تکاپو در ۴ محور

عبدالرحمن فتح‌الهی: در آستانه ضرب‌الاجل تعیین‌شده ایران برای خلع سلاح و تعیین تکلیف جریان‌های کردی مسلح در اقلیم کردستان، تحرکات سیاسی و دیپلماتیک در چهار محور تهران – اربیل، تهران – بغداد، بغداد - اربیل و همچنین محور کردی – کردی در جریان است و هرچه به موعد ۲۸ شهریور/ ۱۹ سپتامبر ذیل توافق‌نامه امنیتی ایران و عراق نزدیک‌تر می‌شویم، این تحرکات جدی‌تر و پررنگ‌تر می‌شود. 

۲۸ اسفند سال گذشته (۱۹ مارس ۲۰۲۳) بود که در مراسمی با حضور محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، توافق‌نامه همکاری‌های مشترک امنیتی ایران و عراق از سوی علی شمخانی، دبیر سابق شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران و قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی نخست‌وزیر عراق امضا شد.

هرچند از جزئیات این توافق‌نامه خبری در دست نیست، اما برخی رسانه‌های داخلی نزدیک به نهادهای امنیتی عنوان کرده‌اند که دو خواسته مهم ایران در قبال گروه‌های مسلح کردی مندرج در توافق‌نامه تهران – بغداد ناظر بر این است که مسئولان اربیل و بغداد باید درباره «اخراج» یا «خلع سلاح» این گروه‌ها اقدام کنند تا منبع ناامنی و بی‌ثباتی مرزهای غربی و شمال غربی کشورمان ریشه‌کن شود. البته المانتیور در گزارش ۲۸ آگوست به قلم آمبرین زمان، خبرنگار ارشد این پایگاه خبری، به شکل تفصیلی‌تر به برخی احتمالات درباره جزئیات توافق‌نامه همکاری‌های مشترک امنیتی ایران و عراق پرداخت.

طبق همین گزارش و به گفته یک مقام امنیتی عراقی که در جریان امضای این توافق‌نامه امنیتی تهران – بغداد شرکت داشته است، «عراق متعهد شد که به گروه‌‌‌های مسلح اجازه نخواهد داد از خاک این کشور در اقلیم کردستان عراق برای انجام هرگونه حمله فرامرزی علیه ایران استفاده کنند». در ادامه همین گزارش یک مقام دولتی دیگر عراقی که نخواست نامش فاش شود، به دلیل اینکه صلاحیت [رسمی] صحبت با رسانه‌ها را نداشت، عنوان کرده که «ذیل این توافق‌نامه امنیتی، دولت مرکزی بغداد با تأیید مقامات حکومت اقلیم کردستان در اربیل و سلیمانیه در سریع‌ترین زمان ممکن برای جابه‌جایی گروه‌های مسلح کردی اقدام خواهند کرد و ما در تلاشیم تا جایی که ممکن است این اتفاق در ۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور) رخ دهد». این مقام عراقی از اعلام محل دقیق انتقال شبه‌نظامیان خلع‌سلاح‌‌شده خودداری اما اذعان کرد که این مکان در منطقه کردستان عراق خواهد بود. به نظر او «اعضای جریان‌های مسلح کردی یک اردوگاه برای زندگی خواهند داشت و بدون اسلحه خواهند بود».

در سوی دیگر هشام الرکابی، سخنگوی نخست‌وزیر عراق، در بیانیه‌‌‌ای گفته بود که «السودانی بیش از یک بار درباره امتناع دولت از تبدیل‌شدن سرزمین عراق به... سکوی پرتاب برای هدف قرار‌دادن کشورهای همسایه صحبت کرده است». الرکابی به موازات خلع‌ سلاح گروه‌‌‌های شبه‌‌‌نظامی و حذف پایگاه‌‌‌های آنها، تأکید کرد که «توافق با ایران این نوید را می‌‌‌دهد که عراق نیروهای مرزی را برای جلوگیری از نفوذ شبه‌‌‌نظامیان در سراسر مرز مستقر خواهد کرد و مظنونان تحت تعقیب را پس از صدور حکم به ایران تحویل خواهد داد». با توجه به همین نکات، المانیتور در یک سناریوی احتمالی از استقرار برخی از افسران عراقی در کنار نیروهای پیشمرگه اقلیم کردستان در نقاط خاصی در امتداد مرز ایران و عراق گفت. در گزارش المانیتور این نکته هم قید شده که «حزب دموکرات کردستان دست‌کم سه پایگاه در داخل قلمرو تحت کنترل حزب دموکرات کردستان عراق حزب پارتی (بارزانی) دارد؛ در‌عین‌حال کومله شبه‌نظامیان کمتری دارد و در مناطق تحت کنترل شریک ائتلافی و بزرگ‌ترین رقیب حزب دموکرات کردستان عراق یعنی اتحادیه میهنی کردستان (PUK) یا همان طالبانی‌ها که ایران از نفوذ بیشتری بر آن برخوردار است، مستقرند. بنابراین بروز درگیری میان گروه‌های مسلح کردی هم به امری طبیعی بدل شده است؛ چراکه اربیل و سلیمانیه عملا درصدد استفاده از این گروه‌ها در راستای منافع خود هستند».

‌ هشدار جدی تهران

در طرف ایرانی هم در سه هفته گذشته ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در نشست هفتگی خود با خبرنگاران بر تمدیدنشدن ضرب‌الاجل تعیین‌شده در ۲۸ شهریور مبتنی بر توافق‌نامه همکاری‌های مشترک امنیتی ایران و عراق تأکید کرده است. علی‌اکبر احمدیان، دبیر کنونی شورای ‌عالی امنیت ملی کشور نیز خرداد سال جاری در دیدار با قاسم الاعرجی، همتای عراقی خود، توافق‌نامه امنیتی اخیر را که حاصل ماه‌ها گفت‌وگو و تلاش مشترک نهادهای ذی‌ربط دو کشور است، اقدامی بسیار مناسب و راهبردی توصیف کرد و بر اجرای دقیق مفاد آن اصرار داشت. احمدیان این را هم خاطرنشان کرد که «تهران انتظار دارد دولت عراق در چارچوب این توافق‌نامه، هرچه سریع‌تر ضمن پایان‌دادن به حضور عناصر ضد انقلاب در این کشور، امنیت مرزهای این کشور با ایران را تضمین کند».

در این مدت مقامات نظامی کشور مواضع سفت و سخت‌تری اتخاذ کرده‌اند؛ کمااینکه سردار قاآنی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران، هشدار داده که «اگر عراق به توافق امنیتی در موعد مقرر پایبند نباشد، ایران از امنیت ملی خود دفاع خواهد کرد». سرلشکر محمدحسین باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح نیز در موضعی قاطع از عملیات علیه جریان کردی مسلح خبر داد و تصرح کرد که «عملیات ما علیه این گروه‌‌‌ها قطعا با شدت بیشتری تکرار خواهد شد؛ مگر اینکه عراق آن‌طور که توافق شده، در موعد مقرر عمل کند». با این مواضع تهران بدیهی است که همه طرف‌های ایرانی، عراقی و کردی سعی دارند قبل از رسیدن موعد مقرر نسبت به تعیین تکلیف گروه‌های مسلح کردی واقع در اقلیم کردستان اقدامات لازم صورت بگیرد که از تنش ناخواسته جلوگیری شود و همان‌طور که پیش ‌از این عنوان شد، به نظر می‌رسد این تحرکات در چهار محور در حال انجام است.

‌ محور نخست

در محور نخست (تهران – اربیل)، یکشنبه هفته جاری بود که هیئتی از اتحادیه میهنی کردستان عراق به ریاست بافل طالبانی، رئیس حزب اتحادیه میهنی کردستان عراق، وارد تهران شد. هیئت همراه بافل طالبانی شمال رفعت عبدالله مسئول هیئت اجرائی، کوسرت رسول مسئول دفتر سیاسی، عماد احمد عضو دفتر سیاسی و هیوا احمد رئیس دستگاه امنیت اقلیم کردستان عراق بود. این هیئت اتحادیه میهنی علاوه بر دیدار با حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، با محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس هم دیدار و رایزنی‌هایی را انجام دادند. بافل طالبانی در این دیدارها موضع اتحادیه میهنی کردستان عراق را درباره آخرین تحولات و تغییرات سیاسی منطقه ابراز و اعلام کرد هدف ما استقرار ثبات در منطقه از طریق گفت‌وگو و راه‌های مسالمت‌آمیز است.

در‌این‌میان برخی محافل رسانه‌ای و کارشناسی به دلیل قرابت تهران با جریان طالبانی عنوان کردند که هدف محوری سفر بافل طالبانی به تهران احتمالا چانه‌زنی با مقامات ایرانی برای به تأخیر انداختن در ضرب‌الاجل تعیین‌شده است که این گزاره از طرف ناصر کنعانی رد شد. بنا بر اظهارات سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشور که در نشست خبری روز دوشنبه این هفته عنوان شد، سفر رئیس اتحادیه میهنی کردستان عراق صرفا در چارچوب گفت‌وگوهای مثبت و همکاری‌های دوجانبه بین ایران و اقلیم کردستان عراق است و هیچ ارتباطی به چانه‌زنی برای تمدید موعد (در قبال جریان مسلح کردی) ندارد.

کنعانی مانند سه هفته اخیر مجددا تأکید کرد که بر اساس توافق انجام‌شده با دولت عراق، موعد پایانی توافق امنیتی با عراق یعنی ۲۸ شهریور برای خلع سلاح نیروهای مسلح در منطقه اقلیم کردستان عراق پایان می‌یابد و این موعد به‌هیچ‌وجه تمدید نخواهد شد. هم‌زمان نورنیوز، رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی، در شبکه اجتماعی ایکس با هشتگ‌های عراق و ایران نوشت‌: «بافل طالبانی، رئیس اتحادیه میهنی کردستان عراق، صبح امروز (یکشنبه) وارد تهران شد. رسانه‌های اتحادیه میهنی اعلام کردند که او قرار است با برخی مسئولان ایران دیدارهای مهمی داشته باشد. طبق توافق‌نامه امنیتی طرفین، بغداد تا ۲۸ شهریور فرصت دارد که ضد انقلاب کردی را خلع سلاح و از اقلیم منتقل کند».

در سوی دیگر روز دوشنبه این هفته نیز محمدکاظم آل‌صادق، سفیر جمهوری اسلامی ایران در بغداد هم با نیچروان بارزانی، رئیس اقلیم کردستان عراق دیدار و گفت‌وگو کرد. طبق گزارش بخش عربی شبکه «رووداو»، در این دیدار دو طرف درخصوص راه‌های تقویت روابط میان ایران و منطقه کردستان، توافق امنیتی میان ایران و عراق و همچنین روابط اربیل و بغداد و گفت‌وگو برای حل مشکلات دو طرف تبادل‌نظر کردند. بارزانی با تأکید بر اهمیت روابط با جمهوری اسلامی ایران گفت که ایران همسایه‌ای مهم برای منطقه کردستان است. رئیس اقلیم کردستان عراق این را هم متذکر شد که «اربیل به توافق امنیتی تهران - بغداد پایبند است و ایران مطمئن باشد که اجازه نخواهیم داد امنیت این کشور از داخل این منطقه تهدید شود».

‌ محورهای دوم و سوم

در محور دوم هم تحرکاتی بین اربیل و بغداد در جریان است. در این راستا ریبر احمد، وزیر امور داخلی اقلیم کردستان و قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق با یکدیگر دیدار و توافق امنیتی ایران و عراق را بررسی کردند. به گزارش بخش عربی شبکه رووداو، دو طرف در این دیدار آخرین اقدامات در راستای اجرای بندهای توافق امنیتی ایران و عراق را با همدیگر به اشتراک گذاشتند.

اخیرا قاسم الاعرجی در سخنانی گفته بود که «بغداد تلاش‌های زیادی را برای اجرای مفاد توافق امنیتی با ایران انجام می‌دهد». مشاور امنیت ملی عراق ادامه داد که ما بر تمایل خود مبنی بر تقویت روابط میان دو کشور همسایه به صورتی که به نفع ملت و کشور باشد و ثبات و امنیت در منطقه را تقویت کند، تأکید می‌کنیم. در محور سوم که ناظر به محور کُردی - کُردی است، طبق اخبار واصله مقامات سیاسی و امنیتی اقلیم کردستان با سران و چهره‌های احزاب مسلح و تروریستی کردی طی شش ماه گذشته پس از امضای توافق‌نامه همکاری‌های مشترک امنیتی ایران و عراق، دیدارهای مفصلی را داشته‌اند تا درخصوص نحوه انتقال و جابه‌جایی اعضای این جریان‌های مسلح کردی و همچنین خلع سلاح آنها به یک چارچوب منظم و زمان‌بندی اجرائی قبل از موعد ۲۸ شهریور/ ۱۹ سپتامبر دست پیدا کنند.

‌ محور چهارم

در محور چهارم هم قرار است که امروز چهارشنبه فؤاد حسین، وزیر امور خارجه عراق به تهران سفر کند. این مقام عراقی در اظهاراتی که نشان می‌داد هدفش از سفر به ایران چیست، عنوان کرد: «قانون اساسی عراق اجازه نمی‌دهد که هیچ طرفی از داخل خاک این کشور حمله‌ای علیه همسایگان انجام دهد». فؤاد حسین در عین حال خاطرنشان کرد که اقدامات لازم برای دورکردن مجموعه‌های معارض از مرزهای ایران و عراق را اتخاذ کرده‌ایم و به توافق امنیتی با ایران پایبند هستیم. آخرین سفر فؤاد حسین به ایران مربوط به 29 آوریل امسال بود که همراه عبداللطیف رشید، رئیس‌جمهور عراق به تهران آمده بود. وزرای خارجه ایران و عراق روز چهارشنبه گذشته در گفت‌وگوی تلفنی روابط دوجانبه را بررسی کردند و «حسین امیرعبداللهیان» در این تماس تلفنی از همتای عراقی خود برای سفر به تهران دعوت کرد. قبل‌تر هم عنوان شد که خرداد سال جاری قاسم الاعرجی، مشاور امنیت ملی عراق، سفری به ایران داشت و با برخی از مقامات از‌جمله علی‌اکبر احمدیان، همتای ایرانی خود درخصوص توافق‌نامه امنیتی تهران - بغداد و تعیین تکلیف گروه‌های کردی رایزنی و گفت‌وگو کرد.

جمعه گذشته نیز محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح عراق، در دیدار با هیئت رسانه‌ای ایرانی به موضوع روند اجرائی مفاد توافق امنیتی ایران و عراق هم‌زمان با روزهای پایانی موعد انجام تعهدات توسط این کشور ورود کرد و توضیح داد: «به دلایل متعدد ما به عنوان دولت عراق خود را موظف می‌دانیم که نگرانی‌های امنیتی تهران را از بابت جریان‌های تروریستی مستقر در منطقه اقلیم برطرف کنیم و به همین منظور تاکنون بیش از 200 میلیون دلار برای این موضوع هزینه کرده و بیش از سه هزار نیروی ارتش ملی را در سراسر مرزهای ایران و اقلیم مستقر کرده‌ایم. اگرچه تاکنون موفق به خلع سلاح جریان‌های کُرد ضدانقلاب شده‌ایم، اما انتقال همگی آنها به نقاط دیگر هنوز کامل نشده است. با این وجود، تلاش زیادی انجام داده‌ایم تا طبق زمان‌بندی تا پایان مهلت تعیین‌شده در توافق با تهران، انجام این تعهدات را به اتمام برسانیم».

‌ ساخت مجتمع‌های مسکونی

پیرو آنچه محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر و فرمانده کل نیروهای مسلح عراق عنوان کرد و در بخش‌هایی از گزارش المانیتور هم تحلیل شد، اخیرا منابع عراقی اعلام کردند که پیشنهادی مبنی بر ساخت مجتمع‌های مسکونی برای اسکان اعضای گروه‌های مسلح تروریستی کردی و دورکردن آنها از مرزهای ایران پس از خلع سلاح مطرح شده است.

این خبر را ایسنا به نقل از شبکه عراقی ۹۶۴ منتشر کرد. این شبکه عراقی در گزارشی نوشت: «۱۹ سپتامبر (۲۸ شهریور) مهلت نهایی ایران به عراق برای اجرای توافق امنیتی تهران و بغداد درخصوص گروه‌های مسلح کردی در اقلیم کردستان است». در این گزارش آمده است که بغداد تا این تاریخ باید تعهد خود مبنی بر خلع سلاح کردن احزاب معارض را عملی کند.

شبکه عراقی ۹۶۴ ادعا کرد که طی روزها و ساعات اخیر شاهد دیدارها و رایزنی‌های فشرده میان طرف‌های ذی‌ربط درخصوص این مسئله بوده است. یک منبع عالی‌رتبه سیاسی در گفت‌وگو با این شبکه تأکید کرد که رایزنی‌هایی در سطوح بالا برای تعامل با چالش‌های این پرونده در جریان است و طرف‌های ذی‌ربط پیشنهادی مبنی بر انتقال تروریست‌های تجزیه‌طلب از منطقه کردستان عراق به به استان الانبار در غرب عراق را داده‌اند.

در این پیشنهاد آمده است که «مجتمع‌های مسکونی تحت نظارت امنیتی عراق مانند اردوگاه «اشرف» که برای منافقین ساخته شده بود، برای این گروه‌ها در استان الانبار ساخته شود». منبع سیاسی عراقی در ادامه گفت که بر اساس این پیشنهاد قرار است منطقه‌ای در نزدیکی شهر الرطبه برای ساخت این مجتمع‌های مسکونی انتخاب شود و هدف این است که این گروه‌ها به دورترین نقطه از مرزهای ایران و عراق انتقال داده شوند.