آیین تاریخی، شهر تاریخی

محدثه  انصاری - کارشناس ارشد مرمت بافت‌های تاریخی

فرهنگ ایرانیان با ورود اسلام با برخی مفاهیم عجین شده است که از‌جمله آن مفاهیم عاشورا و ماجرای کربلاست. عزاداری به شکل رسمی و به‌صورت یک فعالیت جمعی از زمان آل‌بویه که حکومتی اثنی‌عشری بود، آغاز شده و تاکنون ادامه دارد. ایجاد آیین‌های محلی در بستر بافت تاریخی از سال‌های قبل کاملا مشهود است. در‌واقع بافت تاریخی بستری برای ایجاد چنین مراسم‌هایی است. 

در بافت‌های تاریخی، به‌واسطه پویایی و زنده‌بودن محلات تاریخی و پویایی نسبی اجتماعی، عزاداری برای امام‌حسین‌(ع) به‌گونه‌ای است که تعاملات در آن نقش پررنگی دارد. در طول برگزاری مراسمات در بافت‌های تاریخی، شمار زیادی از عناصر شهری استفاده می‌شود؛ به‌گونه‌ای‌که حیات اجتماعی این بناها به برگزاری این مراسم‌ها وابسته شده و تبدل به یک عنصر هویتی می‌شود.

حتی برخی از شهرهای تاریخی ایران از‌جمله شهر یزد به دلیل وجود چنین آیین‌هایی معروف هستند. یکی از نام‌های معروف شهر یزد، حسینیه ایران است. علت چنین نام‌گذاری‌ای، ایجاد هیئت‌های درون‌محله‌ای فراوان است. در شهر تاریخی یزد، نظام محلات و ساکنان آن مشخص‌کننده هیئت‌ها و دسته‌های مختلف عزاداری‌ هستند. در هر محله، حسینه‌ها و تکایا همچنان فعال‌اند و محلی برای گردهم‌‌آمدن عزاداران می‌شوند. تقریبا برای هر هیئت در هر محله یک حسینیه وجود دارد. برای مثال محله فهادان، حسینیه فهادان را در دل خود دارد و محله گازرگاه، حسینیه گازرگاه را. این نظام سنتی و دورهم جمع‌شدن اهالی به‌منظور عزاداری برای امام حسین‌(ع) از هفته‌ها قبل از محرم شروع می‌شود و هیئت‌ها نوحه‌ها و ضرب دستشان موقع عزاداری را با هم هماهنگ می‌کنند. سپس با شروع ماه محرم ساکنان محلات خود را برای عزاداری سیاه‌پوش می‌کنند و حسینیه‌ها که در طول سال به‌عنوان پارکینگ ماشین‌ها استفاده می‌شوند، تمیز شده و بعد از پوش‌کشی به استقبال مراسم عزاداری می‌روند. محلات و هیئات، هر شب میزبان هیئت‌های دیگری از محلات دیگر هستند و شهر در این ماه از سال حال‌و‌هوای دیگری دارد.

خانه‌هایی که در همسایگی حسینیه‌ها قرار دارند، مانند فضای خدماتی حسینیه عمل می‌کنند و به‌عنوان فضای انبار وسایل، پخت نذری یا حتی مکانی برای سرریزشدن جمعیت نیز کارکرد دارند. در برخی از این منازل، بانوان برای مشاهده راحت‌تر عزاداری حسینیه از بام استفاده می‌کنند. البته علاوه بر اینها، دراین‌بین برخی از خانه‌های تاریخی به سبب علاقه ساکنانشان به حسین‌(ع) مانند اخوان، امام‌حسینی، اصفهانی‌ها، پاسدار و... میزبان عزاداران امام حسین می‌شوند. شاید تنها عملکرد چنین خانه‌هایی تنها برگزاری روضه است و در بقیه ایام سال کارکرد دیگری ندارند. این خانه‌ها در بین عموم مردم و ساکنان به «خانه روضه» مشهورند و حرمت خاصی دارند.

برخی از مکان‌های شهری در مقیاسی بزرگ‌تر تمامی هیئات محلی را دور هم جمع‌ می‌کنند و مرکز اجتماعی شهری می‌شوند (مانند تکیه امیر‌چخماق، مسجد جامع، مسجد حظیره و‌...). شاید بتوان گفت یزد در محرم یکی از شلوغ‌ترین شهرهاست.

مهم‌ترین نوع عزاداری در شهر یزد، مراسم سینه‌زنی و نخل‌برداری آنهاست. دسته‌های سینه‌زنی شکل جدید عزاداری بود که در عصر آل‌بویه به مراسم سوگواری امام حسین‌(ع) افزوده شد. در سال 352 ه.ق معزالدوله دستور داد روز عاشورا تعطیل اعلام شود. در آن سال‌ها عزاداران با ریختن کاه بر سر و سینه خود می‌زدند و اشعاری در مدح و عزای حسین‌(ع) می‌خواندند. در دوران صفویه این شکل عزاداری نظم بیشتری یافت. در دوره‌های کنونی یکی از بهترین هیئات سینه‌زنی در یزد قرار دارد. ویژگی‌ای که باعث تمایز این هیئات با دیگر سینه‌زنی‌ها می‌شود، ریتم ملایم و اشعار پر‌مفهوم و انتقادی دسته‌هاست. البته در سال‌های اخیر با توجه به محدودیت‌های ایجاد‌شده، امکان پخش و انتشار این مراسمات کمتر شده است.

این جریانات که قطعا هریک جزئیاتی بیشتر دارد، با تکرار هرساله‌اش، رشته فعالیت‌های جمعی را در محلات سالم و به‌هم‌پیوسته نگه می‌دارد و علاوه بر افزایش حس تعلق ساکنانش به محل زیستشان، محلات تاریخی را پویا و به مقصدی برای عزاداران بدل می‌کند.