پژوهشی در باب شبیه‌خوانی، شبیه به هیچ‌کس

مهدی فیضی‌صفت: شبیه‌خوانی که گاهی هم‌معنا با تعزیه در نظر گرفته می‌شود، هنری قدرنادیده و حتی ناآشنا برای نسل‌های امروزی است؛ نسلی که تصور و درکی از آیین‌های سنتی مردمانش در گذشته ندارد و شاید گوش نوجوانان و جوانان ایرانی با توجه به اندک اسناد به‌جا‌مانده و البته ضعف مدیران و تصمیم‌گیران در آگاه‌سازی، با شبیه‌خوانی غریبگی کند‌.

انتشار مقاله «نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» در مجله معتبر جهانی «تی دی آر» (TDR) سبب شد نام این سبک نمایشی ایرانی بار دیگر بر سر زبان‌ها بیفتد. مجله «تی دی آر»، یکی از کهن‌ترین مجلات تخصصی و پژوهشی حوزه تئاتر در دنیا به شمار می‌رود و سال‌هاست در دانشگاه نیویورک به چاپ می‌رسد. البته چندی است انتشار مجله به دانشگاه کمبریج واگذار شده است. «رابرت دبیلو. کوریگان» سردبیر اول مجله بوده و از سال 1955 به پوشش و تحلیل حوزه‌های وسیعی از هنرهای نمایشی پرداخته است.

«ریچارد شکنر»، پژوهشگر نامدار و نویسنده نظریه «اجرا» از سال 1962 سردبیری را بر عهده می‌گیرد و هفت سال بعد صندلی خود را به «اریکا مونک» می‌سپارد. اواخر دهه 70 میلادی سردبیری به «شکنر» برمی‌گردد. او هر بار دانشگاه محل کارش تغییر می‌کند، مجله را نیز با خود انتقال می‌دهد. در 30 سال گذشته دانشگاه نیویورک، مجله «تی دی آر» را سرپرستی و منتشر می‌کرد. از سال 2021، انتشار کاغذی و الکترونیکی مجله به دانشگاه کمبریج واگذار شده است؛ البته همچنان مدیریت مجله با دانشگاه نیویورک است.

«تی دی آر» بسیار نوجویانه به دنبال آخرین و بهترین بررسی‌های پژوهشی در حوزه تئاتر است و شماره‌ها در قالب فصلنامه منتشر می‌شود. این مجله انتخاب مطالب را به صورت عمومی انجام نمی‌دهد و ارجحیتی برای مقالات دانشگاه نیویورک یا کمبریج یا کشورهای اروپایی و آمریکایی قائل نیست. «تی دی آر» از هر مقاله‌ای در هر جای جهان با چشمگیری، چارچوب پژوهشی و نوآوری پذیرایی می‌کند.

«شکنر» نخستین بار هر مقاله را مطالعه می‌کند و بعد از تأیید اولیه برای داوران مجله می‌فرستد؛ روندی برخلاف نشریات ایران که ابتدا داوران مطالب را بررسی می‌کنند و سپس سردبیر برای انتشار تصمیم‌گیری می‌کند.

رضا کوچک‌زاده وقتی در دهه 70 شمسی در دانشکده هنرهای زیبا تحصیل می‌کرد، به صورت اتفاقی چند شماره از مجله را در کتابخانه دانشگاه می‌بیند. او مشغول به انتشار مجله «تجربه» در دانشگاه تهران بود و «تی دی آر» به‌عنوان راهنمای مسیر برای او عمل کرد. حالا مقاله‌ای از کوچک‌زاده در باب «شبیه‌خوانی» در این مجله معتبر به چاپ رسیده؛ مجله‌ای که ویرایش‌های علمی و ادبی فراوانی روی مطالب انجام می‌دهد و همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، مقالات منتخب را از میان انبوه نوشته‌ها از سراسر دنیا به‌گزین می‌کند.

مقاله «نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» نیز بیش از پنج بار توسط کوچک‌زاده، سردبیر و داوران مجله بازبینی و ویرایش شده تا در نهایت به نقطه مطلوب انتشار برسد. دقت تحریریه مجله به قدری بود که حتی اسامی خاص ذکرشده در مقاله برای بررسی و تأیید به نویسنده مطلب ارجاع شد؛ چرا‌که می‌خواستند نام‌ها به زبان محلی نیز دقیق نگاشته شود. از وقتی دانشگاه کمبریج، مسئولیت انتشار مجله را بر‌ عهده گرفته، وبیناری نیز تدارک دیده و برای مقاله خاصی در شماره جدید برگزار می‌کند. «شکنر»، مقاله نویسنده ایرانی را برای شماره اخیر مهم قلمداد کرد و وبینار را به پژوهش رضا کوچک‌زاده اختصاص داد.

رضا کوچک‌زاده درباره مسیر تحقیق و پژوهش منتهی به نگارش مقاله «نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» گفت: «نخستین نسخه برای جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی نوشته و ارسال شد. سال 1394 این مقاله را به زبان فارسی در تئاتر شهر ارائه کردم. همان‌طور که می‌دانید مقالات این جشنواره دو سال بعد چاپ می‌شود. آگاهانه یا ناآگاهانه مقاله‌ام را با وجود نظرات بسیار مثبت داوران در چاپ نیاوردند. به‌این‌ترتیب تکلیف و تضمین جشنواره از روی دوشم برداشته شد و تصمیم به ارائه مقاله در جای دیگری گرفتم. از سویی فکرهای نوین و سندهای تازه‌ای داشتم؛ بنابراین بازنگری کرده و سه‌سال‌و نیم پیش همراه با میلاد آذر، اقدام به ترجمه مقاله کردم. در ادامه مقاله را برای آقای شکنر فرستادم. او بسیار صمیمانه پاسخ داد و گفت نوری تازه بر پژوهش‌های تئاتر در تاریخ افکنده‌اید. از این پس باید تاریخ تئاتر را تغییر داد؛ چون اساسا پیش‌تر ایران را ندیده‌اند».

‌ تدوین شبیه‌نامه‌هایی  که  در  کارتن  پفک نگهداری  می‌شدند!

رضا کوچک‌زاده از سال 1384 تا 1391 روی نسخه‌های دست‌نویسی شروع به تحقیق و پژوهش کرد؛ مجموعه‌ای تدوین‌نشده از شبیه‌نامه‌های قدیمی در کتابخانه مجلس. هیچ جزئیات دیگری در دست نبود. او در ابتدا اقدام به تدوین این نسخه‌ها برای مطالعات شخصی کرد. در ادامه رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مجلس از او خواست نسخه‌ها را برای کتاب تدوین و فهرست علمی را منتشر کند. کوچک‌زاده از سال 1389 به صورت شبانه‌روزی مشغول مطالعه و پژوهش روی نسخه‌ها شد. او دست به نظم‌دهی نسخه‌هایی زد که پیش‌تر در کارتن‌های پفک نگهداری می‌شدند!

کوچک‌زاده در‌این‌باره گفت: «تا آن زمان حدودا 116 مجلس وجود داشت. نسخه‌ها را دکتر عنایت‌الله شهیدی، پژوهشگر بزرگ شبیه‌خوانی، برای پژوهش‌های شخصی تا حدی دسته‌بندی و جداسازی اولیه کرده بود. من نسخه‌ها را روی میزهای زیادی گذاشتم و از روی تطبیق دستخط‌ها، جنس کاغذها و محتوای مجالس شروع به سازمان‌دهی مجدد کردم. در نهایت 444 مجلس شبیه‌خوانی را به فهرست درآوردم. یک ماه بعد از تحویل به آقای جعفریان، کتاب در شکلی شکیل و بدون غلط با عنوان فهرست توصیفی شبیه‌نامه‌های دوره قاجار به انتشار رسید و خیلی زود هم نایاب شد. هنگام تحقیق، خیلی اتفاقی متوجه شدم این شبیه‌نامه‌ها برای دوره ناصری و بیشتر متعلق به تکیه دولت است. از تکیه دولت، اسنادی به جز چند عکس باقی نمانده و حتی کاخ گلستان مجاور به تکیه دولت هم نسخه‌ای از شبیه‌نامه‌ها نداشت. ما از روی نشانه‌ها متوجه شدیم متعلق به تکیه دولت است. مُهر محمدباقر معین‌البکاء، مهم‌ترین شبیه‌گردان دوره ناصری روی تعدادی از این اسناد وجود داشت و تعدادی دیگر دست‌نویس خود معین‌البکاء بود».

‌ مقاله‌ای با نگاهی مدرن  به  هنری  سنتی

«نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» از دل تحقیقات گسترده رضا کوچک‌زاده استخراج و تدوین شد. برخلاف بسیاری از پژوهش‌ها که به کلیات در شبیه‌خوانی می‌پردازند و از دریچه سنتی به هنر سنتی می‌نگرند، نگارنده مقاله جای دوربین خود را تغییر داده و بر‌اساس نگاه علمی و کارآمدی کارگردانی به معنای مدرن کلمه، هنر نمایشی گذشته ایران را بررسی کرده است. کوچک‌زاده در‌این‌باره هم توضیح داد: «یک‌باره متوجه شدیم کارگردان‌های دوره ناصری که به‌عنوان نمایش‌گردان یا استاد شناخته می‌شوند، خیلی پیش از ماینینگن‌ها شروع کرده و مدیریت و دایرکتوری را خیلی قبل‌تر و کامل‌تر انجام داده‌اند؛ اما از آنجایی که شبیه‌خوانی در نگره ایرانی به‌عنوان کاری مؤمنانه تلقی می‌شده، هیچ‌وقت کسی دست به ثبت نزده و ما هم به صورت اتفاقی از روی دستخط‌ها متوجه کار بزرگ آنها شدیم».

‌ شگفت‌زدگی از هنر  قدرنادیده  ایرانی

مجله «تی دی آر» به‌ندرت صفحات زیادی را به مقاله‌ای خاص اختصاص می‌دهد؛ اما «نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» چنان نظر «شکنر» و داوران مجله را جلب کرد که سی‌و‌چند صفحه را برای مقاله رضا کوچک‌زاده در نظر گرفتند. «نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» بلندترین مقاله‌ای است که «تی دی آر» در 20 سال گذشته چاپ کرده است. داوران مجله، کیفیت را در اولویت قرار می‌دهند و حجم استانداردی برای انتشار مطالب مقرر نکرده‌اند. البته به گفته کوچک‌زاده، دبیران و ویراستاران مجله روی کلمات بسیار حساس هستند و اگر احساس کنند حتی واژه‌ای اضافه است، از نگارنده می‌خواهند تغیرات لازم را اعمال کند؛ اما «نشانه‌هایی از کارگردانی و دراماتورژی در شبیه‌خوانی دوره ناصری» به تعبیری دست‌نخورده و به شکل کامل چاپ شده است.

تعدادی عکس و جدول نیز از سوی رضا کوچک‌زاده تهیه و برای مجله ارسال شد؛ اما به دلیل محدودیت در تعداد صفحات مجله از نسخه کاغذی حذف شد؛ ولی در نسخه آنلاین به انتشار رسید. به طور مثال کار ماینینگن‌ها با کار معین‌البکاء در جدولی روبه‌روی هم قرار گرفته و مقایسه شده؛ اتفاقی بی‌نظیر یا حداقل کم‌نظیر که می‌تواند هنر منحصر‌به‌فرد ایران‌زمین را بیش‌از‌پیش به هنردوستان جهان معرفی کند. کوچک‌زاده در این زمینه هم گفت: «زمانی که ماینینگن‌ها برای نشان‌دادن قصابی به دنبال لاشه واقعی حیوان بودند، معین‌البکاء به دنبال المان‌های تئاتریکال و نمایش مفاهیم با بهره‌گیری از نشانه و نماد بود. به طور مثال برای تصویرسازی فرات، از تشت آب استفاده کرده؛ در‌حالی‌که اروپا در آن زمان اصلا شناختی نداشت و بعدها به دنبال نشانه‌ها در تئاتر رفت».