دلبستگان کشکان

شرق: لکه‌های کوچک و بزرگ دریاچه‌های نقره‌ای که مانند پارچه ساتن بر تن سبز زمین می‌درخشند، کوهستان‌های آبی و بنفش که در مخمل سپید ابر پیچیده شده‌اند و علفزارهای باران‌زده که پوشیده از درخت‌های بلوط، چنار، سیب، گلابی وحشی و زردآلو است؛ این نخستین تصویری است که از لرستان به چشم می‌آید؛ اما این قصه ناتمامی است و رنج‌های زیادی زیر پوست لرستان جریان دارد. استانی که سال‌ها در فهرست سه استان رکورددار بی‌کاری است و نزدیک به یک‌چهارم جمعیت آن در سکونتگاه‌های غیررسمی و محلات بیغوله‌نشین زندگی می‌کنند.

استانی که نزدیک به نیمی از مردم آن کشاورز هستند؛ اما کشاورزی سنتی و پرهزینه و کشاورزان مقروض، روزگار دشواری در این بهشت کوچک رقم زده است. با‌این‌حال متولیان کشاورزی لرستان می‌گویند به دنبال فراهم‌کردن مقدماتی هستند تا کشاورزی علمی و مقرون به صرفه را در لرستان کلید بزنند.

لرستان در فهرست 3 استان رکورددار بی‌کاری

از قاب کوچک پنجره فوکر 100 کهنه‌ای که در آسمان لرستان اوج گرفته است، قامت کوهستان‌های آبی و بنفش به چشم می‌آیند که در مخمل سپید ابرها پیچیده شده‌اند. نزدیک به ۲۵ سال است که دیگر فوکر ۱۰۰ تولید نمی‌شود؛ اما آنها همچنان در خطوط هوایی ایران پرواز می‌کنند. قبل از آنکه مسافران بترسند، خلبان می‌گوید هواپیما به‌زودی تکان‌های شدیدی می‌خورد که نگران‌کننده نیست و علت آن ورود به توده ابرهای بهار است.

خریدن بلیت هواپیما برای سفر به لرستان ساده نیست. پروازها محدود هستند و آخر هفته، خرید بلیت برگشت آن‌قدر سخت است که برخی مسافران مجبور می‌شوند زمینی به کرمانشاه بروند و از فرودگاه آنجا پرواز کنند.

زمین زیر جنگل ابرهای مخملی گم می‌شود و لحظاتی بعد پازل هزارتکه‌ای است از مزارع یشمی، سبز و زرد روشن. تک و توکی خانه‌های پراکنده به چشم می‌آید و فوکر ۱۰۰ فرسوده به زمین نزدیک و نزدیک‌تر می‌شود. لرستان عطر خاک باران‌خورده، علف‌های تر و گندم تازه دارد و بعد از آن هرچه می‌بینی دامنه‌های سبز، درختان بلوط و چنار و شاخه‌های پر از شکوفه‌های صورتی و بنفش ارغوان است. رودخانه کشکان، موضوع صحبت لرستانی‌ها با هر تازه‌واردی است؛ همه دار و ندار استانی که سال‌ها کنار اسم آن، پسوند و پیشوند محروم نوشته شده است. خشکیدن کشکان، کابوس لرستانی‌هاست؛ باران که تند و بی‌امان می‌بارد، همه به کشکان فکر می‌کنند و از درخشش لکه‌های بزرگ و کوچک دریاچه‌های لرستان به وجد می‌آیند. میانه‌های اردیبهشت سطح آب دریاچه کیو بالا آمده است؛ دریاچه‌ای کوچک در قلب خرم‌آباد و آفتاب‌ نزده، مردم را به تماشای خود کشانده است. لرستان در گفت‌وگوهای روزمره مردم، بهشت کوچکی است که شغل ندارد و همین باعث شده که بسیاری از لرستانی‌ها قید دلبستگی به بهشت کوچک خود را بزنند و برای کارگری به حاشیه شهرهای بزرگ بروند. گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که لرستان جزء سه استان ایران با بالاترین نرخ بی‌کاری است.

در لرستان غالبا صنایع بزرگ و مادر وجود ندارد و بیشتر کارخانه‌ها و واحدهای کوچک تولیدی است که البته بسیاری از آنها تعطیل و نیمه‌تعطیل هستند. بر‌اساس اعلام شرکت شهرک‌های صنعتی لرستان، تمام مساحت شهرک‌های صنعتی این استان فقط هزارو 600 هکتار است و هزارو ۱۸۰ واحد صنعتی دارد که براساس گزارش‌های مختلف بین یک‌سوم تا نیمی از این واحدها تعطیل هستند و البته واحدهای فعال هم با بخشی از ظرفیت تولید خود کار می‌کنند. در خرم‌آباد شغل بیشتر شهری‌ها مغازه‌داری و رانندگی است یا کارمند ادارات هستند؛ اما مگر یک شهر کوچک چقدر کارمند و مغازه‌دار و راننده لازم دارد؟ همین معادله کنار قدرت پایین خرید مردم، پول‌درآوردن در لرستان را سخت کرده است. در سطح شهر خرم‌آباد وانت‌مغازه‌های زیادی دیده می‌شوند؛ روستاییانی که میوه و سبزیجات معامله می‌کنند یا تخم‌مرغ و شیر و کره محلی. شهری‌هایی که در وانت‌ها ساندویچ فلافل می‌فروشند یا عطر و لباس و کفش. فروشندگان می‌گویند زمین و مغازه گران است و مردم فقیر. اجاره مغازه در خرم‌آباد به طور میانگین ۱۵ تا ۲۰ میلیون تومان در ماه آب می‌خورد و درآوردن این عدد از بازار کساد و جیب‌های خالی مشتریان کاری است صعب و دشوار.

کشاورزی پرمرارت و کم‌درآمد

شغل شمار زیادی از مردم لرستان کشاورزی است. براساس گزارش سازمان جهاد کشاورزی لرستان حدود نیمی از مردم این استان کشاورز هستند؛ اما کشاورزی هم در این بهشت کوچک آسان نیست.

گزارش سازمان جهاد کشاورزی لرستان نشان می‌دهد که حدود ۷۵ درصد کشاورزی این استان دیم است که این عدد بیشتر از حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد میانگین کشور است‌. دار و ندار و تمام سرمایه دیم‌کاران به دستان آسمان وابسته است؛ اگر باران ببارد زندگی می‌چرخد؛ اما اگر آسمان خسّت به خرج دهد و کشکان بخشکد، زندگی به سراشیبی می‌افتد. همین است که باران و کشکان در لرستان فکر و ذکر مردم است.

ماجرای کشاورزی در لرستان به باران و کشکان محدود نمی‌شود و زمین‌های کوچک و خیلی چیزهای دیگر کشاورزی را غیراقتصادی کرده است. البته گرفتاری اراضی خرد و مزارع کوچک یک چالش بزرگ برای کشاورزی ایران است. وزارت کشاورزی گزارش می‌دهد که تنها حدود ۱۰ درصد از مساحت ایران قابلیت کشاورزی دارد و از مجموع ۱۸ میلیون هکتار زمین‌های قابل کشت، فقط حدود ۱۲ میلیون هکتار زیر سطح کشاورزی است که البته بهره‌وری هم پایین است و این زمین‌ها غالبا، بیشتر از یک بار در سال توان بارآوری ندارند. اما با این وضعیت زمین‌های کشاورزی هر سال کوچک و کوچک‌تر می‌شوند و رشد بخش کشاورزی در سال‌های اخیر بارها منفی شده است. در‌حال‌حاضر ۷۰ درصد مزارع کشاورزی ایران زیر پنج هکتار مساحت دارند و وزارت کشاورزی پیش‌بینی می‌کند که در یک دهه آینده ۹۰ درصد این اراضی کوچک‌تر از سه هکتار خواهند شد.

در مزارع کوچک تقریبا امکان کشاورزی صنعتی و مدرن وجود ندارد و هزینه این نوع کشت از درآمد مزارع کوچک بیشتر است؛ به‌همین‌دلیل کشاورزی در مزارع کوچک غالبا غیراقتصادی است و بسیاری به تغییر کاربری مزارع روی می‌آورند یا زمین‌های خود را رها می‌کنند.‌ در لرستان که زندگی بسیاری از مردم به کشاورزی گره خورده، این گرفتاری بزرگی است. با‌این‌حال سازمان جهاد کشاورزی لرستان خبر می‌دهد که طرح یکپارچه‌کردن مزارع کشاورزی را دنبال می‌کند و لرستان در کنار قزوین و زنجان یکی از سه استان پیشرو کشور در یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی است.

بهرام میردریکوند، مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی لرستان، به «شرق» می‌گوید که لرستان با مساحت ۲۸‌هزار‌و ۳۰۸ کیلومتر مربع ۱.۷ درصد از مساحت ایران را تشکیل می‌دهد و با نزدیک به ۵۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی و باغ، ۲.۲ درصد از جمعیت کشاورزان ایران را به خود اختصاص می‌دهد.

به گفته میر‌دریکوند لرستان ۱۱ درصد آب‌های جاری کشور را در اختیار دارد و سالانه حدود دو‌میلیون‌و ۷۰۰ هزار تُن محصول کشاورزی تولید می‌کند. عماد شاهرخی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی لرستان هم به «شرق» توضیح می‌دهد که حدود ۱۸ تا ۲۰ درصد و به عبارتی نزدیک به یک‌پنجم تولید ناخالص ملی استان لرستان را کشاورزی تشکیل می‌دهد. با‌این‌حال زمین‌های کوچک و کشاورزی غیراقتصادی سبب شده است که بسیاری از کشاورزان لرستانی مزارع خود را رها کنند. اتفاقی که می‌تواند به کاهش تولید کشاورزی استان و مهاجرت بیشتر کشاورزان بینجامد اما متولیان سازمان جهاد کشاورزی این استان توضیح می‌دهند که تلاش کرده‌اند با یکپارچه‌کردن هرچه بیشتر زمین‌های کشاورزی لرستان جلوی این اتفاقات را بگیرند.

مزارع لرستان یکپارچه می‌شوند

بهرام میردریکوند، مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی لرستان، توضیح می‌دهد که تاکنون حدود 11 هزار هکتار از اراضی لرستان یکپارچه شده است و سال گذشته هزار و ۱۱۳ هکتار از زمین‌های کشاورزی لرستان یکپارچه شد و بناست تا پایان سال ۱۴۰۳ حداقل پنج‌هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان یکپارچه‌سازی شود. او تجمیع و یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی و تبدیل زمین‌های کوچک و خرد به اراضی بزرگ را یکی از طرح‌های مهم و شاخص بخش کشاورزی استان لرستان می‌داند و می‌گوید «با این طرح، مساحت اراضی کشاورزی به حد فنی و اقتصادی برای تولید می‌رسد، ضمن آنکه برداشتن مرزها میان این اراضی، منجر به افزایش سطح زمین‌ها و در نتیجه استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی، مدیریت بهتر، مبارزه با آفات و بیماری‌ها، افزایش عملکرد و کاهش هزینه‌های تولید می‌شود». یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی ساده نبوده است. بسیاری از زمین‌های کشاورزی سند ثبتی نداشته و درباره حد و حدود برخی دیگر از مزارع اختلافات زیادی بین دولت و کشاورزان وجود داشته است. قانع‌کردن کشاورزان برای تعویض زمین‌های خود با مزارع یکپارچه و برداشتن مرزها و حصارهای بین مزارع کلاس‌های آموزشی زیادی طلبیده است و البته کشاورزان لرستانی همکاری زیادی برای حل این مشکلات داشته‌‌اند؛ به‌طوری‌که حالا در مناطقی از لرستان مانند رومشکان تمام مشکل تقریبا حل شده و سازمان جهاد کشاورزی لرستان در این منطقه جشن پایان تداخلات اراضی برگزار کرده است.

متولیان سازمان جهاد کشاورزی لرستان توضیح می‌دهند که با پایان تداخلات ارضی، طرح یکپارچه‌سازی ۳۱۰ هکتاری اراضی کشاورزی را در حومه رومشکان دنبال می‌کنند.

بنا به توضیحات سازمان جهاد کشاورزی لرستان با یکپارچه‌سازی ۳۱۰ هکتار اراضی کشاورزی در حومه رومشکان، این زمین‌ها از ۱۸۰ قطعه به ۸ قطعه تبدیل شدند و ۱۸۰ کشاورز روی آن، گندم کشت کرده‌اند و سه ایستگاه پمپاژ آب با مشارکت دولت و مردم در این مزارع احداث شده است؛ به‌طوری‌که ۸۵ درصد هزینه آن بر عهده دولت است و ۱۵ درصد توسط کشاورزان پرداخت شده است. هزینه احداث این سه ایستگاه پمپاژ آب ۱۱.۵ میلیارد تومان بوده است. مدیر امور اراضی سازمان جهاد کشاورزی لرستان می‌گوید‌ «بخش بزرگی از این اراضی دیم به علت خشک‌سالی‌های متوالی رها شده بودند‌ اما با یکپارچه‌سازی و احداث سه ایستگاه پمپاژ آب در این ۳۱۰ هکتار، این اراضی تبدیل به اراضی آبی شده و عملکرد تولید گندم با کاشت بذرهای گواهی‌شده و مدیریت مزارع در آن از حدود یک تن در هکتار به هشت تا ۱۰ تن در هکتار افزایش یافته است. در این عرصه یکپارچه‌سازی‌شده، ارقام گندم با نام تجاری چمران و پیشگام کشت شده و پیش‌بینی می‌شود عملکرد تولید گندم رقم پیشگام به ۱۰ تن در هکتار برسد». علی‌محمد سوری، کشاورز نمونه رومشکانی، به «شرق» توضیح می‌دهد یکی از کشاورزانی است که در مزارع یکپارچه کار می‌کند و حالا تولید گندم از مزرعه او حدود پنج تا شش برابر شده و درآمدش بیشتر شده است.

سوری می‌گوید با آنکه یکپارچه‌سازی زمین‌های کشاورزی کمک بزرگی برای افزایش درآمد کشاورزان بوده است‌ اما کشاورزان لرستانی هنوز از مشکلات زیادی رنج می‌برند.

او توضیح می‌دهد که سهمیه سم و کود دولتی کم شده و هزینه‌های تولید کشاورزان به‌طور محسوسی بالا رفته است؛ آن‌قدر که حالا سهمیه‌ها گاهی به حدود یک‌سوم گذشته رسیده و تهیه نهاده‌های کشاورزی از بازار آزاد هزینه سنگینی به کشاورزان تحمیل کرده است.

اشاره سوری به یک مشکل عمومی کشاورزان کشور است. دولت در بودجه امسال یارانه نهاده‌های کشاورزی را کاهش داده و همین مسئله دخل و خرج کشاورزان را ناتراز کرده است.

کشاورزان لرستانی از نبود جاده‌های مناسب برای تردد به مزارع و حمل محصولات کشاورزی هم می‌گویند و اینکه نبود کارخانه‌های تبدیلی و تکمیلی و سردخانه باعث از‌بین‌رفتن بخش قابل‌توجهی از محصولات کشاورزی می‌شود.

البته هزینه ساخت جاده‌های بین مزارع زیاد نیست و مسئولان جهاد کشاورزی رومشکان آن را حدود ۲۰ میلیارد تومان تخمین می‌زنند اما رسیدن همین بودجه‌های اندک به استان‌های محروم و شهرهای کوچک آن فرایندی پیچیده دارد و گاهی منطقه‌ای فقط به خاطر همین ارقام کوچک سال‌ها توسعه‌نیافته می‌ماند.

مجموع این گرفتاری‌ها باعث شده است که کشاورزان زیادی مقروض وام‌های خود باشند و زندگی کشاورزی هم در لرستان ساده نباشد. هرچند متولیان کشاورزی این استان می‌گویند با یکپارچه‌سازی اراضی کشاورزی در این استان، بنا دارند کشاورزی علمی را توسعه دهند و اگر بتوان سرمایه‌گذاران را قانع کرد که در این استان سردخانه و کارخانه‌های تبدیلی و تکمیلی احداث کنند، لرستان قابلیت آن را دارد که بخش زیادی از محصولات کشاورزی خود را به عراق صادر کند؛ به‌ویژه اینکه این استان فاصله چندانی با مرز عراق ندارد و هم‌اکنون عراقی‌ها مشتری بخشی از محصولات کشاورزی لرستان و به‌ویژه ماهی‌های کپوری هستند که در دریاچه‌های طبیعی استان پرورش داده می‌شوند.

آنها رفع تداخلات اراضی، تثبیت مزارع کشاورزی و یکپارچه‌کردن آن و در‌نهایت شناسنامه‌دار کردن و کاداستر مزارع کشاورزی را مقدمات کشاورزی صنعتی و علمی در لرستان می‌دانند و می‌گویند که بخشی از این مقدمات فراهم شده است و برای مثال تا پایان شهریور امسال طرح رفع تداخلات اراضی در این استان به پایان می‌رسد. به گفته متولیان کشاورزی لرستان تاکنون بیش از هزارو 100 پلاک در این استان رفع تداخل اراضی شده که در نتیجه آن ۴۵ هزار و ۵۰۰ هکتار اراضی ملی برگشت داده شده و تحت عنوان اراضی غیرملی در اختیار کشاورزان قرار گرفته است. همچنین برای اجرای طرح کاداستر از مجموع ۵۰۰ هزار هکتار زمین‌های کشاورزی لرستان، ۴۱۷ هزار هکتار تثبیت شده است و از این سطح تاکنون برای حدود ۳۰۰ هزار هکتار کاداستر انجام شده که منجر به صدور سند تک‌برگ شده است.

با تمام این احوال بهشت کوچک لرستان هنوز با توسعه فاصله زیادی دارد. نبود زیرساخت‌های اقتصادی سبب شده است که انگیزه سرمایه‌گذاری در لرستان ضعیف باشد و فقر در استان بازتولید شود؛ آن‌قدر که مطابق اعلام اداره راه و شهرسازی این استان حدود یک‌چهارم مردم لرستان در سکونتگاه‌های غیررسمی زندگی می‌کنند و نام این استان مدام در فهرست رکوردداران بی‌کاری در کشور ثبت شده است.