ترکیه، موسم تغییر سیاسی

سیامک کاکایی (پژوهشگر حوزه ترکیه): انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی 14 می‌ 2023 ترکیه یکی از متفاوت‌ترین انتخابات‌ها در تاریخ سیاسی این کشور قلمداد می‌شود. صف‌آرایی این انتخابات شباهت زیادی به آرایش صفحه شطرنج دارد و مجموع گروه‌ها و ائتلاف‌های اصلی انتخاباتی ترکیه در دو جبهه مقابل همدیگر قرار گرفته‌اند. ائتلاف جمهور یا ائتلاف حاکم متشکل از حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان، حزب حرکت ملی به رهبری دولت باغچلی و با حمایت حزب اتحاد بزرگ به رهبری مصطفی دستچی و حزب «دوباره رفا» به رهبری محمدعلی فاتح اربکان فرزند نجم‌الدین اربکان نخست‌وزیر فقید ترکیه، حزب اسلام‌گرای کرد به نام مطالبه آزاد (هداپار) و حزب راه راست به رهبری چتین اوز آچیک گوز عزم خود را برای پیروزی اردوغان در انتخابات ریاست‌جمهوری به کار گرفته است. در صف مقابل ائتلاف شش‌گانه متشکل از حزب جمهوری‌خواه خلق به رهبری کمال قلیچدار اوغلو، حزب خوب به رهبری مرال آکشنر، حزب سعادت به رهبری تمل کاراملا اوغلو، حزب جهش و دموکراسی به رهبری علی باباجان، حزب آینده به رهبری احمد داووداغلو و حزب دموکرات به رهبری گلتکین اویسال و با حمایت حزب دموکراتیک خلق‌ها طرفدار کردها به همراه احزاب جنبش کارگری و احزاب چپ ترکیه اسب قدرت را برای قلیچدار اوغلو زین کرده‌اند.

اما در صفحه این بازی بزرگ کدام حرکت می‌تواند رجب طیب اردوغان یا کمال قلیچدار اوغلو دو رقیب دیرینه را در امتداد خط کیش‌ومات قرار دهد؟

اردوغان به پشتوانه تجربه 20ساله در صحنه قدرت در سودای پیروزی دیگری است و می‌گوید «با گام‌های راستین راه را ادامه خواهد داد!».

قلیچدار اوغلو اکنون با اطمینان بیشتری از هر زمان دیگری تغییر فصل را نوید می‌دهد و قول می‌دهم که «باز هم بهار می‌آید».

انتخابات 14 می‌‌ ترکیه که از آن به «انتخابات قرن» نام برده می‌شود، پیچیده‌تر از هر دوره دیگری است و نتایج آن در هر سوی صفحه شطرنج که باشد، منشأ تحول بزرگی برای بافت سیاسی و اجتماعی ترکیه و در صحنه منطقه‌ای خواهد بود. دو انتخابات مهم ریاست‌جمهوری و پارلمانی در یک روز و هم‌زمان برگزار می‌شود و چشمان زیادی منتظر است که آیا در فردای آن روز چهره دگرگون‌شده‌ای از ترکیه خواهند دید؟

ائتلاف مخالفان در مهم‌ترین پیچ تاریخی ترکیه قرار دارند و نظم و اتحاد نسبی کم‌سابقه‌ای تقریبا میان همه طیف‌های منتقد اردوغان شکل گرفته است و دیگر از آن پریشانی رویکردی که مخالفان در انتخابات ریاست‌جمهوری 2018 داشتند، خبری نیست. در آن انتخابات رجب طیب اردوغان توانست با استفاده از ناهماهنگی و نبود انسجام میان گروه‌های رقیب و با توجه به فضای ملی‌گرایانه داخلی و سیاست خارجی تهاجمی ترکیه به‌ویژه در قبال سوریه بر پنج رقیب دیگر خود یعنی محرم اینجه، مرال آکشنر، صلاح‌الدین دمیرتاش، تمل کاراملا اوغلو و دوغو پرینچک پیروز شود (نگاه کنید به جدول اعلام نتایج کمیته عالی انتخابات 2018 ترکیه).

درباره اهمیت انتخابات پارلمانی ترکیه با آنکه جایگاه پارلمان پس از همه‌پرسی قانون اساسی 2017 فروکاسته شد و نظام سیاسی به ریاستی تغییر یافت؛ اما در همان انتخابات 2018، این ائتلاف جمهور متشکل از حزب عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی بود که توانست اکتریت کرسی‌های مجلس را به دست آورد و آرایش سیاسی پارلمان آن‌گونه که اردوغان مایل بود، نقش بست (نگاه کنید به ترکیب پارلمان).

اکنون ترکیه پنج سال پس از آن انتخابات در آستانه انتخابات تعیین‌کننده دیگری است و فضای سیاسی و اقتصادی این کشور در مرز یک دگرگونی بنیادین قرار دارد. بیم و امید در دو جبهه اصلی چنان بالاست که گویا در رگ جامعه انتظار یک تغییر می‌رود. برای مخالفان اردوغان هیچ زمانی مانند اکنون همه شرایط برای دستیابی به قدرت مهیا نبوده و کوشیده‌اند که ابعاد مختلف نارضایتی و انتقادها از سیاست داخلی و خارجی حزب عدالت و توسعه حتی احساسات جریحه‌دارشده از زلزله ویرانگر دو ماه پیش را برای پیروزی بر رقیب قدرتمند به آزمون بگذارند. اوضاع اقتصادی ترکیه در چند سال گذشته شرایط سخت و بحرانی را تجربه کرده است. سقوط ارزش پول ملی و چهاربرابرشدن نرخ ارزهای خارجی سبد معیشتی و قدرت خرید مردم را که کوچک‌تر هم شده، نشانه رفته است. میانگین تورم ترکیه در 2022 بیش از 64 درصد برآورد شد و مردم اقدام دولت را در مدیریت بحران اقتصادی ناکافی می‌دانند.

اردوغان  در  راهی  دشوار

اما این دوئل آشکار در جبهه مقابل پرشعله‌تر به نظر می‌رسد و ائتلاف حاکم دست‌بسته نیست. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، با تجربه دو دهه حکومت‌داری و شمای کاریزمایی که هنوز دارد؛ مانند همیشه بی‌پروا و با لحنی تند به اردوی مخالفان می‌زند تا از هر روزنه‌ای که پیداست آنها را ناکارآمد نشان دهد. اردوغان پیروزی جناح مخالف را فاجعه بزرگی برای ترکیه خوانده و می‌گوید جناح اپوزیسیون تلاش می‌کند ترکیه قدیم را بازگرداند. اردوغان با عصبانیت بیشتری خدمات 20‌ساله عدالت و توسعه را در جمع رسانه‌ها و اجتماع مردمی می‌شمارد. دولت آنکارا در اقدام عملی دیگری و در چند هفته مانده به انتخابات به منظور ترمیم درآمد کارکنان دولتی برای دومین بار از ابتدای سال میلادی جاری تصمیم به افزایش حقوق و دستمزدها گرفته است. براساس ‌این قرار است که حقوق کارکنان و بازنشستگان از اول ماه جولای 2023 به میزان ۳۰ درصد دیگر افزایش یابد. این اقدام شاید یک تاکتیک مؤثر انتخاباتی از سوی عدالت و توسعه باشد و اردوغان با وعده تک‌رقمی‌کردن نرخ تورم می‌خواهد این‌گونه به رأی‌دهندگان اطمینان دهد که حتی در این شرایط نیز هرگونه بهبود وضع اقتصادی ترکیه تنها از کانال برنامه‌های او میسر و ممکن است؛ اما فشار اقتصادی و نوسانات مالی چند سال اخیر در ترکیه بر زندگی طبقه متوسط و فقیر چنان بوده که باورپذیری این وعده‌ها را کمی دشوار کرده است. به‌ویژه آنکه وعده یک‌رقمی‌کردن نرخ تورم ترکیه در دو سال آینده از سوی جبهه مخالفان هم داده شده است.

اکنون صحنه بازی در همه عرصه‌ها پیچیده‌تر شده است و هرچند اردوغان و هم‌فکران او از پیروزی حماسه‌گونه «ائتلاف جمهور» در انتخابات 14 می‌ سخن می‌گویند؛ اما نمی‌توانند نگرانی‌های عمیق خود را از اجماع قدرتمند جناح مخالف و نتایج نظرسنجی‌ها که در آن آرای اردوغان را بسیار کمتر از قلیچدار اوغلو نمایش می‌دهد، پنهان کنند. به نتایج نظرسنجی آوریل 2023 مؤسسه «او آر سی» برای انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه نگاه کنید که در آن آرای کمال قلیچداراوغلو را 48.9 درصد در برابر 41.5 درصد رأی رجب طیب اردوغان نشان می‌دهد. در این نظرسنجی محرم اینجه نامزد حزب مملکت، 7.2 درصد و سینان اوغان نامزد ائتلاف آتا 2.4 درصد آرا را به خود اختصاص داده‌اند. (نگاه کنید به نمودار نتایج نظرسنجی آوریل 2023 مؤسسه

 «او آر سی» برای انتخابات ترکیه)

طیف فکری هواداران محرم اینجه را می‌توان تا حدودی نزدیک به ائتلاف شش‌گانه تلقی کرد. او در انتخابات 2018 رقیب اصلی اردوغان و نامزد حزب جمهوری خلق بود و اکنون از جماعت قلیچدار اوغلو دور شده است. شاید بتوان گرایش سینان اوغان را که یک ملی‌گرای آذری‌تبار است و پیش‌تر هم در حزب حرکت ملی عضویت داشته، به ائتلاف جمهور نزدیک دانست. ورود جداگانه این دو به انتخابات به‌منزله کاهش آرای دو رقیب اصلی یعنی قلیچدار اوغلو و اردوغان تلقی می‌شود که تا حدودی نامزدی اینجه به زیان ائتلاف شش‌گانه است. این احتمال وجود دارد که اگر انتخابات ریاست‌جمهوری به دور دوم کشیده شود، این دو نامزد به طیف فکری خود بازگردند، مگر آنکه معامله‌ای بر سر پست مهمی انجام گیرد و برخی معتقدند چنانچه محرم اینجه از چنین پست مهمی اطمینان داشته باشد، به نفع قلیچدار اوغلو کنار می‌رود یا از او در دور دوم حمایت می‌کند. ضمن آنکه تضمینی هم نیست که در بزنگاهی اینجه به سوی اردوغان تغییر مسیر دهد. در بررسی نتایج نظرسنجی‌ها می‌توان به نظرسنجی ماه آوریل 2023 مؤسسه «پلیت پرو» که یک مرکز مطالعاتی اروپایی است، اشاره کرد که شانس قلیچدار اوغلو را بیشتر از اردوغان دانسته است. (نگاه کنید به  نمودار نظرسنجی ماه آوریل 2023 مؤسسه «پلیت پرو»)

سیر نظرسنجی‌های یک سال گذشته مؤسسات مطالعاتی مختلف درباره انتخابات ترکیه به طور قابل ملاحظه‌ای نزدیک و حتی شبیه به یکدیگر بوده است. مؤسسه پژوهشی «یونیلم» در ترکیه ژانویه 2022 هنگامی که فشارهای اقتصادی رو به افزایش بود، نظرسنجی‌ای را با این عنوان که به کدام اتحاد رأی می‌دهید؟ انجام داد که در آن درصد آرای اتحاد جمهوری خلق و حزب خوب هشت درصد بیشتر از ائتلاف حزب عدالت و توسعه و حرکت ملی نشان می‌دهد. در این نظرسنجی آرای دیگر گروه‌های مطرح منتقد ائتلاف حاکم را 15 درصد است و کسانی هم که بلاتکلیف یا مایل به شرکت در انتخابات نیستند هم آورده است که رقم قابل توجهی را شامل می‌شود. (نگاه کنید به دایره مربوط به پاسخ سؤال‌شوندگان به پرسش مؤسسه پژوهشی «یونیلم» در ترکیه ژانویه 2022 : به کدام اتحاد رأی می‌دهید).

 مؤسسه «یونیلم» در ابتکار دیگری در همان تاریخ پرسشی با این عنوان که کدام حزب مشکلات ترکیه را حل می‌کند؟ مطرح کرده بود و نتایج نظرسنجی جالب است و بیشتر شرکت‌کنندگان در آن حزب عدالت و توسعه را مناسب دانسته‌اند.

مخالفان  در  تدارک  فرش  قرمز

هسته اصلی مخالفان اردوغان در ائتلاف شش‌گانه به رهبری کمال قلیچدار اوغلو متمرکز هستند. قلیچدار اوغلو تنها چند هفته مانده به انتخابات در اقدامی تأمل‌برانگیز یک تابوی تاریخی – دینی را در ترکیه شکست و گفت: «من علوی هستم».

این اعلام هویت دینی قلیچدار اوغلو با واکنش تند ائتلاف حاکم مواجه شده و حتی اردوغان هم نتوانست خشم خود را پنهان کند و خطاب به رهبر جمهوری خلق گفت چرا بعد از 70 سالگی مذهب خود را نزد افکار عمومی مطرح کردی؟

برنامه انتخاباتی ائتلاف شش‌گانه منتقدان زیادی دارد و منتقدان می‌گویند با وجود آنکه بحران اقتصادی ترکیه فرصت جدی برای مخالفان اردوغان فراهم کرده است، اما آنها نیز نتوانسته‌اند مدل مشخصی برای برون‌رفت ترکیه از شرایط تورمی و بحران ارزی ارائه دهند. نقد دیگری که به این ائتلاف وارد کرده‌اند، چنددستگی نگرش سیاسی آنهاست که ترکیبی از چپ میانه تا ناسیونالیست‌های راست‌گرای تندرو به نام حزب خوب و دو حزب راست میانه به رهبری علی باباجان و احمد داود اوغلو از هم‌فکران پیشین اردوغان، حزب دموکرات و حزب محافظه‌کار و ملی‌گرای مذهبی سعادت را تشکیل می‌دهد. اما با وجود چندگونگی ائتلاف مخالفان اردوغان باید گفت که این اجماع در تاریخ 20 سال اخیر ترکیه بی‌سابقه بوده است. تیم شش نفره با توجه به شرایط منطقه‌ای و جهانی از اولویت‌های جدید در سیاست خارجی ترکیه با نگاه به غرب سخن می‌گویند و قلیچدار اوغلو هم گفته است که پس از پیروزی در انتخابات طی دو سال مهاجران سوری را به کشورشان بازمی‌گرداند. نگاه رهبران میز شش‌گانه به مطالبات جوانان و زنان هم توجه‌ها را جلب کرده است. در کنار این مسئله اقدام ائتلاف شش‌گانه برای جلب حمایت جریان اصلی طرفدار کردها از نامزدی قلیچدار اوغلو مهم است و وی در ایام نوروز گذشته با رهبران حزب دموکراتیک خلق‌ها دیدار کرد. قلیچدار اوغلو برخلاف مرال آکشنر که مخالف هرگونه گفت‌وگو با دموکراتیک خلق‌هاست، این حزب را یک نهاد قانونی می‌داند و از مشارکت کردها در ساختار سیاسی ترکیه حمایت می‌کند. آرای حزب دموکراتیک خلق‌ها در حدود 11 درصد برآورد شده است و چنانچه کردها به طور واقعی از قلیچدار حمایت کنند، راه پیروزی وی حتی در دور اول انتخابات هموار خواهد شد. به غیر از حزب دموکراتیک خلق‌ها دو جریان چپ کارگری هم از نامزدی کمال قلیچدار اوغلو حمایت کرده‌اند.

میز شش نفره که به اتحاد ملت هم معروف‌اند در انتظار یک پیروزی حیرت‌آور در انتخابات هستند و می‌گویند انتخابات 14 می، آخرین فرصت برای نجات دموکراسی ترکیه است. راهبرد و شعار محوری ائتلاف شش‌گانه در این انتخابات، بازگشت به سیستم پارلمانی و ایجاد نظام پارلمانی تقویت‌‌شده است. اما با وجود همه تلاش‌هایی که این جبهه و دیگر منتقدان و مخالفان اردوغان برای پایین‌کشیدن او از اریکه قدرت کرده‌اند، چشم‌انداز چنین تغییری بسیار دشوار می‌نماید. استیون ای. کوک، ستون‌نویس در فارین‌پالیسی تعبیر جالبی دراین‌باره به کار برده و در یادداشتی تحلیلی نوشته است سخت به نظر می‌رسد که اردوغان شکست بخورد و تنها دست خداوند می‌تواند اردوغان را از جایگاهش خارج کند. شاید زلزله ششم فوریه گذشته همین بوده است! اما از نگاه دیگر اگر ترکیه در مسیر پدیدآمدن شرایط پسااردوغان باشد، چه معنایی برای سیاست خارجی خواهد داشت؟ برخی از مفسران ترک و غربی بر این باورند که ترکیه می‌تواند بار دیگر دموکراتیک و آماده پیگیری عضویت در اتحادیه اروپا و همسویی بهتر با متحدان خود در ناتو باشد.

نظرسنجی‌ها حکایت از آن می‌کند که شرایط داخلی ترکیه در مسیر نوعی تغییر سیاسی سیر دارد. جدول زیر نتایج نظرسنجی اواسط آوریل 2023 مؤسسه پژوهشی اروپایی «پلیت پرو» را نشان می‌دهد که در آن مجموع آرای حزب جمهوری خلق و حزب خوب بالاتر از مجموع آرای عدالت و توسعه و حزب حرکت ملی است.

جدول مقایسه‌ای نظرسنجی ماه آوریل با نتایج انتخابات 2018 درصد آرای عدالت و توسعه و حرکت ملی را به نسبت قابل توجهی کاهشی نشان می‌دهد و برعکس نسبت آرای جمهوری خلق و حزب خوب افزایشی است. یکی از اصلاحات سال گذشته در قانون اساسی ترکیه که به ابتکار عدالت و توسعه انجام شد، کاهش حد نصاب رأی ورود احزاب به پارلمان از 10 درصد به هفت درصد بود. هدف از این اصلاح در قانون انتخابات پارلمانی ترکیه لحاظ‌کردن احتمال کاهش آرای حرکت ملی مهم‌ترین مؤتلف اردوغان در انتخابات 2023 بوده است که اکنون نظرسنجی‌ها آرای حرکت ملی را حتی پایین‌تر از هفت درصد نشان می‌دهد و اگر در صحنه انتخابات چنین اتفاقی روی دهد، آرایش سیاسی پارلمان را هم تغییر خواهد داد. در ذیل به نتایج نظرسنجی ماه آوریل سه مؤسسه معتبر ترکیه درباره انتخابات 2023 نگاه کنید.

نکات قابل توجه در نظرسنجی هر سه مؤسسه اکسوی، متروپل و ای‌آر‌جی، نسبت آرای رو به کاهشی حرکت ملی و آرای کمتر از یک درصد اکثر اعضای ائتلاف شش‌گانه است. این احزاب اگرچه شانس کمتری برای راهیابی به پارلمان دارند، اما همین نسبت آرای طرفداران احزاب کوچک در انتخابات ریاست‌جمهوری تعیین‌کننده خواهد بود. از طرف دیگر نسبت آرای حزب مملکت محرم اینجه تأمل‌برانگیز است و البته نپیوستن اینجه به ائتلاف قلیچدار اوغلو به زیان این جریان و تا حدودی به نفع اردوغان است و آرای مخالفان را خواهد شکست. محور کلیدی نظرسنجی‌های داخلی و خارجی پیرامون انتخابات 2023 ترکیه، نسبت آرای بالای 10 درصدی حزب دموکراتیک خلق‌هاست و رأی کردها می‌تواند بر نتیجه کلی انتخابات ریاست‌جمهوری تأثیر مستقیم بگذارد. چنانچه روند تبلیغات انتخاباتی در مدت باقی‌مانده بر همین مدار بچرخد و آرای کردها در سبد رأی قلیچدار اوغلو ریخته شود، باید چشم‌به‌راه آن تغییر اساسی در ساختار سیاسی ترکیه بود و منتظر فرش قرمز در برابر کاخ ریاست‌جمهوری که این‌بار نه اردوغان که قلیچدار اوغلو مرد آرام و کهنه‌کار سیاست بر آن گام می‌گذارد. شرایطی که پذیرش آن برای رجب طیب اردوغان و هم‌فکران ملی‌گرای وی سخت است، چنانچه ورود حزب عدالت و توسعه به عرصه سیاست و حکومت ترکیه در 2003 حتی برای هم‌ائتلافی کنونی اردوغان یعنی حزب حرکت ملی هم غیر قابل باور و پذیرش بود، اما زلزله‌ای بود که رخ داد و شد.