گرگ و میش مذاکرات

عبدالرحمن فتح‌الهی: بعد از هاآرتص نوبت به میدل‌ایست‌آی رسید که با گمانه‌زنی‌های خود به مذاکرات پشت پرده تهران - واشنگتن به موضوع احتمال توافق موقت بپردازد؛ اما تکذیب کاخ سفید درباره هرگونه تحرکات دیپلماتیک از سوی دولت بایدن با طرف ایرانی برای حصول توافقی، حتی به صورت موقت، آب پاکی را روی تحلیل این روزهای فضای رسانه‌ای ریخت. در این راستا کاخ سفید گزارش میدل‌ایست‌آی درباره توافق موقت آتی میان تهران و واشنگتن را رد کرد. یک سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید روز پنجشنبه در واکنش به گزارش میدل‌ایست‌آی با تأکید بر اینکه این گزارش اشتباه و گمراه‌کننده است، اساسا طرح هرگونه گزارشی درباره توافق موقت را غلط دانست.

پیش‌تر میدل‌ایست‌آی هم مشابه با روزنامه اسرائیلی هاآرتص به نقل از دو منبع مدعی شده بود که ایران و آمریکا «در حال نزدیک‌شدن به توافقی موقت برای کاهش تحریم‌های آمریکا در ازای کاهش فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی اورانیوم از سوی ایران» هستند. این منابع همچنین مدعی شده بودند که «طرفین درباره توافق موقت به تفاهم رسیدند تا بتوانند آن را نزد سران کشور خود ببرند». در این گزارش آمده بود که ایران متعهد به توقف غنی‌سازی اورانیوم با غنای ۶۰ درصد و بالاتر و همچنین همکاری با دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل می‌شد و در ازای آن می‌توانست تا یک میلیون بشکه نفت را در روز صادر کند و توانایی دسترسی «به درآمد و اموال بلوکه‌شده خود در خارج» را پیدا می‌کرد.

قبل‌تر از تکذیبیه پنجشنبه گذشته کاخ سفید درباره گزارش میدل‌ایست‌آی، ودانت پاتل، معاون سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، هم در یک نشست خبری و در پاسخ به سؤالی درباره گزارش ادعایی روزنامه هاآرتص مبنی بر اینکه ایران و آمریکا در حال انجام رایزنی‌های محرمانه برای حصول به یک توافق اولیه هستند، تأکید کرد که به این‌گونه شایعات یا درز گفت‌وگوهای دیپلماتیک که تمایل به دروغ‌پردازی و گمراه‌کردن دارند، پاسخ نمی‌دهد.

باوجود‌این رویترز به نقل از دو مقام ایرانی با تأیید دیدار رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران و امیر سعید ایروانی، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل، تصریح کرد که در هفته‌های گذشته این دو، حداقل سه بار ملاقات کرده‌اند. دو مقام ایرانی به رویترز گفته‌اند که در این سه دیدار پیشرفت‌هایی حاصل شده؛ اما هنوز هیچ توافق حتمی و قریب‌الوقوعی به دست نیامده است. یک مقام ایرانی دیگر با اذعان بر اینکه رابرت مالی و امیر سعید ایروانی با هم ملاقات کرده‌اند، جزئیاتی درباره این دیدارها ارائه نکرد. رویترز هم در گزارش خود با استناد به مواضع این مقامات ارشد ایرانی، مدعی است که «پیشرفت‌هایی حاصل شده و تهران پیشنهادها و پیام‌هایی را با طرف آمریکایی‌ها رد‌وبدل کرده است»، با این حال، این خبرگزاری از زبان مقامات ایرانی تأکید می‌کند، «جزئیات زیادی وجود دارد که دو طرف (تهران و واشنگتن) باید درباره آنها بحث کنند». این سخنان هیچ‌کدام مسیر و اقدام مشخص یا برنامه‌ای تدوین‌شده در زمان نزدیک را اعلام نکرده بودند.

البته پیش از رویترز، فایننشال‌تایمز از قول دیپلمات‌ها نوشته بود که راب مالی چندین بار با امیر سعید ایروانی که قبل از اعزام به نیویورک در ماه سپتامبر، یکی از مقامات ارشد شورای عالی امنیت ملی بود، دیدار کرده است. به نظر این روزنامه انگلیسی، گفت‌وگو‌های مذکور دو طرف که اولین تماس مستقیم بین مقامات آمریکایی و ایرانی بعد از خروج ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ است، در درجه اول بر امکان تبادل زندانی با ایران متمرکز بوده است.

هرچند ودانت پاتل، گزارش روزنامه هاآرتص درباره تلاش‌های پشت پرده دولت بایدن با هدف حصول توافق با تهران را دروغ‌گویی خواند؛ اما معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا درباره ادعای فایننشال‌تایمز مبنی بر دیدار رابرت مالی با سفیر ایران در سازمان ملل درباره تبادل زندانیان آمریکایی تنها به سکوت بسنده و اذعان کرد که او «چیزی برای گفتن در این زمینه ندارد». این جمله پاتل به نوعی اعتراف ضمنی درباره دیدار بین راب مالی و سعید ایروانی را به ذهن متبادر می‌کند. به‌ویژه آنکه پاتل راجع به دیدار نماینده ویژه آمریکا در امور ایران و سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل تأکید داشت، «ما دارای ابزارهای لازم برای ارسال پیام به ایران در مواردی که در راستای منافع آمریکا باشد، هستیم. ما درباره محتوای این پیام‌ها یا چگونگی ارسال آنها توضیح نمی‌دهیم».

در چنین شرایطی تکذیب کاخ سفید و ودانت پاتل درباره هرگونه تلاشی برای توافق با تهران به موازات مطرح‌بودن دیدارهایی با مقامات ایرانی بر سر موضوع زندانیان دوتابعیتی یک فضای مبهم را از دیپلماسی دولت بایدن در آستانه ورود به انتخابات ریاست‌جمهوری به دست می‌دهد. شاید در یک گزاره تحلیلی بایدن در گام اول در تلاش برای رسیدن به توافقی با ایران بر سر زندانیان دوتابعیتی باشد که می‌تواند با داغ‌شدن تنور انتخابات به‌عنوان برگه برنده انتخاباتی مورد استفاده قرار گیرد و بعد موضوعات دیگر در ادامه مطرح شوند.

‌ اطمینان‌بخشی به اسرائیل

پیرو گزارش‌ها و ادعای غیرقابل استناد در هاآرتص، رویترز، میدل‌ایست‌آی، فایننشال‌تایمز و... شدت گمانه‌زنی‌های چند هفته گذشته راجع به تحرکات دیپلماتیک پشت پرده ایران و آمریکا به‌ویژه بعد از سفر هیثم بن طارق آل سعید، پادشاه عمان، به تهران و به دنبال آن تعدیل نسبی نگاه گروسی و آژانس به فعالیت‌های هسته‌ای کشور در آستانه نشست فصلی شورای حکام در سطح رسانه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای به قدری تشدید شده بود که مقامات اسرائیلی و به‌ویژه شخص بنیامین نتانیاهو را نسبت به آینده مذاکرات و حصول توافقی موقت بین ایران و دولت بایدن نگران کرد. این نگرانی در مواضع اخیر اسرائیلی‌ها از نتانیاهو، نخست‌وزیر گرفته تا الی کوهن، وزیر امور خارجه، تساحی هنگبی، مشاور امنیت ملی و... هویدا بود.

شاید از همین رو است که دولت بایدن علاوه بر انتشار تکذیبیه درباره نبود هرگونه تلاش دیپلماتیک پشت پرده برای حصول توافق با ایران، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا را هم با هدف اطمینان‌بخشی به تل‌آویو، وادار به تماس تلفنی با نتانیاهو کرد. در این زمینه دفتر نخست‌وزیری اسرائیل و وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کردند که نتانیاهو و بلینکن درباره برنامه هسته‌ای ایران و نقش آن در منطقه گفت‌وگوی تلفنی مفصلی داشته‌اند.

آن‌طور که وبگاه خبری جوییش‌نیوز سیندیکیت نوشت، طبق بیانیه‌ای که دفتر نخست‌وزیری اسرائیل درباره این گفت‌وگو منتشر کرده است، نتانیاهو «بر موضع تغییرناپذیر خود تأکید کرد که بازگشت به توافق هسته‌ای موجب متوقف‌شدن برنامه هسته‌ای ایران نخواهد شد و هیچ توافقی با ایران برای اسرائیل که هر کاری برای دفاع از خود انجام خواهد داد، الزام‌آور نخواهد بود». در آن سو نیز طی بیانیه‌ای که وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا نیز درباره این گفت‌وگو منتشر کرده، ادعا شده که بلینکن «درباره چالش‌های گسترده منطقه‌ای، ازجمله تهدید ناشی از ایران» با نتانیاهو گفت‌وگو کرد.

در کنار این گفت‌وگوی تلفنی بلینکن و نتانیاهو، گروهی از قانون‌گذاران آمریکایی هم در نامه‌ای به رهبران سه کشور اروپایی عضو توافق هسته‌ای (آلمان، فرانسه و انگلستان)، با مطرح‌کردن ادعاهایی علیه ایران در زمینه اجرای تعهدات برجامی، از آنها خواستند مکانیسم ماشه علیه ایران را فعال کنند. وب‌سایت جوییش‌اینسایدر در گزارشی مدعی شد به رونوشتی از نامه 35 قانون‌گذار مجلس نمایندگان آمریکا دست پیدا کرده است که با اشاره به نزدیک‌شدن پایان تاریخ محدودیت‌های موجود (بندهای غروب برجام) در زمینه فعالیت‌های ایران در حوزه صنایع موشکی در ادامه سال جاری (اکتبر ۲۰۲۳)، بر ضرورت فعال‌شدن این مکانیسم تأکید کرده‌اند».

این گزارش می‌افزاید، قانون‌گذاران آمریکایی مدعی شدند که «ایران حدود چهار سال است که اجرای تعهدات مهم برجامی را متوقف کرده، به توسعه برنامه هسته‌ای خود ادامه می‌دهد و پیشنهادهای دیپلماتیک را رد کرده است». جوییش‌اینسایدر در ادامه گزارشش به بخش دیگری از نامه 35 قانون‌گذار مجلس نمایندگان آمریکا می‌پردازد که در آن ادعا شده، «تخطی‌های ایران از برجام ذیل فعال‌کردن سانتریفیوژهای پیشرفته و پیداکردن تخصص در زمینه غنی‌سازی اورانیوم در سطح تسلیحاتی، بازگشت‌ناپذیرند. حتی اگر درباره توافق جدید مذاکره شود، اجازه دادن اینکه ایران بندهای غروب توافق پیشین را حفظ کند، باعث خواهد شد که هر توافقی بی‌فایده شود».

در نگاه اول بی‌شک محور نگرانی‌های کنونی قانون‌گذاران آمریکایی بر ارتقای توان دفاعی تهران پس از لغو تحریم‌های مهرماه سال جاری اختصاص دارد. در‌این‌باره اندیشکده موسوم به مؤسسه صلح ایالات متحده (USIP) تاریخ پایان تعدادی از محدودیت‌های برجام علیه ایران را که بخشی از آن در تاریخ مهر ۱۴۰۲ (اکتبر ۲۰۲۳) به پایان می‌رسد، در پنج مورد فهرست کرده است که شامل نخست، برداشتن محدودیت‌های سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشک‌های بالستیک ایران که قابلیت حمل کلاهک اتمی دارند. دوم، سازمان ملل ممنوعیت واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر را برمی‌دارد. سوم، آمریکا طبق برجام ملزم به درخواست قانونی از کنگره (لایحه) برای پایان‌دادن به تحریم‌ بخش‌های اقتصادی است که به‌عنوان بخشی از توافق هسته‌ای آن را تعلیق (Suspend) کرده بود. در چهارمین مورد، ایالات متحده ملزم به حذف (Remove) تحریم برخی از افراد و نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است. مورد آخر هم، اتحادیه اروپا باید تحریم‌های باقی‌مانده خود علیه برنامه هسته‌ای ایران را بردارد.

‌‌ فعلا واشنگتن روی احیای برجام متمرکز نیست

افزون بر گفت‌وگوی تلفنی وزیر امور خارجه آمریکا و نخست‌وزیر اسرائیل بر سر موضوع ایران و نیز درخواست مجلس نمایندگان ایالات متحده از آلمان، فرانسه و انگلیس به عنوان سه عضو اروپایی برجام برای فعال‌شدن مکانیسم ماشه، آنتونی بلینکن هم در مصاحبه‌ای به موازات تأکید بر دیپلماسی به‌عنوان بهترین راه برای رسیدگی به موضوع برنامه هسته‌ای ایران، دوباره به همان گفته قبلی و البته تکراری تمسک جست که «فعلا واشنگتن روی احیای برجام متمرکز نیست».

وزیر امور خارجه آمریکا در گفت‌وگویی با شبکه تلویزیونی الشرق که مشروح آن در وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا منتشر شده است، در پاسخ به این سؤال که آیا واشنگتن در تلاش برای ازسرگیری مذاکرات احیای توافق هسته‌ای (برجام) است، با تلاش برای مقصر جلوه‌دادن ایران در متوقف‌شدن مذاکرات وین گفت: «ما از روز نخست به‌دنبال مشخص‌شدن این بودیم که آیا بازگشت به پایبندی دوجانبه به برجام امکان‌پذیر است یا نه و تلاش‌های قابل توجهی هم در این راستا کردیم، همان‌طورکه شرکای اروپایی ما و روسیه و چین نیز این کار را کردند. اما ایران یا نتوانست یا نخواست آنچه را برای بازگشت به پایبندی به برجام ضروری بود، انجام دهد؛ بنابراین روی برجام متمرکز نیستیم».

بلینکن در ادامه مصاحبه خود مدعی شد که «ما هنوز بر این باوریم که دیپلماسی به‌طور‌کلی بهترین راه اطمینان‌یابی پایدار، قابل راستی‌آزمایی و مؤثر از این است که ایران هیچ‌گاه به یک سلاح اتمی دست پیدا نکند؛ بنابراین ما پذیرای دیپلماسی هستیم و (دیپلماسی) به‌وضوح بهترین مسیر است». سکاندار سیاست خارجی دولت بایدن با تغییر زاویه نگاه خود در مصاحبه با الشرق به موضوع نقش ایران در منطقه هم ورود کرد و دوباره بر مبنای همان دیالوگ همیشگی ادعاهای خود را تکرار کرد، «ما همچنین بسیار مصمم هستیم که در مقابل اقدامات خطرناک و ثبات‌زدای ایران که موضوع بحث گفت‌وگوها با همکارانمان در شورای همکاری خلیج فارس بود، بایستیم».

بلینکن در پاسخ به این سؤال که «با توجه به اظهارات جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا مبنی بر اینکه آمریکا برای مقابله با دستیابی ایران به یک سلاح اتمی، هر کاری لازم باشد می‌کند»، آیا گزینه نظامی هم مطرح است، به گزینه روی میز پرداخت و دراین‌باره تأکید کرد که «رئیس‌جمهور بایدن بارها به‌وضوح گفته که تمامی گزینه‌ها برای اطمینان‌یافتن از اینکه ایران هرگز به یک سلاح هسته‌ای دست پیدا نکند، روی میز است».

‌ وقتی نگرانی آمریکا، بلینکن را به خاورمیانه می‌کشاند

صدور بیانیه کاخ سفید و تکذیب هرگونه تلاش از سوی دولت بایدن برای حصول توافق با ایران، انجام گفت‌وگوی تلفنی آنتونی بلینکن و بنیامین نتانیاهو برای مرتفع‌کردن نگرانی‌های تل‌آویو پیرامون دیپلماسی آشکار و پنهان دولت بایدن، مصاحبه وزیر امور خارجه ایالات متحده با الشرق و تأکید بر این نکته که فعلا واشنگتن روی احیای برجام متمرکز نیست و همچنین نامه 35 قانون‌گذار مجلس نمایندگان آمریکا برای فعال‌کردن مکانیسم ماشه تنها بخشی از تکاپوهای ایالات متحده در چند روز اخیر بود. در سوی دیگر خود آمریکایی‌ها نیز مانند اسرائیل از تحولات خاورمیانه (با محوریت پوست‌اندازی‌های سیاسی و دیپلماتیک عربستان بعد از توافق با ایران و احیای روابط با تهران، تلاش برای ترمیم مناسبات با سوریه و بازگرداندن دمشق به اتحادیه عرب و دیدار ریاض با گروه‌های فلسطینی) نگران هستند.

این نگرانی‌ها آنتونی بلینکن را بر آن داشت تا هفته گذشته راهی عربستان سعودی شود. حضور رئیس دستگاه دیپلماسی ایالات متحده چند هفته پس از سفر هفتم می‌ (۱۷ اردیبهشت) جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا به عربستان و حدود یک سال پس از سفر جو بایدن، رئیس‌جمهور این کشور به ریاض انجام شد که البته با نتیجه‌ای متفاوت همراه بود. سالیوان ماه می‌ با محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان درباره روابط راهبردی دو کشور گفت‌وگو کرد و حتی به رایزنی با شیخ طحنون بن‌زاید آل‌نهیان، مشاور امنیت ملی امارات و آجیت دوال، مشاور امنیت ملی هند پرداخت تا به نزدیک‌شدن دیدگاه واشنگتن با این کشورها نسبت به مناسبات منطقه‌ای امن برای هند و جهان دست یابد.

در طرف دیگر سفرهای متوالی مقامات دولت بایدن به عربستان سعودی نشان می‌دهد کاخ سفید مصمم به کاهش شکاف در روابط واشنگتن و ریاض است. روابط دو طرف پس از موافقت عربستان با درخواست روسیه برای کاهش سقف تولید در «اوپک‌پلاس» رو به افول گذاشته است. در همین رابطه سفر هفته گذشته بلینکن هم تنها چند روز پس از آن انجام شد که عربستان متعهد به کاهش بیشتر تولید نفت شده است، اقدامی که احتمالا مشابه با اکتبر گذشته بر تنش در روابط واشنگتن و ریاض می‌افزاید.

البته دولت بایدن علاوه بر عربستان با چالش مشابه دیگری با امارات متحده عربی هم دست‌به‌گریبان است. به‌‌ویژه که ۳۱ می/ دهم خرداد، وزارت امور خارجه امارات در بیانیه‌ای که توسط خبرگزاری رسمی این کشور (وام) منتشر شد، اعلام کرد که امارات بعد از ارزیابی مستمر همکاری‌های امنیتی مؤثر با همه شرکا، دو ماه پیش از مشارکت خود در پیمان دریایی متحد خارج شد. این ائتلاف دریایی متشکل از ۳۴ کشور است که واشنگتن هدف از آن را تضمین امنیت و مبارزه با تروریسم و دزدی دریایی در مناطق دریای سرخ و خلیج فارس که از مهم‌ترین مسیرهای کشتیرانی در جهان هستند، توصیف کرده است. مقر اصلی این ائتلاف دریایی در بحرین و نزدیک ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا و فرماندهی مرکزی ایالات متحده قرار دارد.

در ادامه این بیانیه آمده است که «امارات متحده عربی متعهد به گفت‌وگوهای مسالمت‌آمیز و ابزارهای دیپلماتیک به عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف مشترک امنیتی و ثبات منطقه است». وزارت خارجه امارات در بیانیه خود افزوده بود، «ما به تعهدات خود برای تضمین ایمنی دریانوردی در آب‌های دریاهای خود به شیوه‌ای مسئولانه ادامه خواهیم داد».

این بیانیه در کنار شنیده‌شدن زمزمه‌هایی درباره تشکیل نیروی دریایی مشترک بین ایران، عربستان، امارات و عمان هم دایره نگرانی‌های واشنگتن پیرامون انجام پخت‌و‌پزهایی در غرب آسیا بدون حضور آمریکا را دوچندان کرد. این خبر را وب‌سایت الجدید در قطر به نقل از منابع آگاه در اول ژوئن/ یازدهم خرداد منتشر کرد که با مواضع قاطعی از سوی امیر شهرام ایرانی، فرمانده نیروی دریای ارتش جمهوری اسلامی ایرانی نیز همراه بود.

البته تیم هاوکینز، سخنگوی ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا، در واکنش به اظهارات فرمانده نیروی دریایی ارتش ایران مبنی بر شکل‌گیری ائتلاف مشترک نیروی دریایی ایران با کشورهای منطقه از جمله عربستان، امارات، قطر، بحرین و عراق در آینده نزدیک در گفت‌وگویی اختصاصی با وب‌سایت بریکینگ دیفنس مدعی شد که «این ادعا با اقدامات ایران مطابقت ندارد». همچنین به باور ناظران، امارات روابط نزدیک‌تری با چین ایجاد کرده، مناسبات راهبردی‌اش را با فرانسه بهبود بخشیده است و نیم‌نگاهی هم به تقویت تعاملات خود با ایران، روسیه و هند دارد.

مجموعه این نکات و تحولات دیگر در نهایت پای آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا را سه‌شنبه‌شب هفته گذشته و هم‌زمان با افتتاح سفارت ایران در ریاض به عربستان سعودی باز کرد. دو دیدار با محمد بن‌سلمان، شرکت در نشست ائتلاف جهانی ضد داعش و تخصیص بودجه 150 میلیون دلاری برای بازسازی مناطق جنگ‌زده سوریه و عراق در اثر جنگ با داعش و اختصاص بودجه‌ای برای ائتلاف دریایی آمریکا و کشورهای هم‌پیمان، شرکت در نشست وزرای خارجه آمریکا و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بخشی از برنامه کاری بلینکن بود.

در همین رابطه وزرای خارجه آمریکا و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در نشست مشترک خود از توافق ایران و عربستان استقبال کردند. آنها در بیانیه مشترکشان بر اهمیت تلاش‌ها برای کاهش تنش در منطقه تأکید کردند. در بخشی از این بیانیه آمده است که «بر حمایت‌های خود از معاهده عدم گسترش سلاح هسته‌ای تأکید می‌کنیم». آنها همچنین خواستار همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شدند. در این بیانیه آمده است که به رسیدن به راه‌حل سیاسی برای بحران سوریه و حفظ وحدت و حاکمیت سوریه پایبند هستیم. اکنون که شاهد فضای گرگ و میش مذاکرات هستیم، نمی‌توان هیچ سناریویی را قطعی دانست، همان‌طورکه نمی‌توان هیچ گزاره‌ای را هم کنار گذاشت. فعلا همه‌چیز در نقطه کنونی فریز شده و مبهم است؛ بنابراین تحولات پیش‌رو روشن می‌کند چه اتفاقی برای آینده گفت‌وگوها، تعیین‌تکلیف زندانیان دوتابعیتی، پرونده فعالیت‌های هسته‌ای، برجام و... خواهد افتاد.