درباره دنباله‌دار تازه‌کشف‌شده «نیووایز»
آسمان میزبان مهمان ناخوانده
رضا ماه‌منظر- منجم و مروج علم
این روزها منجمان و عکاسان آسمان شب، قاب دوربین‌ها و تلسکوپ‌های خود را به سمت هاله‌ای کم‌فروغ در آسمان صبحگاهی نشانه رفته‌اند؛ میهمان ناخوانده‌ای که فروردین سال جاری ازسوی کاوشگر فضایی نیووایز سازمان ناسا کشف شده است. این دنباله‌دار که با نام علمی C/2020 F3 NEOWISE شناخته می‌شود، در میان عوام به «نیووایز» (NEOWISE) معرف است. پیش از معرفی، لازم است مفهوم دنباله‌دار را بهتر بشناسیم. تا حدود 400 سال قبل و پیش از اختراع تلسکوپ، انسان ذهنیت درستی نسبت به اجرام آسمانی نداشت؛ بنابراین تقریبا به هر نقطه نورانی در آسمان پیشوند ستاره را اضافه می‌كرد. دنباله‌دارها نیز از این امر مبرا نبوده‌اند و به همین دلیل هنوز هم به اشتباه، افرادی آنها را ستاره دنباله‌دار خطاب می‌کنند. امروزه به‌خوبی می‌دانیم که ماهیت این اجرام با ستارگان بسیار متفاوت است و به ما به اندازه سیارات منظومه شمسی خودمان نزدیک هستند. در حقیقت دنباله‌دارها کوه‌های یخی بسیار بزرگی به قطر چندین کیلومتر هستند که از مناطق سرد و دوردست منظومه شمسی نشئت می‌گیرند. میلیاردها سال قبل و هم‌زمان با پیدایش منظومه شمسی، کوه‌های بزرگ یخی، به آرامی به کرانه‌های مدار نپتون رانده شدند. انبوهی از این قطعات از فاصله حدود 90 برابر فاصله زمین از خورشید، تجمعی از توده‌های یخی را به وجود آوردند که به کمربند کوئی‌پر معروف است. در فاصله 400 برابر فاصله زمین از خورشید، این ذرات گسترده‌تر و پراکنده‌تر شده و دور تا دور منظومه شمسی را احاطه می‌کنند و تا یک سال نوری دورتر از خورشید نیز ادامه دارند. به این مجموعه «ابر اورت» (Ort Cloud) گفته می‌شود و اجرام این منطقه، مدار بسیار ناپایداری دارند. کوه‌های یخی سرگردان در ابر اورت به واسطه اختلالات گرانشی ناشی از سیارات منظومه شمسی یا اجرام میان‌ستاره‌ای، از مدار خود خارج شده و به سمت قلب منظومه شمسی سقوط می‌کنند. این لحظه‌ای است که یک دنباله‌دار بلنددوره همچون نیووایز متولد می‌شود که چند هزار سال یک‌بار از کنار خورشید عبور می‌کند. اما دنباله‌دارهای کوتاه‌دوره مثل دنباله‌دار معروف «هالی» که هر 76 سال یک دور به دور خورشید گردش می‌کنند، زادگاهشان نزدیک‌تر و در کمربند کوئی‌پر در ورای مدار نپتون است. در اصل نیووایز میلیون‌ها سال قبل از ابر اورت در فاصله صدها میلیارد کیلومتر دورتر از خورشید جدا شده و در مدار جدیدی شبیه به بیضی بسیار کشیده قرار گرفته است. نیووایز با قطر دو کیلومتر، حدودا هر شش هزار سال یک‌بار از کنار خورشید عبور می‌کند. هرقدر به خورشید نزدیک‌تر می‌شود، گرمای بیشتری دریافت می‌کند و یخ‌های سطح آن با سرعت بیشتری بخار می‌شوند و به‌تدریج هاله‌ای از بخار آب و غبار دورتادور آن را دربر می‌گیرد که البته واژه صحیح این واکنش «تصعید» است. با نزدیکی به خورشید، جداشدن مواد از سطح آن شدت می‌یابد و نور خیره‌کننده به همراه دنباله‌ای بلند و درخشان در پشت‌سر خود بر جای می‌گذارد. این دنباله می‌تواند گاهی تا چند میلیون کیلومتر امتداد داشته باشد که به آن گیسوی دنباله‌دار می‌گویند. دنباله‌دار نیووایز 13تیر با فاصله 44میلیون‌کیلومتری از نزدیکی خورشید عبور کرد و هم‌اکنون در حال نزدیک‌شدن و عبور از کنار زمین است. بسته به اینکه از دید ساکنان زمین، این دنباله‌دار و گیسوی آن چقدر از خورشید فاصله داشته باشد، در آسمان شب بهتر قابل رؤیت است. پس از گذشت ربع قرن، نیووایز اولین دنباله‌داری است که با این میزان درخشش در آسمان صبحگاهی می‌درخشد و می‌توان حدود ساعت 5:30 بامداد در سمت شمال شرقی با چشم غیرمسلح در هوای صاف آن را مشاهده كرد. همچنین به کمک یک تلسکوپ معمولی هسته کوچک آن قابل تشخیص است. این دنباله‌دار همانند دیگر اجرام منظومه شمسی، در آسمان جابه‌جا می‌شود و از 27 تیر به بعد در آسمان شامگاهی و اندکی پس از غروب به‌صورت تقریبی در پایین صورت فلکی دب اکبر قابل مشاهده است. تا دوم مرداد این دنباله‌دار به نزدیک‌ترین فاصله خود از زمین در حدود 103 میلیون کیلومتر خواهد رسید. البته با دورشدن این دنباله‌دار از خورشید، درخشش آن در فضا کاهش خواهد یافت، اما با نزدیک‌شدن آن به زمین، شرایط بهتری برای مشاهده و رصد خواهیم داشت. از دیگر سو، فواره‌ها و آب‌فشان‌های سطح این کوه یخی قابل پیش‌بینی نخواهند بود؛ در نتیجه نمی‌توان با قطعیت از رفتار آن در آسمان سخن گفت. ساکنان تهران و شهرهای بزرگ برای دیدن این پدیده زیبا نیازمند افق کاملا صاف و محیطی به‌دور از گردوغبار همچون مناطق مرتفع یا دشت‌های وسیع هستند. بنابراین فرصت را از دست ندهید و همراه منجمان و عکاسان از تماشای این نمایش زیبای کیهانی در آسمان لذت ببرید.
منبع عکس: sky&telescope