مخالفان طالبان در مسیر اتحاد

‌ حسن کاظمی‌قمی، نماینده ویژه رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان، در شبکه اجتماعی ایکس (توییتر سابق) پنجشنبه گذشته نوشت که «ایران یک کشور است و نیاز به سخنگوی بیرونی ندارد». ظاهرا این توییت نماینده ویژه ایران در پاسخ به اظهارات اسماعیل‌خان در نشست امنیتی هرات است.

اما ماجرا چیست؟ اسماعیل‌خان، فرمانده پیشین جهادی افغانستان، در نشست امنیتی هرات در دوشنبه گفته بود «طالبان حوصله ایران و جهان را سر برده است»؛ سخنانی که با واکنش تأمل‌برانگیز نماینده ویژه ایران در کابل مواجه شده است. در روزهای گذشته سیاست‌مداران، دیپلمات‌ها، هنرمندان، فعالان حوزه‌های مدنی و سیاسی، حقوقی و کارشناسان و تحلیلگران افغان و غیر‌افغان در شهرهای مسکو و دوشنبه گرد هم آمدند تا نقطه عطفی بگذارند در فرایند بررسی آینده افغانستان در سایه حکومت خودخوانده طالبان و برای نخستین بار در شمایلی یکپارچه، چهره‌های تأثیر‌گذار دور یک میز بنشینند و از طرح‌های خود برای فردای افغانستان رونمایی کنند. با گذشت دو سال، گویی مخالفان در تبعید، توانسته‌اند جانی تازه بیابند و با بررسی جوانب آنچه رخ داده، به آسیب‌شناسی مسائل افغانستان که ریشه در نقش‌آفرینی قدرت‌های جهانی از ‌جمله آمریکا دارد، بپردارند و برای رهایی کشورشان از دست طالبان به جای اتکا بر قدرت‌های خارجی، از توان خود سخن بگویند.

اول آذر‌ماه مسکو میزبان احمد مسعود، رهبر «جبهه ملی مقاومت» افغانستان، محمد محقق، رهبر حزب وحدت اسلامی و شماری دیگر از شخصیت‌های مخالف طالبان و مسئولان نظام سابق جمهوری افغانستان در نشستی با عنوان «افغانستان در میان گذشته و آینده» بود و چند روز پس از این نشست در روزهای ششم و هفتم آذرماه هم دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، میزبان کنفرانس امنیتی هرات با موضوع «بازخوانی افغانستان؛ راهکارهای متفاوت» بود و هر دو نشست به لحاظ میزبانی مراسم‌ها اگرچه به طور رسمی به دولت روسیه و تاجیکستان مرتبط نبودند؛ زیرا در مسکو سرگئی میرونوف، رهبر حزب عدالت و معاون پارلمان روسیه، میزبان میهمانان نشست مسکو بود و نشست امنیتی هرات را هم انستیتوی مطالعات استراتژیک افغانستان ترتیب داده بود؛ اما برپایی دو نشست مهم با تعداد چشمگیر چهره‌های سرشناس از مخالفان طالبان، از‌جمله شماری زیادی از اعضای ارشد جبهه مقاومت ملی افغانستان و حضورنداشتن نماینده‌ای از حکومت طالبان، می‌تواند به یک صف‌آرایی منسجم مخالفان در برابر طالبانی تعبیر شود که نحوه حکومت‌داری‌اش با نقدهای جدی حقوق‌بشری همراه است؛ از‌این‌رو انتقاد از رویکرد سیاسی، امنیتی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی طالبان شاه‌بیت همه سخنرانی‌ها در دو نشست بود.

در‌این‌بین حضور محمد اسماعیل، از رهبران سیاسی مخالف طالبان که بعد از سقوط کابل در ایران ساکن شده است، به دو دلیل اهمیت بسزایی داشت؛ اول اینکه او در این نشست دو‌روزه، سکوت دوساله خود را شکست و دوم اینکه او در واکنش به شایعه فشار امنیتی ایران برای ممانعت از شرکت در نشست سال گذشته با تکذیب این حواشی به دفاع از حمایت‌گری ایران پرداخت و توضیح داد درباره نشست‌های مختلف ازجمله نشست مسکو بدون هیچ ممانعتی نماینده خود را فرستاده و در این نشست نیز خود تصمیم گرفته شرکت کند و هرگز با فشار امنیتی برای خارج‌نشدن از ایران مواجه نبوده است؛ اما بخشی از سخنانش خوشایند طرف ایرانی نبود، پس با واکنش کاظمی‌قمی مواجه شد.

محمد اسماعیل خان، در نخستین اظهاراتش پس از دو سال، بازگشت طالبان به قدرت در‌ افغانستان را «دسیسه بزرگ جهانی» خواند. او همچنین در نشست امنیتی هرات گفت:‌ جهان با دیدن شرایط گروه طالبان و افغانستان جرئت نمی‌کند به طالبان مشروعیت بدهد، پیامدهای این کار سنگین خواهد بود و طالبان حوصله ایران و جهان را سر برده است. این ‌رهبر جهادی مخالف طالبان در ادامه سخنان خود تصریح کرد: کوبیدن بر طبل استبداد از سوی طالبان، صرفا پایه‌های مقاومت را در منبرها، مسجد‌ها و خانه‌ها مستحکم‌تر خواهد کرد.

همچنین اسماعیل‌خان اضافه کرد که در ۸۰۰ روز حاکمیت طالبان بی‌کاری و فقر به اوج خود رسیده است. اسماعیل‌خان افزود‌ که بعد از سقوط کابل، همه‌ رهبران و سیاسیونی که نمی‌خواستند با طالبان تعهد کنند، از کشور بیرون شدند و حالا در قاره‌های مختلف به‌ سر می‌برند؛ اتفاق نظر بین همه‌ این نیروهای ضد‌ طالبان وجود دارد و ما هر روز درباره راه‌حل‌ها بحث و صحبت می‌کنیم. عضو رهبری جمعیت اسلامی گفت: طالبان می‌گویند باید برای زنده‌ماندن با ما بیعت کنید. امیر اسماعیل‌خان در ادامه سخنان خود اضافه کرد: افتخار می‌کنم که بنیاد مقاومت دوم را با همراهانم گذاشته‌ام و از کسانی که در کوه‌های سر به فلک کشیده‌ مبارزه می‌کنند، آنهایی که در درون و بیرون با این مقاومت همراه‌اند، سپاسگزاری می‌کنم. او در حاشیه این نشست نیز در پاسخ به سؤال خبرنگاران وضعیت کنونی در افغانستان را یک مشکل منطقه‌ای و جهانی عنوان کرد و گفت: افغانستان تنها قربانی این اوضاع نخواهد بود. والی سابق هرات، جامعه جهانی را مقصر مستقیم وضعیت موجود در افغانستان دانست و به حضور ناتو، آمریکا و دیگران در 20 سال اخیر در این کشور اشاره کرد. اسماعیل‌خان گفت: افغانستان قربانی مخالفت با حضور آمریکایی‌ها در این کشور شد. او همچنین برخورد کشورهای منطقه در برابر طالبان را نرم عنوان کرد. مقام سابق افغانستان در ادامه با بیان اینکه بعد از خروج آمریکا از افغانستان وضعیت منطقه تغییر کرده، ابراز امیدواری کرد کشورهای منطقه واقعیت‌ها را درک کنند و آینده‌نگری نشان دهند. او خاطرنشان کرد: اگر این کار انجام نشود، نه‌تنها افغانستان قربانی خواهد شد؛ بلکه مطمئن هستم که منطقه آسیب بیشتر خواهد دید. والی پیشین هرات در بخش دیگری از سخنانش هم درباره نشست‌های منطقه‌ای مانند «گفت‌وگوی امنیتی هرات» گفت: اگرچه چنین نشست‌هایی برای درک رضایت‌نداشتن مردم افغانستان از وضعیت کنونی مفید هستند؛ اما در راستای حل مشکلات بی‌اثر است.

هرچند بخشی از سخنان اسماعیل‌خان با واکنش کاظمی‌قمی مواجه شده؛ اما در کلیت این نقد نماینده ویژه ایران در افغانستان، به معنای روبه‌روی هم قرارگرفتن ایران و مخالفان طالبان نیست؛ زیرا در نشست مخالفان طالبان در مسکو نماینده ایران هم حضور داشت و به انتقاد از عملکرد طالبان پرداخت؛ هرچند با مثبت ارزیابی‌کردن نقش طالبان در برخورد با داعش به حمایت از طالبان متهم شد؛ اما او در این نشست تأکید داشت که طالبان تاکنون اقدام قابل قبولی در زمینه تشکیل حکومت فراگیر با حضور همه اقوام انجام نداده است. او گفت که تهران آماده میزبانی گفت‌وگو میان طالبان و نمایندگان اقوام مختلف است. در همین راستا هم کنعانی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، در واکنش به مباحث مطرح‌شده در نشست مسکو صراحتا گفت: ما تلاش‌های منطقه‌ای برای حل مشکلات افغانستان را مفید می‌دانیم. او افزود: «فارغ از تحولات مربوط به نشست‌ها، ما یک اصل اساسی داریم و آن این است که ما به دنبال کمک به تثبیت ثبات و آرامش و امنیت در افغانستان و ایجاد شرایط بهتر برای زندگی توأم با آرامش مردم افغانستان هستیم». کنعانی با بیان اینکه امنیت افغانستان را امنیت ایران تلقی می‌کنیم، اظهار کرد: «بی‌ثباتی در افغانستان محدود به مرزها و جغرافیای این کشور نخواهد شد. به مفید‌بودن تلاش‌ها و سازوکارهای منطقه‌ای برای کمک به تحکیم صلح و ثبات در افغانستان معتقد هستیم تا اینکه دولتی در آنجا مستقر شود که نماینده همه ملت افغانستان باشد». سخنگوی وزارت امور خارجه ایران تصریح کرد: «همه تحرکات و تلاش‌های دیپلماتیک ایران در طول دو ‌سال ‌و اندی گذشته در همین چارچوب تعریف شده است. اگر با مقامات دولت سرپرست افغانستان گفت‌وگو و مذاکره می‌کنیم، نظرات خود را در این جلسات بیان می‌کنیم. ما به دنبال طرد هیچ جریانی در داخل افغانستان از سازوکارهای سیاسی این کشور نیستیم. به ملت افغانستان متعهدیم و همه باید کمک کنند به شکل‌گیری دولتی که برگرفته از همه اقشار مردم افغانستان باشد»؛ بنابراین ایران درباره طالبان و افغانستان برنامه مشخصی از ابتدا داشته و به دنبال دولتی فراگیر با مشارکت همه اقوام است و در این راستا نگاهی دیپلماتیک به همه گروه‌ها دارد.

--------

امیر اسماعیل‌خان، دوست قدیمی و دیرپای ایران

محمدعلی بهمنی‌قاجار. دکترای حقوق بین‌الملل

امیر اسماعیل‌خان به‌عنوان دوست قدیمی و دیرپای ایران در این کنفرانس نیز در برابر هر نوع تخریب و تبلیغ علیه ایران ایستاد؛ چنان‌که در پاسخ به پرسشی که از او شد، درباره اینکه چگونه سال گذشته اجازه حضور در این کنفرانس را پیدا نکردی و امسال امکان سفر داشتی، تصریح کرد که هیچ محدودیت و ممنوعیتی علیه او وجود نداشته و سال گذشته نیز به انتخاب و اراده خود سفر نکرده است. اسماعیل‌خان به‌عنوان رهبر سنتی و محلی مردم هرات و حوزه غرب و جنوب غرب افغانستان به‌نوعی سخنگوی این مردم است و مردم غرب افغانستان را نمایندگی می‌کند. او همواره قدردان نقش ایران در افغانستان و حمایت‌های همه‌جانبه ایران از جهاد و مقاومت و بازسازی افغانستان و به‌ویژه هرات بوده است و از‌همین‌رو نیز بوده که پس از سقوط هرات، به زندگی و سکونت در هیچ جا جز مشهد فکر نکرده است و مشهد و ایران را به هرجا ترجیح داده و اتفاقا از معدود رهبران پیشین افغانستان است که چنین انتخابی داشته است. به نظر می‌رسد اسماعیل‌خان تلاش دارد تا تصویری عمومی از ایران به‌عنوان حامی مردم افغانستان را حفظ کند. نظرات او انعکاسی از نگاه و نگرش مردم غرب افغانستان به ایران است؛ نگرشی که با توجه به پیوندهای تاریخی و جغرافیایی و هویتی تنگاتنگ با ایران، این برداشت و تلقی را دارد که ایران درباره تبعیض علیه فارسی‌زبانان افغانستان و حذف زبان فارسی و نوروز و اعمال محدودیت علیه زنان افغانستانی بی‌تفاوت نیست و نخواهد بود.