ماسال؛ مرثیه‌ای برای بهشتی رو به زوال

سیده الهه الیاسی
ماسال، این تابلوی نقاشی بی‌بدیل طبیعت در گیلان، با جنگل‌های هیرکانی، مراتع مخملین و قله‌های مه‌گرفته‌اش، امروز در چنگال بی‌تدبیری و سودجویی، نفس‌های آخر را می‌کشد. آوای خوش پرندگان جای خود را به ناهنجاری غرش ماشین‌های آفرود داده و عطر گیاهان دارویی، در هجوم زباله‌ها مدفون شده است. آیا گوش شنوایی برای شنیدن این مرثیه هست؟

سفر به ماسال، گویی گام‌نهادن در رؤیاست. شهری در ارتفاعات تالش، جایی که ابرها به خانه‌تان سر می‌زنند و خورشید‌ از پشت پرده‌ای از مه، رخ می‌نماید. این تکه از بهشت گیلان، با مساحتی حدود 632 کیلومتر‌مربع، در جنوب غربی استان، همچون نگینی سبز می‌درخشد. جنگل‌های هیرکانی با قدمت میلیون‌ها‌ساله، در آغوش خود‌ گونه‌های گیاهی و جانوری بی‌شماری را پناه داده‌اند. از درختان ممرز، راش و بلوط کهنسال گرفته تا گیاهان دارویی کمیاب و پرندگان مهاجر، همه و همه، ماسال را به گنجینه‌ای بی‌نظیر تبدیل کرده‌اند. اما این گنجینه، امروز در معرض تاراج است.

اکوسیستم بی‌نظیر ماسال، برکتی در آستانه نابودی
ماسال‌ نه‌تنها به خاطر چشم‌اندازهای خیره‌کننده‌اش، بلکه به دلیل تنوع زیستی منحصربه‌فردش نیز اهمیت دارد. این منطقه، زیستگاه حیوانات وحشی گوناگونی از‌جمله خرس قهوه‌ای، پلنگ، گرگ، روباه و انواع پرندگان شکاری است. مراتع سرسبز آن محل چرای دام‌های اهلی و وحشی بوده و نقش مهمی در حفظ تعادل اکولوژیکی منطقه ایفا می‌کنند. رودخانه‌های خروشان ماسال، آب مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی را تأمین کرده و به رونق اقتصادی منطقه کمک می‌کنند. استان گیلان، به‌عنوان یکی از توریستی استان‌های ایران، سالانه میزبان بیش از 30 میلیون گردشگر است (آمار تخمینی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری). اگرچه آمار دقیقی از تعداد گردشگران ماسال در دسترس نیست، اما تخمین زده می‌شود ‌این شهرستان‌ سالانه پذیرای حدود یک تا دو میلیون گردشگر باشد. این حجم عظیم از گردشگر، اگر با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح همراه نباشد، می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری به محیط زیست منطقه وارد کند. ماسال‌ تحت نظارت مستقیم سازمان حفاظت محیط زیست استان گیلان و با همکاری فرمانداری شهرستان‌ اداره می‌شود. با این وجود، نظارت‌ها کافی نبوده و ضعف در اجرای قوانین، باعث بروز مشکلات عدیده‌ای شده است. تعداد اقامتگاه‌های رسمی و غیررسمی در ماسال‌ رو به افزایش است. بر اساس آمار غیررسمی، حدود 500 اقامتگاه (هتل، ویلا و خانه‌مسافر) در این شهرستان وجود دارد که بسیاری از آنها‌ فاقد مجوزهای لازم بوده و استانداردهای زیست‌محیطی را رعایت نمی‌کنند.

فاجعه زباله، زخمی عمیق بر پیکر طبیعت
حجم زباله در ماسال‌ به یک فاجعه زیست‌محیطی تبدیل شده است. رها‌کردن زباله‌ها در طبیعت، ناشی از کمبود سطل زباله و عدم فرهنگ‌سازی مناسب، باعث آلودگی خاک، آب و هوا شده و به حیات وحش منطقه آسیب می‌رساند. بر‌اساس برآوردهای محلی، روزانه حدود 20 تا 30 تن زباله در ماسال تولید می‌شود که بخش درخور توجهی از آن، به‌درستی جمع‌آوری و دفع نمی‌شود. نبود جایگاه زباله مکانیزه و مناسب در نزدیکی ماسال (نزدیک‌ترین جایگاه زباله‌ در فاصله حدود 50‌کیلومتری از شهر قرار دارد) باعث شده تا زباله‌ها به‌صورت غیراصولی در حاشیه جاده‌ها و جنگل‌ها دپو شوند.

آلودگی صوتی و تخریب زیستگاه، سمفونی مرگ برای حیات وحش
آلودگی صوتی ناشی از پخش موسیقی با صدای بلند، تردد خودروهای آفرود و موتورسیکلت‌ها، آرامش طبیعت ماسال را برهم زده و به حیات وحش منطقه آسیبی جدی وارد می‌کند. حیوانات وحشی، به دلیل ترس و استرس ناشی از این آلودگی‌ها، مجبور به ترک زیستگاه خود شده و تعادل اکولوژیکی منطقه به خطر می‌افتد. آفرودسواری در مناطق حساس و حفاظت‌شده‌ باعث تخریب پوشش گیاهی، فرسایش خاک و از بین رفتن زیستگاه حیوانات می‌شود. متأسفانه، نظارت کافی بر این فعالیت‌ها وجود نداشته و بسیاری از افراد، بدون توجه به قوانین و مقررات، به تخریب طبیعت می‌پردازند و قشر دغدغه‌مند نیز توان رویارویی با این گردشگران نا‌آگاه را ندارند. به قول محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط زیست، «طبیعت نه ارثیه پدری، بلکه امانتی است در دست ما‌‌ برای نسل‌های آینده».

آینده‌ای مبهم، چشم‌اندازی هولناک در انتظار ماسال
اگر روند کنونی ادامه یابد، ماسال به سرنوشت بسیاری از مناطق گردشگری دیگر در ایران دچار خواهد شد؛ نابودی تدریجی طبیعت، کاهش تنوع زیستی، آلودگی آب و خاک و در نهایت‌ از بین رفتن جذابیت‌های گردشگری. و به تعبیر نیچه، «هر آنچه ‌بسیار دوست داریم، آن را از دست خواهیم داد». اگر برای نجات ماسال اقدامی نکنیم، این بهشت زمینی‌ به‌زودی به خاطره‌ای تلخ تبدیل خواهد شد.

راهکارهای نجات؛ مسیری به سوی پایداری
برای جلوگیری از این فاجعه‌ باید رویکردی جامع و پایدار را در پیش گرفت:
1- افزایش آگاهی عمومی و فرهنگ‌سازی: آموزش و اطلاع‌رسانی به مردم و گردشگران‌ در‌خصوص اهمیت حفظ محیط زیست و نحوه صحیح رفتار در طبیعت‌ ضروری است. برگزاری دوره‌های آموزشی، کارگاه‌ها، کمپین‌های تبلیغاتی و استفاده از رسانه‌ها‌ می‌تواند در این زمینه مؤثر باشد.
2- تقویت زیرساخت‌های مدیریت پسماند: ایجاد و تجهیز جایگاه‌های زباله مکانیزه، افزایش تعداد سطل‌های زباله در نقاط مختلف منطقه‌ و بهبود سیستم جمع‌آوری و دفع زباله‌ از اقدامات ضروری است.
3- نظارت و اعمال قانون: تشدید نظارت بر فعالیت‌های گردشگری و برخورد قاطع با متخلفان‌ می‌تواند از تخریب محیط زیست جلوگیری کند. سازمان حفاظت محیط زیست باید با همکاری سایر نهادهای ذی‌ربط، حضور فعالانه‌تری در منطقه داشته باشد.
4- توسعه گردشگری پایدار: ترویج گردشگری مسئولانه و پایدار‌ می‌تواند به حفظ محیط زیست و توسعه اقتصادی منطقه کمک کند. ایجاد مسیرهای پیاده‌روی، توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی و حمایت از صنایع دستی محلی از‌جمله راهکارهای گردشگری پایدار هستند.
5- مشارکت جوامع محلی: جلب مشارکت جوامع محلی در حفاظت از محیط زیست‌ بسیار مهم است. مردم محلی‌ به دلیل ارتباط مستقیم با طبیعت، می‌توانند نقش مهمی در نظارت بر فعالیت‌های گردشگری، جمع‌آوری زباله‌ها و آموزش گردشگران ایفا کنند.
6- محدودیت و ساماندهی آفرودسواری: تعیین مناطق خاص برای آفرودسواری، جلوگیری از ورود خودروها به مناطق حساس و حفاظت‌شده‌ و آموزش رانندگان در‌خصوص نحوه صحیح رانندگی در طبیعت‌ ضروری است.
ماسال، میراثی گران‌بهاست که باید برای نسل‌های آینده حفظ شود. با همکاری و همدلی همه ذی‌نفعان (مسئولان، جوامع محلی، گردشگران و سازمان‌های مردم‌نهاد)‌ می‌توانیم این بهشت زمینی را از نابودی نجات داده و به سوی آینده‌ای پایدار هدایت کنیم. بیایید با احترام به طبیعت، ماسال را برای همیشه سبز نگه داریم.