چگونه باید استارتاپ‌های اجتماعی باعث بهبود زندگی شهری شوند
استارتاپ اجتماعی یا شهری، نوعی سرمایه‌گذاری در کسب‌وکار نوپا و نوآورانه بوده که هدف اصلی‌اش حل مشکلات و ایجاد و تداوم تغییرات مثبت اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی در مناطق شهری و روستایی است.
محمدمهدی سالاری. مدیرعامل تأمین مالی جمعی اینوستوران
استارتاپ اجتماعی یا شهری، نوعی سرمایه‌گذاری در کسب‌وکار نوپا و نوآورانه بوده که هدف اصلی‌اش حل مشکلات و ایجاد و تداوم تغییرات مثبت اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی در مناطق شهری و روستایی است. این استارتاپ‌ها از ایده‌های خلاقانه، فناوری و استراتژی‌های کسب‌وکار برای رفع نیازها، حل چالش‌ها و بهینه‌سازی خدمات در حوزه‌هایی مثل چرخه بازیافت، انرژی، ترافیک، حمل‌ونقل، معلولین، بیکاری، مشاغل خانگی، فقر، پایداری محیط زیست، آموزش و... استفاده می‌کنند. امروزه این کسب‌وکارها جایگاه خود را در سطح جهان پیدا کرده‌اند و در ایران نیز به‌رغم سرعت پایین خود، آینده‌ای امیدوارکننده را می‌توان برایش متصور بود.
استارتاپ‌های اجتماعی و شهری در جهان
استارتاپ‌های اجتماعی و شهری با به‌کارگیری تفکر خلاق و فناور، در حال مقابله با برخی از مهم‌ترین چالش‌های حوزه‌های متعدد مرتبط به مسائل اجتماعی و شهری در جهان است. ظهور این استارتاپ‌ها در کشورهای پیشرفته دنیا به‌ویژه در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و همچنان هم با سرعت بالایی به راه خود ادامه می‌دهد. دلایل این رشد را می‌توان افزایش آگاهی عمومی از مشکلات اجتماعی، توسعه تکنولوژی، تنوع در خدمات و البته حمایت دولت‌ها و بخش خصوصی از این استارتاپ‌ها عنوان کرد. توانمندسازی آموزش، بهینه‌سازی محیط زیست، نوآوری در مراقبت‌های بهداشتی، فقرزدایی، انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر، برابری جنسیتی، امنیت غذایی، توسعه جامعه، حوزه معلولین و بسیاری دیگر از جمله حوزه‌های موفق فعالیت اکوسیستم استارتاپ‌های نوآوری اجتماعی در دنیا است. موارد زیر چند نمونه موفق استارتاپ نوآوری اجتماعی و شهری در جهان هستند:
Uber (حمل‌ونقل شهری)
TOMS (اهدای کفش به افراد نیازمند در ازای خرید هر جفت کفش)
خان آکادمی (ارائه منابع آموزشی رایگان)
Zipline (ارائه خدمات بهداشتی و پزشکی در مناطق محروم)
Pavegan (تولید انرژی پاک و تجدیدپذیر)
Too Good To Go (کمک به تأمین وعده غذایی افراد نیازمند)
وضعیت استارتاپ‌های شهری و اجتماعی در ایران
استارتاپ‌های موفق ایرانی مانند اسنپ، تپسی، دیجی‌کالا، کافه بازار، علی‌بابا و... را قطعا می‌شناسید. استارتاپ‌هایی که در حوزه حمل‌ونقل شهری، فروش محصولات، گردشگری و سرگرمی از نمونه‌های موفق ایرانی هستند. در زمینه کسب‌وکارهای خلاق اجتماعی و شهری نیز نمونه‌های زیادی در حوزه‌های مختلف مانند بازیافت، کشاورزی، صنایع دستی خانگی، جست‌وجوی کار، پوشاک، امنیت غذایی، سفر و گردشگری، حمل‌ونقل و... فعالیت می‌کنند. اما چند درصد از این استارتاپ‌ها موفق بوده یا هستند؟ استارتاپ‌های حوزه نوآوری شهری و اجتماعی در ایران از لحاظ اقتصادی، سرمایه‌گذاری، مقیاس‌پذیری و موانع قانونی با مشکلات و چالش‌های زیادی روبه‌رو هستند. اگر نگوییم مهم‌ترین، اما یکی از عوامل اصلی موفقیت استارتاپ در حوزه‌های مختلف «سرمایه‌گذاری» است که در ایران به یک چالش بزرگ تبدیل شده است. به جرئت می‌توان گفت در زمینه نوآوری کسب‌وکار اجتماعی و شهری با توجه به چالش و موانع پیش‌رو، نمونه‌های واقعا موفق به زحمت به تعداد انگشتان یک دست می‌رسند.
چالش‌ها
عدم استقبال یا رغبت پایین فعالان اکوسیستم نوآوری مانند شتاب‌دهنده‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و یا مراکز نوآوری از این نوع استارتاپ‌ها، یکی از مهم‌ترین چالش‌های حوزه نوآوری در کسب‌وکارهای اجتماعی و شهری است. عموما سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه در ایران ناموفق بوده و شکست خورده‌اند و در کل تعداد سرمایه‌گذاری در این حوزه در ایران در مقیاس جهانی بسیار پایین است. از جمله چالش‌های دیگر این حوزه استارتاپی که سرمایه‌گذاری را هم تحت‌تأثیر قرار داده‌اند، به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:
عدم سازگاری فرهنگی جامعه و استقبال پایین از سوی اکثریت مردم
فقر ایده‌های خلاقانه و مؤثر در حوزه استارتاپ‌های شهری و اجتماعی
تکراری‌بودن ایده‌ها و یا عدم مقیاس‌پذیری آنها
چالش‌های قانونی، فرهنگی و حاکمیتی این حوزه در ایران
نبود حمایت‌های واقعی و سازنده دولتی از این کسب‌وکارها
عدم ارتباط و تعامل استارتاپ‌های ایرانی با بازارهای بین‌المللی
دیربازده بودن کسب‌وکارهای حوزه شهری و اجتماعی و صبر کم سرمایه‌گذاران
رقابت با مافیای ریز و درشت در حوزه‌های مذکور
راهکارها
حمایت دولتی: یکی از مهم‌ترین راهکارها، بدون شک حمایت دولتی در اقتصاد عموما دولتی ما است؛ حمایت نه‌فقط از نظر مالی بلکه حمایت‌های قانونی و ارزش‌دادن به ایده‌های نو و نخبگان جوان. با توجه به قوانین و سیاست‌های کلی دولت، شاید حمایت مالی و قانونی از اجرایی‌کردن ایده‌های اکوسیستمی خلاقانه شهری و اجتماعی سخت و زمان‌بر باشد، اما حداقل می‌توان فضای همکاری با این استارتاپ‌ها را گسترش داد.
تشکیل زنجیره فعالیت: تشکیل زنجیره فعالیت به این معنا که اکوسیستم خلاقانه شهری و اجتماعی شما باید از چندین کسب‌وکار مختلف و مکمل یکدیگر تشکیل شده باشد (خروجی یک کسب‌وکار ورودی یک کسب‌وکار دیگر باشد). برای مثال در حوزه مدیریت پسماند تنها تمرکز بر غربالگری و جمع‌آوری و بی‌توجهی به سایر بخش‌های زنجیره فعالیت این حوزه، استارتاپ شما را با شکست مواجه خواهد کرد. در حوزه مدیریت پسماند، سرمایه‌گذاری موفق است که کل زنجیره فعالیت این حوزه از جمله فرهنگ‌سازی و آموزش، تفکیک پسماند، جمع‌آوری از مبدأ، پردازش هوشمند، بهینه‌سازی، دفن بهداشتی، تولید و تبادل و... را در نظر بگیرید.
استارتاپ استودیو: ایجاد یک نهاد تخصصی که فعالیت‌های اصلی آن نیازسنجی، بازارسازی، طراحی ایده‌های نوآورانه، شناسایی و جذب افراد متخصص و... باشد، احتمال موفقیت در پیاده‌سازی ایده‌ها و جذب سرمایه در حوزه نوآوری‌های اجتماعی و شهری را بالاتر خواهد برد. در صورتی که استارتاپ ایجادشده حاصل ارائه یک راهکار برای یک نیاز واقعی بازار باشد، احتمال موفقیت را بیشتر خواهد کرد.
ورود افراد کاربلد و متخصص: برای ورود به یک حوزه تخصصی باید دانش و تجربه کافی را در آن حوزه داشت. بوده‌اند افرادی که فقط براساس یک ایده هرچند خلاقانه، کسب‌وکاری را راه‌اندازی کردند اما به دلیل نداشتن دانش، تجربه و شناخت کافی از حوزه مورد نظر، با شکست مواجه شده‌اند. این نکته را در نظر بگیرد که سرمایه‌گذاران روی افراد کاربلد با ایده‌های خلاقانه و راهگشا سرمایه‌گذاری می‌کنند.
آینده استارتاپ‌های اجتماعی و شهری: باید پذیرفت که راهکارهای سنتی برای مقابله با مشکلات و نیازهای اجتماعی و شهری امروزی کافی نیستند و استارتاپ‌های اجتماعی و شهری با ترکیب فناوری و خلاقیت، راهکارهای نوآورانه، راهگشا و مؤثری ارائه می‌دهند. استارتاپ‌های حوزه نوآوری‌های اجتماعی و شهری در ایران هنوز در حال یادگرفتن و تجربه‌کردن هستند و به حمایت‌های قانونی و مالی سازمان‌های دولتی و غیردولتی نیاز دارند. با حمایت و سرمایه‌گذاری‌های مناسب، این استارتاپ‌ها پتانسیل ایجاد تغییرات پایدار و معناداری را در جامعه و کشور عزیزمان خواهند داشت و نوآوری و خلاقیت می‌تواند ابزار اصلی جهت ایجاد این تغییرات باشد.
