میانجی در تهران

عبدالرحمن فتح‌الهی: روز گذشته فؤاد حسین، وزیر امور خارجه عراق، برای دومین بار در سال جاری به ایران سفر کرد. پیش از این او 13 آوریل/ ۲۴ فروردین با حضور در تهران با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود، دیدار و گفت‌وگو کرده بود. اما سلسله دیدارها و سفرهای فؤاد حسین از زمان آغاز به کار دولت رئیسی به سفر ۲۲ دی ۱۴۰۰/ ۲۳ دسامبر ۲۰۲۱ بازمی‌گردد. در مقابل امیرعبداللهیان هم شهریور سال گذشته و پس از تصدی وزارت خارجه به‌منظور شرکت در نشست بغداد به عراق سفر کرد. اما حضور دیروز فؤاد حسین در تهران و دیدارش با مقامات و مسئولان ایرانی از ابعاد مختلف اهمیت دارد؛ چراکه علاوه بر هماهنگی تهران – بغداد برای تأمین مناسبات امنیتی، مباحث روادید و امور مرزی درخصوص اربعین پیش‌رو، باید خاطرنشان کرد عراق میزبان، میانجی و بازیگر اصلی پروسه احیای روابط ایران و عربستان سعودی نیز به شمار می‌رود. مضافا آنکه عراق پس از انتخابات زودهنگام پارلمانی ۱۰ اکتبر ۲۰۲۱/ ۱۸ مهر ۱۴۰۰ تا به اکنون در یک بن‌بست سیاسی برای تشکیل دولت قرار دارد. البته این بن‌بست سیاسی در ماه‌ها و هفته‌های اخیر جای خود را به هرج‌ومرج خیابانی و اوج‌گیری تنش سیاسی داده است. ازاین‌رو اهداف و دلایل سفر وزیر امور خارجه عراق به ایران هم‌زمان با تشدید بحران داخلی در این کشور باید مورد کندوکاو قرار گیرد.

هماهنگی‌ها برای  اربعین

آن‌گونه که مطرح شده است، یکی از دستور کارهای مهم سفر فؤاد حسین، وزیر امور خارجه عراق، به ایران تلاش برای رایزنی و گفت‌وگو با مقامات کشور برای برپایی اربعین پیش‌رو بود. در این راستا محمدصالح صدقیان در گفت‌وگو با «شرق» به اهمیت چگونگی و کیفیت برپایی اربعین پیش‌رو اشاره دارد و در این زمینه می‌گوید: «بی‌شک یکی از دستور کارهایی که فؤاد حسین را به تهران کشانده، ایجاد هماهنگی در همه ابعاد امنیتی، مرزی و همچنین حل اختلافات درخصوص مسائل روادید و گذرنامه در جهت تسهیل برای ورود و خروج زائران اربعین است. به‌هرحال آن‌گونه که آمارها نشان می‌دهد، جمعیتی بالغ بر چهار تا چهار و نیم میلیون نفر زائر ایرانی در 20 روز آتی در ایام اربعین به عراق سفر خواهند کرد. برخی آمارها هم جمعیتی بیشتری را تا هفت میلیون نفر نیز پیش‌بینی کرده‌اند».

تحلیلگر ارشد مسائل عراق در ادامه می‌افزاید: «ایجاد هماهنگی برای عبور و مرور، اسکان، مسائل گذرنامه و مناسبات مرزی، فراهم‌کردن بسترهای رفاهی و مهم‌تر از همه مسائل امنیتی مربوط به این زائران با این جمعیت چند میلیون نفری به دیدار، رایزنی و هماهنگی دو کشور ایران و عراق نیاز دارد. به همین دلیل یکی از محورهای کلیدی گفت‌وگوهای دیروز وزیر امور خارجه عراق با مقامات ایرانی به این مقوله اختصاص داشت».

یک سفر و گامی رو به جلو برای احیای روابط تهران – ریاض

عراق از زمان روی کار آمدن مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر، به شکل جدی به دنبال میانجیگری و احیای روابط ایران و عربستان است. در پی تلاش‌های دولت عراق، مذاکرات دو کشور در آوریل 2021 آغاز شد و طرفین تا به امروز پنج دور مذاکرات را برگزار کردند. درحالی‌که در هفته‌های اخیر اخباری مبنی بر احتمال برگزاری قریب‌الوقوع دور ششم نشست بغداد، آن هم در قالب سیاسی و دیپلماتیک منتشر شد، اما تا به اکنون این دور از نشست‌ها در بغداد تشکیل نشده است. بسیاری از رسانه‌ها و تحلیلگران وضعیت کنونی عراق، تشدید بحران سیاسی در این کشور و به تبع آن عدم آمادگی بغداد را عامل برگزارنشدن دور ششم نشست با هدف احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی مطرح کرده‌اند. در این راستا پایگاه خبری العربی ‌الجدید نوشت: «بحران سیاسی عراق باعث شد دور ششم مذاکرات ایران و عربستان که قرار بود در بغداد برگزار شود، به تعویق بیفتد». ولی در مقابل یک منبع مطلع در وزارت خارجه عراق با اشاره به بحران سیاسی موجود در این کشور به همین پایگاه عربی گفت: «تعویق دور ششم مذاکرات ایران و عربستان از سوی بغداد نبود، بلکه با توجه به اوضاع موجود، دو کشور خودشان ترجیح دادند مذاکرات به تعویق بیفتد». پیش از این محمد ایرانی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در کویت، در گفت‌وگو با روزنامه الرای درباره برگزاری دور جدید مذاکرات تهران و ریاض تصریح کرد: «قرار بود دور ششم مذاکرات میان ایران و عربستان ماه گذشته برگزار شود و به محض پایان این مذاکرات حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران و فیصل بن‌فرحان، وزیر خارجه عربستان، با همدیگر دیدار کنند؛ اما با توجه به تحولات اخیر در عراق طبیعی است که باید منتظر بمانیم تا کشور میزبان آماده میزبانی مذاکرات شود». از‌این‌رو باید این گزاره تحلیلی را مطرح کرد که شاید سفر دیروز وزیر امور خارجه عراق می‌تواند حکایت از آن داشته باشد که با وجود تداوم و تشدید بحران سیاسی در این کشور، بغداد خواهان ازسرگیری مذاکرات و نشست‌ها برای احیای روابط تهران و ریاض باشد. مؤید این نکته به ادعای دیگر العربی الجدید باز‌می‌گردد. یکی از مسئولان وزارت امور خارجه عراق به این پایگاه خبری گفت: «وزیر امور خارجه عراق در سفر خود به تهران، پرونده‌هایی را که اکثریت آن منطقه‌ای است، بررسی خواهد کرد، اما پرونده گفت‌وگوی عربستان و ایران که دور ششم آن قرار بود در بغداد برگزار شود، جزء دستور کار سفر حسین به تهران است».

در این زمینه محمدصالح صدقیان به «شرق» می‌گوید: «اگرچه شرایط بحرانی کنونی در عراق برخی چالش‌ها و مشکلات را برای بغداد در جهت برگزاری نشست‌ها با هدف احیای روابط ایران و عربستان ایجاد کرد، اما این کشور بارها از آمادگی خود برای فراهم‌کردن فضا و بستر لازم در جهت برگزاری دور ششم نشست مقامات ایران و عربستان خبر داده است». در این بین نکته مهمی که مدیر مرکز عربی مطالعات ایران به آن اشاره کرد، ناظر بر اهمیت دوره ششم مذاکرات مقامات ایران و عربستان سعودی در عراق بود. محمدصالح صدقیان در این خصوص تصریح می‌کند: «برخلاف پنج دور نشست قبلی در بغداد که در قالب امنیتی پی گرفته شد، قرار بر این است که دور ششم مذاکرات در سطح مقامات سیاسی و دیپلماتیک انجام شود. این نکته نشان می‌دهد این دور از مذاکرات مقامات ایران و عربستان نقطه عطفی برای احیای روابط دو کشور با میزبانی عراق خواهد بود. به همین دلیل بغداد تمام ظرفیت و پتانسیل سیاسی و دیپلماتیک خود را به کار گرفته است تا دور ششم مذاکرات، ولو با تداوم بحران در عراق برگزار شود؛ چراکه بهبود روابط دو طرف آثار مثبتی را از ابعاد مختلف برای عراقی‌ها به دنبال دارد». ‌تحلیلگر ارشد مسائل عراق بر این نکته هم تأکید می‌کند که «اگرچه بغداد در بحران سیاسی به سر می‌برد، اما نمی‌توان شرایط کنونی عراق را مانع اصلی برگزاری نشست بغداد تلقی کرد؛ چون دولت الکاظمی این اطمینان را داده است که با وجود شرایط تحصن و اعتراض جریان صدر، فضا و بستر لازم را برای نشستی امن در بغداد برای مقامات ایران و عربستان فراهم می‌کند. پس به نظر می‌رسد عدم تمایل تهران و ریاض برای ازسرگیری گفت‌وگوها در شرایط کنونی عراق سبب شده است که دوره ششم مذاکرات به تعویق بیفتد. از‌این‌رو شاید فؤاد حسین با سفر به ایران سعی داشته تهران را مجاب به برگزاری دوره ششم نشست‌ها در بغداد کند».‌ کارشناس ارشد تحولات خاورمیانه و جهان عرب درباره چرایی اصرار و تمایل عراق برای برگزاری نشست بغداد با هدف احیای روابط ایران و عربستان به «شرق» می‌گوید: «این اصرار به دو دلیل عمده است؛ اولا بهبود روابط تهران و ریاض بهترین وضعیت را برای عراق فراهم می‌کند؛ چراکه بغداد روابط گسترده‌ای را با هر دو طرف دارد؛ بنابراین کاهش تنش بین دو کشور عملا عراق را از تحمل هزینه‌های ناشی از تقابل نیابتی ایران و عربستان دور می‌کند. مسئله دیگر آن است که عراق سعی دارد با حل‌وفصل این مناقشه، وزن و جایگاه دیپلماتیک خود را در سطح منطقه و جهان افزایش دهد. در نتیجه با وجود آنکه احتمال دارد عمر دولت موقت مصطفی الکاظمی در سایه انتخاب نخست‌وزیر جدید پایان یابد، سعی دارد تا پیش از آن، مذاکرات ایران و عربستان را به نقطه‌ای برساند که روابط بین دو کشور از گرفته شود».

سایه سنگین بحران بر سفر فؤاد حسین

وزیر امور خارجه عراق در حالی دیروز پا به تهران گذاشت که این کشور کماکان در بحران سیاسی، بن‌بست، آشوب، تنش، اعتراض و تحصن قرار دارد. در این میان ادعای مقتدی صدر برای خداحافظی با دنیای سیاست نیز شرایط تازه‌ای را در عراق شکل داده است. از‌این‌رو سفر فؤاد حسین به ایران در بحبوحه شرایط نابسامان کنونی در این کشور بسیار معنادار است؛ به‌ویژه آنکه بسیاری معتقدند بازیگری کلیدی که یکی از دو جریان اصلی حاکم بر عراق (چارچوب هماهنگی) را مدیریت می‌کند، ایران است. اما به واقع حضور فؤاد حسین در تهران را به موازات این شرایط در عراق چگونه باید ارزیابی کرد؟

این سؤالی است که محمدصالح صدقیان در پاسخش به نقش جدی و ‌انکارنشدنی ایران در تحولات عراق اشاره می‌کند. مدیر مرکز عربی مطالعات ایران در ادامه گفته‌های خود به «شرق» اذعان دارد: «حتی نیروهایی که نوعی رقابت سیاسی با ایران دارند هم به نقش و جایگاه مؤثر ایران در برون‌رفت عراق از بن‌بست و بحران کنونی معترف‌اند؛ بنابراین فؤاد حسین با این امید که بتواند از ظرفیت و پتانسیل تهران برای رفع بن‌بست کنونی در عراق استفاده کند، دیروز وارد ایران شد».

تحلیلگر ارشد مسائل عراق در ادامه ارزیابی خود به «شرق» این نکته را هم یادآور می‌شود که اگرچه جریان صدر در ظاهر با یک رویکرد غیرقابل انعطاف به دنبال انحلال پارلمان است و از تمام ظرفیت و توانش برای کنارگذاشتن جریان چارچوب هماهنگی استفاده می‌کند، اما مقتدی صدر هم بی‌میل به نقش‌آفرینی مثبت و سازنده ایران در جهت حل مناقشه و بحران کنونی در عراق نیست؛ چراکه تداوم و تشدید بحران فعلی می‌تواند کل ساختار سیاسی عراق را به خطر بیندازد. به‌هر‌حال اکنون پارلمان، ریاست‌جمهوری، نخست‌وزیری، کابینه و کل ساختار سیاسی عراق در نوعی بلاتکلیفی به سر می‌برد و ادامه این وضع ممکن نیست. پس هم جمهوری اسلامی می‌تواند در این شرایط به مردم عراق کمک کند و هم جریان‌های عراقی می‌دانند ایران می‌تواند تأثیر مثبتی در حل‌وفصل بن‌بست کنونی داشته باشد؛ چراکه تهران توان ایجاد یک زمینه مساعد را برای تشکیل دولت در عراق دارد. به‌هرحال ایران دارای این ظرفیت است که بتواند هماهنگی‌های حداقلی را بین کردها، شیعیان و اهل سنت عراق در این زمینه شکل دهد تا در کوتاه‌مدت بحران تعدیل پیدا کند یا از تصاعد تنش کنونی جلوگیری شود؛ چون ادامه این وضعیت بر مناسبات تهران و بغداد هم اثر دارد».‌ مدیر ارشد مرکز عربی مطالعات ایران در ادامه ارزیابی خود به «شرق‌» گریزی به شائبه دخالت ایران در مسائل عراق می‌زند و ‌در این راستا تصریح می‌کند: «اگرچه ایران دارای توان تأثیرگذاری مثبت در تحولات عراق است، اما هیچ‌گاه به ‌دنبال دخالت در امور این کشور نبوده است؛ کمااینکه ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در این رابطه صراحتا عنوان کرده تهران نمی‌خواهد در امور داخلی عراق دخالت کند. بنابراین مطرح‌کردن برخی مسائل نظیر نزدیکی جریان چارچوب هماهنگی با جمهوری اسلامی یا تلاش برخی مقامات ایرانی در سفر به عراق را نمی‌توان دخالت تهران در امور عراق دانست».

تحلیلگر ارشد مسائل عراق تأکید می‌کند: «هدف ایران از پیگیری تلاش سیاسی برای حل‌وفصل بحران کنونی در عراق صرفا ایجاد آرامش، امنیت، صلح و ثبات در همسایه غربی خود بوده است. ازاین‌رو چه شاهد انحلال پارلمان در عراق باشیم و چه نباشیم، چه انتخابات زودهنگام مجددی برگزار بشود چه نشود و چه دولت جدیدی در عراق روی کار بیاید و چه نیاید، مسائلی است که جمهوری اسلامی ایران تلاشی برای دخالت در آن ندارد؛ چراکه این مسائل مختص دستگاه قضائی و نیروهای سیاسی در داخل عراق است».

محمدصالح صدقیان تحلیل خود را این‌گونه ادامه می‌دهد: «ما اکنون شاهد اختلافات گسترده‌ای بین جریان‌های مختلف در عراق هستیم و چون ایران از مقبولیت نسبی در میان این جریان‌ها، اقوام و مذاهب برخوردار است، ظرفیت لازم برای ایجاد هم‌گرایی، همسویی و هماهنگی در جهت تقویت وفاق ملی در عراق را دارد؛ همچنان که در گذشته هم جمهوری اسلامی ایران مشابه این رفتار را در دستور کار خود قرار داده است. بنابراین اگر ایران دست به تحرکی در عراق می‌زند، صرفا با هدف فراهم‌کردن زمینه و بستر لازم در راستای حل بحران کنونی است و دخالتی در انحلال یا عدم انحلال پارلمان، تشکیل دولت، تعیین رئیس‌جمهور، نخست‌وزیر و کابینه عراق ندارد».