مروری بر اظهارات و عملکرد معاون علمی رئیس جمهور در دولت سیزدهم: یکی از حامیان اینترنت طبقاتی رفت

معاون علمی و فناوری رئیس جمهور در دولت سیزدهم پس از گذشت دو سال از وعده برنامه‌ریزی برای ساخت ۱۰ یونیکورن و چند روز پس از رونمایی از «غزال‌ها» از سمت خود کنار رفت. در دوران فعالیت او، طبق ادعای مطرح شده از سمت این معاونت تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان ۵۰ درصد رشد کرد،  ستادهای توسعه فناوری افزایش یافت و برای ساخت «تسلای بومی» تلاش شد. دهقانی از مدافعان سرسخت «اینترنت طبقاتی» بود و ایران را بهشت کارآفرینان برای نخبه‌های واقعی می‌دانست. 

به گزارش «فن‌زی»، «روح الله دهقانی فیروزآبادی»، دانش‌آموخته دانشگاه شریف و عضو هیئت علمی این دانشگاه است. او 28 شهریور 1401 در یک سالگی دولت سیزدهم و پس از استعفای «سورنا ستاری»، به عنوان سرپرست معاون علمی و فناوری رئیس جمهور انتخاب شد. فیروزآبادی سه ماه بعد از این حکم، با حفظ سمت به عنوان رئیس بنیاد ملی نخبگان کشور نیز منصوب شد.

در این گزارش، تمرکز بیشتر روی وعده‌ها و اظهارات دهقانی در طول سالیان گذشته است. در زمانی مناسب و با کسب نظرات فعالان دانش‌بنیان کشور، کارنامه او را از زوایای مختلف و دقیق‌تر در «فن‌زی» بررسی خواهیم کرد.

تبعیض؛ یادگاری فیروزآبادی برای مردم و فعالان نوآوری

فیروزآبادی از مدافعان سرسخت اینترنت طبقاتی بود. او که حضورش در سمت معاون علمی رئیس جمهور، هم‌زمان با فیلتر شبکه‌های اجتماعی محبوب و اختلال‌های گسترده اینترنت بود، تلاش زیادی کرد تا تبعیض را در اکوسیستم نوآوری نهادینه کند. اتفاقی که در نهایت موفق به انجام آن شد. 

او اردیبهشت 1402 از اینترنت با سطح دسترسی متفاوت به عنوان یک راهبرد میانی برای وضعیت موجود اینترنت یاد کرد و گفت «اینترنت حرفه‌ای» درخواست بعضی بچه‌های استارتاپی است.

در آخرین جلسات دولت سیزدهم، اینترنت طبقاتی برای فعالین حوزه نوآوری به تصویب هیئت دولت رسید. طبق مصوبه هیئت وزیران برای راه‌اندازی منطقه بین‌المللی نوآوری ایران، وزارت ارتباطات موظف شده تا پایان امسال رفع یا تغییر دسترسی‌های موجود به اینترنت در پارک پردیس را از کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه پیگیری کند.

مصوبه‌ای که یکی از پیشنهاد دهندگان آن، معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور بود. این امیدواری وجود دارد در دولت چهاردهم، جلوی این تبعیض آشکار گرفته شود.

رشد 50 درصدی تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان

تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان تأیید شده در طول دوران فعالیت دهقانی به گفته او نزدیک به 50 درصد افزایش یافت و به بیش از 10 هزار شرکت رسید. در حال حاضر 6803 شرکت دانش‌بنیان نوپا، 2358 شرکت نوآور و 871 شرکت فناور وجود دارند.

این تقسیم‌بندی جدید شرکت‌های دانش‌بنیان نیز در دوره دهقانی اجرایی شد. نظام جدید ارزیابی و حمایت از دانش‌بنیان‌ها مرداد سال 1402 رونمایی و یکی از اهداف آن جلوگیری از تبعیض عنوان شد. تا پیش از آن، شرکت‌های دانش‌بنیان به نوع اول و دوم تقسیم می‌شدند.

آنطور که در سایت معاونت توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان آمده، 1892 حمایت از این شرکت‌ها در سال گذشته انجام شده است. «معافیت مالیاتی»، «نظام وظیفه تخصصی»، «استقرار در کاربری مسکونی»، «توانمندسازی، تجاری‌سازی و مشاوره»، «دریافت کارت بازرگانی» و «معافیت حق بیمه قرارداد» از جمله این حمایت‌هاست.

توجه به صادرات محصولات دانش‌بنیان

او در این سال‌ها توجه ویژه‌ای به صادرات محصولات دانش‌بنیان داشت. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان برای حضور در بازارهای جهانی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تسهیل صادرات، از جمله اقدامات او بود.

بنابر اعلام معاونت علمی، صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان به دو و نیم میلیارد دلار رسید. رشد 6 برابری همکاری صنایع بزرگی همچون نفت با شرکت‌های دانش‌بنیان، افزایش حجم قراردادهای خارجی و رشد کمی و کیفی شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق نیز از دیگر دستاوردهای اعلامی است.

همین توجه بیش از اندازه به صنایع بزرگ از جمله انتقادهایی است که به دهقانی وارد است. به باور برخی از فعالین این حوزه، این دست اقدامات بیشتر به پربارتر کردن کارنامه او کمک کردند و بایستی توجه به کارهای زیرساختی و بنیادین بیش از پیش مورد توجه قرار می‌گرفت.

وعده 10 یونیکورن طی سه سال چه شد؟

دهقانی با پذیرش بر نیاز کشور به یونیکورن، آن‌ها را موتور کِشنده شرکت‌های کوچک‌تر دانسته و باور داشت با اجرای قانون جهش تولید دانش‌بنیان، می‌توان ظرف مدت سه سال به 10 یونیکورن دست یافت.

او آذر سال 1401 در برنامه تلویزیونی «صف اول» به لزوم ایجاد یونیکورن‌ها اشاره کرد و گفت: «یکی از سیاست‌های جدی ما این است که به شرکت‌های دانش‌بنیان متوسط رو به بالا که قابلیت بزرگ‌شدن را دارند، کمک کنیم تا شرکت‌های کوچک‌تر را بخرند و تبدیل به یونیکورن شوند. یونیکورن‌ها موتور کِشنده شرکت‌های کوچک‌تر خواهند بود و تبدیل به اقتصادهای مقاوم می‌شوند.»

او چند ماه بعد، از برنامه‌ای گفت که به کمک آن طی سه سال آینده 10 یونیکورن در کشور ایجاد شود، اما هیچگاه این هدف محقق نشد. به جای این، معاونت علمی از مفهوم «غزال» رونمایی کرد.

غزال به شرکت‌هایی گفته می‌شود که نیروی انسانی بیشتر از 200 نفر، فروش دانش‌بنیان حداقل 40 میلیارد تومان داشته باشند. در مرداد ماه امسال نیز مراسمی از سوی معاونت علمی برگزار و به 12 شرکت، نشان «غزال دانش‌بنیان» اعطا شد. شرکت‌هایی توانمند که رشد مستمر و پایداری را تجربه کرده و سهم خوبی در اشتغال نیروی انسانی متخصص، فروش دانش‌بنیان صادرات و خلق ارزش افزوده داشتند.

پیشنهاد حمایت از جریان‌های انقلابی برای راه‌اندازی رقیب دیجی‌کالا

مرداد 1402، «دیجی‌کالا» و «ازکی» به خاطر حجاب کارمندانشان پلمب شدند و «طاقچه» نیز به همین علت فیلتر شد. اتفاقی که کارآفرینان ایرانی را بیش از پیش ناامید کرد.

دهقانی در آن زمان با انتشار پستی در یکی از شبکه‌های اجتماعی داخلی، در اظهاراتی قابل تأمل گفت برخی از شرکت‌های زیست‌بوم کارآفرینی استارتاپی ناهنجاری‌های جدی فرهنگی دارند.

او دلیل عمده این امر را جنس ورود این مسئله در سال‌های گذشته دانست که همراه با جریان‌های خارجی-غربی و فرهنگ غربی بوده و به باورش، آسیب‌های جدی هم داشته است.

دهقانی با معضل خواندن این امر، دو راه‌حل نیز برای آن پیشنهاد کرد؛ یک راه اینکه با حمایت از جریان‌های اصیل و معتقد فرهنگی و انقلابی، رقبایی جدی برای استارتاپ‌ها راه‌اندازی شود.

این سخنان با اظهارات مدیر مسئول روزنامه کیهان هم‌زمان شد. «حسین شریعتمداری» در یادداشت خود خواست تا مالکیت پلتفرم‌های آنلاین در اختیار نظام قرار بگیرد چراکه برخی از آنها به یک دولت موازی تبدیل شده‌اند که قوانین جاری کشور را زیر پا می‌گذارند.

اظهاراتی که برخی آن را به سخنان معاون علمی ربط دادند، دهقانی اما با تأخیری چند ماهه و در اردیبهشت 1403 به این موضوع واکنش نشان داد. او در نشست خبری خود گفت: «من نگفتم سهام این‌ها را واگذار کنید، این کار غلط است. اما عده‌ای بی‌ربط به این حوزه در همان فضا مواضعی گرفتند که فضا را مسموم کرد. من گفتم کسب‌وکار را نبندید، به جای آن از جریان انقلابی مانند بسیج دانشجویی و مانند آن حمایت کنید تا مثل دیجی‌کالا را بسازد؛ مگر می‌شود حاکمیت پول خرج کند و دیجی‌کالا بسازد.»

افزایش ستادهای توسعه فناوری

ستادهای توسعه فناوری در زمان فعالیت فیروزآبادی از 11 ستاد به 19 ستاد رسید. این معاونت ستادها را در دو دسته «توسعه فناوری‌های راهبردی» و «اقتصاد دانش‌بنیان» تقسیم‌بندی می‌کرد.

ستادهای توسعه فناوری‌های راهبردی با توجه به روندهای جهانی، نیازهای کشور را بررسی و نظرات نخبگان را جمع‌آوری می‌کند. ستادهای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان نیز با هدف شتابدهی نوآوری‌های فناورانه در زنجیره‌های بزرگ اقتصادی، توسعه فرصت‌های سرمایه‌گذاری در اقتصاد دانش‌بنیان، حمایت از توسعه بازار محصولات فناورانه، ایجاد زمینه شکل‌گیری ابَربازیگران فناوری و در نهایت افزایش سهم دانش‌بنیان‌ها در تولید ناخالص ملی و بهبود تراز تجاری کشور فعالیت می‌کنند.

تلاش برای ساخت تسلای بومی

در قسمتی از برنامه تلویزیونی «بی‌واسطه»، فیروزآبادی اعلام کرد خودروهای تسلا را به ایران آورده و به قصد تحقیق، آنها را باز کرده‌اند. او در حالی که دستانش را در هم گره کرده بود و صدای خنده مجری در پس حرف‌هایش شنیده می‌شد، در پاسخ به این سؤال که آیا باز کردن ماشین‌های تسلا کار غیرقانونی نیست، گفت: «در دنیا که آره، اما به عنوان محقق این کار را کردیم.»، چند ثانیه بعد نیز اضافه کرد: «ماشین خریدیم، دوست داشتیم بازش کنیم، گناه که نکردیم.»

او البته تأکید کرد که قصد دارند از این خودروها الهام بگیرند و دنبال کپی‌کاری نیستند: «خودرو‌ی تسلا را باز کردیم و تا جایی توانستیم از آن الهام بگیریم. از یک جایی به‌بعد اما بحث نرم‌افزار است که اجازه ورود و بررسی نمی‌دهد.»

بعد از این سخنان، دیگر خبری از تسلای بومی نشد تا اینکه چند هفته پیش برخی از رسانه‌ها نوشتند از فناوری استخراج‌شده از این تسلاهای وارداتی، قرار است به شکل مستقیم در خودرو «جتکو JX۱۰» استفاده شود. خودرویی سدان با سایز متوسط که قرار است نسخه برقی آن به بازار عرضه شود.

بهشت کارآفرینی؛ از رویا تا واقعیت

موضوعات مربوط به نخبه‌ها و کارآفرینان، از دیگر اظهارات فیروزآبادی است که با واکنش‌های بسیاری روبه رو شدند. او دی ماه سال 1401 در نشست هم‌اندیشی مدیران شتاب‌دهنده‌ها اعلام کرد ایران بهشت کارآفرینان است، به‌شرطی که نخبگان واقعی باشند و نه اسمی. نخبه واقعی نیز بنابر تعریف او، فردی است که «نه شنیدن» و «جواب نگرفتن» از مسئولان و وزارتخانه‌ها، او را خسته نکند هدفش رفتن از کشور نباشد.

دهقانی 5 تیر 1402 نیز گفت جامعه نخبگی نباید به تب مهاجرت دامن بزند و اینکه «جو ما را بگیرد و بگوییم همه می‌روند» هم غلط است. دهقانی باور دارد یکی از دلایل جدی افزایش شیب مهاجرت از ایران، شیوع کرونا در سال‌های گذشته بوده است.

این در حالی است که پس از فیلترینگ پاییز 1401، اختلال گسترده اینترنت، مرگ برخی استارتاپ‌ها و به گواه آمارهای رسمی، شیب مهاجرت در سال 1402 افزایش یافته بود.

اکنون با تغییر در این معاونت، چشم‌ها به سوی آینده دوخته شده است تا ببینیم معاون جدید رئیس جمهور چه رویکردی را نسبت به استارتاپ‌ها و شرکت‌های نوآور در پیش خواهد گرفت. آنچه مسلم است، نیاز کشور به جهش واقعی در عرصه فناوری و نوآوری است که فراتر از نام‌گذاری‌ها، تحولی اساسی در اکوسیستم استارتاپی و دانش‌بنیان ایجاد کند.