گاهی با وجود مخالفت کمیته‌های کارشناسی، در سطوح بالاتر، پروژه‌ها به تصویب می‌رسند.» دلایل برای اجرا نشدن پروژه، بسیار است، اما اصرار مدیران شهری برای انجام آن و اقداماتی که پیش‌ازاین با ورود بولدوزرها به محدوده تاق‌بستان صورت گرفت، نگرانی برای آینده این اثر ارزشمند را تشدید می‌کند.
در کنار مخالفت فعالان میراث‌فرهنگی با این پروژه، در روزهای اخیر نیز یک کارزار مردمی برای توقف این پروژه خطاب به رئیس‌جمهور، دادستانی کل کشور و وزیر میراث‌فرهنگی شکل گرفت که در متن آن آمده است: «پروژه‌های این‌چنینی با یدک کشیدن عنوان توسعه گردشگری، باعث از بین رفتن اصل و کالبد و تمامیت و حریم میراث فرهنگی خواهد شد؛ درصورتی‌که گردشگری در ذات خود باید باعث اعتلا و معرفی میراث فرهنگی شود. گردشگری علیه میراث فرهنگی به‌معنای واقعی کلمه، نقض غرض و مانند چاقویی است که دسته خود را می‌برد. میراث فرهنگی، ارثیه پدری نیست و متعلق به تمام مردم ایران و نسل‌های آینده این سرزمین است و مدیران و مسئولان، صاحبان میراث فرهنگی نیستند که با تصمیم‌های غلط و نابجا باعث زوال و نابودی آن شوند.»
به‌نظر می‌رسد مجریان پروژه روی سفر استانی رئیس‌جمهور برای تأیید و تأمین بودجه احداث تله‌کابین در تاق‌بستان حساب باز کرده‌اند. باید دید وزارت میراث‌فرهنگی تا چه اندازه در این زمینه با قاطعیت برخورد می‌کند. تصمیم مدیران تعیین می‌کند سرنوشت تاق‌بستان جهانی شدن است، یا فراموشی زیر سایه سنگین تله‌کابین.
