مشتریان انرژی کشور زیر فشار دو قدرت بلوک غرب و شرق به بازارهای دیگر چشم دوخته‌اند
بازار سست گاز
وضعیت بازار صادراتی گاز متزلزل شده است و حالا مشتریان عمده گاز ایران یعنی عراق، ترکیه و پاکستان با بازی دو قدرت بلوک شرق و غرب از میدان خارج می‌شوند. هرچند کارشناسان انرژی معتقد هستند که به دلیل نبود زیرساخت‌های کافی ایران در کوتاه‌مدت مشتریان گاز خود را از دست نمی‌دهد اما بروز این اتفاق در بلندمدت دور از انتظار نیست.
شرق: وضعیت بازار صادراتی گاز متزلزل شده است و حالا مشتریان عمده گاز ایران یعنی عراق، ترکیه و پاکستان با بازی دو قدرت بلوک شرق و غرب از میدان خارج می‌شوند. هرچند کارشناسان انرژی معتقد هستند که به دلیل نبود زیرساخت‌های کافی ایران در کوتاه‌مدت مشتریان گاز خود را از دست نمی‌دهد اما بروز این اتفاق در بلندمدت دور از انتظار نیست.
اطلاعیه پاکستان علیه گاز ایران
چندی پیش خبر آمد که دولت پاکستان با صدور اطلاعیه‌ای توضیح داد که امکان واردات گاز از ایران را ندارد مگر اینکه تحریم‌های آمریکا علیه ایران رفع شود یا واشنگتن به اسلام‌آباد چراغ سبز نشان دهد تا این پروژه احداث خط لوله واردات گاز از ایران را از سر بگیرد. طبق اظهارات مکتوبی که مصدق مالک، وزیر نفت پاکستان به مجلس ملی داده است، این کشور تحت قرارداد خرید و فروش گاز، یک اخطاریه فورس‌ماژور به ایران صادر کرده است که در نتیجه، تعهدات پاکستان تحت این قرارداد را به حالت تعلیق درمی‌آورد. وزیر نفت پاکستان البته گفت که ایران به اعلام وضعیت فورس‌ماژور اعتراض کرده است و توضیح داد که اگر ایران این موضوع را به دادگاه بکشاند، اطلاعیه پاکستان درباره فورس‌ماژور و اعتراض ایران به اعتبار آن تنها از طریق دادگاه داوری بین‌المللی می‌تواند حل‌وفصل شود. در نتیجه، میزان دقیق جریمه، در صورت صدور آن، منوط به قضاوت داوران خواهد بود.
صدور این اطلاعیه در شرایطی بود که تنها یک هفته پیش از آن، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، سفری سه‌روزه به اسلام‌آباد داشت و بر ضرورت تکمیل این پروژه تأکید کرد و گفت: «این پروژه به نفع هر دو کشور خواهد بود».
پس از این ماجرا رضا نوشادی، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران به ایلنا گفت که «اگر تجارت گاز ایران محقق نشود بدون شک به دلیل دخالت‌های مستقیم و غیرمستقیم آمریکاست وگرنه چرا باید پاکستان خط لوله گازی را که تا لب مرز کشورش رفته، رها کند و بعد پروژه دریافت گاز از ترکمنستان را به طول هزار کیلومتر هزینه کرده و کلید بزند؟».
او بیانیه اسلام‌آباد را سیاسی دانسته و گفته بود که «ما سال‌هاست خط لوله انتقال گاز را تا مرز پاکستان اجرا کرده‌ایم اما پاکستان حاضر نیست ادامه خط لوله را از مرز تا خاک خود بکشد و اکنون کشور پاکستان سوخت مایع و ال‌ان‌جی را که نسبت به گاز ایران گران‌تر است وارد می‌کند».
این مقام ایرانی به مسیر رقیب ترانزیت انرژی ایران اشاره کرده و توضیح داده که «خط لوله تاپی قرار است در مسیر ترکمنستان- افغانستان- پاکستان-هند با آن عظمت اجرا شود اما تاکنون نه پروژه‌ای برای تأمین گاز و نه اراده‌ای برای اجرا وجود دارد. سال‌هاست که فقط صحبت می‌شود ولی تاکنون هیچ نشانه‌ای از اجرای قطعی این پروژه در هیچ‌یک از این کشورهای ذی‌نفع دیده نشده است و اصولا از خط لوله بی‌تی‌سی هم خبری نیست. گاهی پروژه‌ها تنها در سطح رسانه‌ای و فقط برای متأثرکردن یک پروژه واقعی مطرح می‌شود». هرچند به نظر می‌رسد نگاه مقام دولت سیزدهم به مسیر رقیب ترانزیت انرژی ایران خوش‌بینانه باشد اما پاکستان پیش از این هم قرارداد بزرگی برای واردات گاز با روسیه بسته و به نظر می‌رسد که با فراهم‌شدن زیرساخت‌های انتقال انرژی به سرعت ایران را جایگزین می‌کند.
عراق گرفتار تسویه پول گاز ایران
ماجرا به همین‌جا خلاصه نمی‌شود و پس از پاکستان که بارها به صراحت فشارهای آمریکا را مانع تجارت گاز این کشور با ایران خوانده است، حالا عراقی‌ها هم در اظهاراتی مشابه می‌گویند که آمریکا آنها را تحت فشار گذاشته است تا وابستگی انرژی خود را به ایران کاهش دهند. چیزی حدود یک ماه پیش واع، خبرگزاری رسمی دولت عراق گزارش داده بود که بغداد به دنبال جایگزینی برای گاز ایران است. بر اساس این گزارش، در نشست مشترک کمیسیون برق و انرژی پارلمان عراق و وزیر برق این کشور، اعلام شد که دو هیئت از وزارت برق عراق برای رایزنی جهت خرید گاز به قطر و ترکمنستان اعزام می‌شوند.
زیاد علی فاضل، وزیر برق عراق گفت که عمده دلیل کاهش تولید برق به قطع گاز از سمت ایران مربوط می‌شود که موجب شده است تا عراق با کاهش شش هزار مگاواتی تولید برق مواجه شود. وزیر برق عراق در ادامه از اعزام دو هیئت به ترکمنستان و قطر برای بررسی خرید گاز از این دو کشور در آینده نزدیک خبر داد و گفت که نشستی با وزارت نفت عراق برای یافتن راه‌های تأمین نفت و گازوئیل به عنوان سوخت برخی از نیروگاه‌ها برگزار شده است.
کمی پیش از این نشست، محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق در نشست اضطراری جست‌و‌جوی جایگزین برای واردات گاز از ایران، گفته بود که بغداد، ترکمنستان را تأمین‌کننده بالقوه گاز عراق می‌داند. حالا ایسنا به نقل از منابع عراقی نوشته است که عراق به زودی واردات گاز طبیعی از ترکمنستان را آغاز می‌کند. بنا بر این گزارش عراق گاز و برق از ایران وارد می‌کند اما تحریم‌های آمریکا، پرداخت پول واردات انرژی از ایران را دشوار کرده است. هرچند آمریکا، با قراردادهای انرژی عراق و ایران برای تأمین برق و گاز عراق، موافقت کرده اما بغداد را تحت فشار قرار داده است تا وابستگی خود به واردات انرژی از ایران را کاهش دهد. توافق با ترکمنستان ممکن است به این هدف کمک کند. در همین زمینه عزت صابر، معاون وزیر نفت عراق در امور گاز، روز پنجشنبه گذشته گفت که «در جریان سفر مقامات عراقی به ترکمنستان، طبق تفاهم‌نامه همکاری که برای این منظور تهیه شده است، با واردات مقادیری گاز برای تأمین بخشی از نیاز نیروگاه‌های برق عراق، توافق شد». این مقام عراق انتظار دارد تا پیش از پایان سال میلادی جاری، این توافق‌نامه که شامل جزئیات واردات گاز و مکانیسم‌های بین دو کشور است، امضا شود. هرچند مقامات عراقی هم بارها به صراحت گفته‌اند که جایگزینی گاز ایران برایشان دشوار است؛ زیرا ایران با عراق خط لوله انتقال گاز دارد اما این کشور برای واردات گاز از سایر کشورها ناچار است گاز مایع را از طریق کشتی خریداری کند. با این حال انتقال پول گاز ایران از عراق با موانع فراوان مواجه بوده و حتی عراق پیشنهاد تهاتر پول گاز ایران را با نفت داده است؛ نفتی که البته ایران برای صادراتش با در بسته تحریم مواجه است. به همین دلیل گاهی ایران مجبور شده برای دریافت طلب خود از عراقی‌ها، صادرات گاز به این کشور را قطع کند.
روسیه به دنبال تصاحب بازار گاز ایران در ترکیه
از آن سو ترکیه دیگر مشتری گاز ایران هم این روزها با پیشنهاد وسوسه‌کننده روسیه مواجه شده است.
روسیه که زمانی بزرگ‌ترین تأمین‌کننده گاز اروپا بوده و بیش از ۴۰ درصد نیاز گازی قاره سبز را تأمین می‌کرده در سال گذشته زیان سنگینی را متحمل شد. طبق اعلام گازپروم، حجم صادرات این شرکت در سال ۲۰۲۲، به میزان ۴۶ درصد کاهش پیدا کرد. در این میان برخی از تحلیلگران این احتمال را می‌دهند که درآمد صادرات گاز شرکت گازپروم روسیه با از دست دادن بازار اروپا، ممکن است امسال نصف شود که به معنای کاهش شدید درآمدهای مالیاتی دولت خواهد بود.
حالا مسکو برای حفظ درآمدهای خود به دنبال بازارهای جدید صادراتی بوده و در تلاش است که بتواند سهم بیشتری از بازارهای شرقی به دست آورد. پیش‌تر رویترز در گزارشی به نقل از پوتین نوشته بود که «روسیه از غرب روی برگردانده و بازارهای جدیدی برای نفت و گاز خود پیدا خواهد کرد. اما این کار مدتی زمان می‌برد». رئیس‌جمهور روسیه، اکتبر گذشته ایده تشکیل هاب گازی در ترکیه برای ارسال گاز از دریای بالتیک به منطقه دریای سیاه را مطرح کرد.
در چنین شرایطی بسیاری نگران‌اند که کاهش فروش گاز روسیه، بازارهای ایران را هم تحت تأثیر قرار داده و این بار مسکو به رقیب ایران در بازار گاز تبدیل شود.
هرچند کارشناسان حوزه انرژی معتقد هستند که ترکیه به دلیل بستن قرارداد واردات گاز با ایران به راحتی قادر نیست روسیه را جایگزین ایران کند اما دست این کشور را برای گرفتن تخفیف‌های زیاد باز می‌کند و البته در آینده ممکن است ترکیه نگاه خود را به بازار گاز تغییر دهد و به سمت دیگری برود. اتفاقی که در آینده نه چندان دور می‌تواند از سوی عراق و پاکستان هم تکرار شود.
به جز این، ایران با وجود آنکه دومین مالک ذخایر بزرگ گاز جهان است اما نبود تکنولوژی کافی و فقر سرمایه‌گذاری خارجی موجب شده که با کسری گاز مواجه شود و در برخی ماه‌های سال گاز صنایع خود را جیره‌بندی کند. باید هر چه زودتر برای این مشکلات چاره‌ای اندیشیده شود.
