چالش جهانی تأمین مالی تغییر اقلیم

فرحناز  هاشمی: بیست‌ونهمین نشست تغییر اقلیم سازمان ملل متحد موسوم به (COP29) از 11 تا 23 نوامبر سال میلادی جاری با وقت اضافی، به میزبانی جمهوری آذربایجان در حالی برگزار شد که نگرانی‌ها درباره گرمایش زمین، انتشار گازهای گلخانه‌ای، مصرف سوخت‌های فسیلی و جنگل‌زدایی همچنان ادامه دارد. آثار تغییر اقلیمی در سال‌های اخیر بروز بیشتری در کشورها به ویژه کشورهای کوچک جزیره‌ای، کمتر توسعه‌یافته و آنهایی که در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده‌اند، داشته است. با افزایش آثار تغییر اقلیم مانند خشک‌سالی‌ها، سیلاب‌ها، آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌ها و مراتع و کاهش تولید غذا حالا چشم بسیاری از حکمرانان و تصمیم‌گیران بر روی این پدیده بازتر شده است. 

در این مسیر، کشورهای در حال توسعه و در معرض آسیب در نشست‌های کاپ‌ها تلاش می‌کنند با چانه‌زنی، بودجه سالانه تغییر اقلیم را بالا ببرند تا بتوانند در برابر این پدیده دوام بیاورند. از سوی دیگر کشورهای توسعه‌یافته نیز با رویکردی جدید پا به میدان گذاشته‌اند و قصد دارند بخشی از این تأمین مالی را به دوش کشورهای در حال توسعه بیندازند. امسال هم این موضوعات در کاپ 29 چالش‌برانگیز شد و سروصدا کرد تا جایی که کشورهای آسیب‌پذیر از تغییر اقلیم، پس از تصویب افزایش بودجه سالانه از 100 میلیارد دلار به 300 میلیارد دلار، راضی از این نشست بیرون نیامدند. با این حال کارشناس ارشد تغییر اقلیم کشورمان در گفت‌وگویی که داشتیم، این رقم را به فال نیک می‌گیرد و معتقد است هرچند این بودجه برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگاری با آثار آن کافی نیست، اما می‌توان با آن اقدامات مطلوبی در حوزه مدیریت تغییر اقلیم و سازگاری انجام داد.

 دکتر حمیدرضا سلیمانی رئیس مرکز نوآوری و فناوری منابع طبیعی معتقد است برخی از کشورهای در حال توسعه مانند چین، هند، روسیه و برزیل که جزء رتبه‌های نخست انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان قرار دارند، امروزه دارای بضاعت مالی قوی هستند و می‌توانند در تأمین مالی سهیم شوند. او می‌گوید ایران نیز برای بهره‌مندشدن از بودجه جهانی تغییر اقلیم و انتقال فناوری‌های جدید باید ابتدا به توافق‌نامه پاریس بپیوندد. سلیمانی همچنین بر این باور است که حضور کم‌رنگ ایران در نشست‌های تغییر اقلیم سازمان ملل متحد در آینده با هزینه‌هایی همراه خواهد شد و این هزینه‌ها از جیب مردم پرداخت می‌شود.

 ارزیابی شما از بیست‌ونهمین نشست تغییر اقلیم سازمان ملل متحد چیست؟

در این نشست که نزدیک به دو هفته در باکوی آذربایجان به طول انجامید، تقریبا تمام کشورهای عضو حضور پررنگی داشتند. امسال بیش از ۵۵ هزار نفر در سطوح مختلف اعم از سران یا وزرای برخی کشورها، کارشناسان و نمایندگان سازمان‌های دولتی، غیردولتی و مستقل شرکت کردند و همان‌طورکه پیش‌بینی می‌شد، این نشست بر موضوعات تأمین مالی اقلیم جهانی، هدف‌گذاری کمی، تعهدات جدید و انرژی متمرکز بود. مذاکرات میان شرکت‌کنندگان بسیار فشرده و با چانه‌زنی‌های زیادی همراه شد. ایران حضور کم‌رنگی در کاپ ۲۹ داشت و اکثر متخصصان حوزه اقلیم در ایران از دور و به‌صورت مجازی این نشست را رصد می‌کردند. چالش اصلی در این کاپ، بر سر سقف تعهدات مالی بود، به طوری که کشورهای توسعه‌یافته تلاش می‌کردند سقف تعهدات مالی خود را برای کمک به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگاری با تغییر اقلیم به کشورهای کمتر توسعه‌یافته و در حال توسعه، پایین نگه دارند و در نهایت به این نتیجه رسیدند که ۱۰۰ میلیارد دلاری که در سال‌های گذشته روی آن توافق کرده بودند، پاسخ‌گوی این میزان از اثرات تغییر اقلیم نیست و باید هدف‌گذاری و پلتفرم جدیدی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و جلوگیری از گرمایش کره زمین تعیین شود. در نهایت هم رقم ۳۰۰ میلیارد دلار کمک سالانه به کشورهای کمتر توسعه‌یافته و در حال توسعه برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و سازگازی با اثرات تغییر اقلیم مصوب شد. در واقع نشست امسال، نشست مالی تغییر اقلیم بود.

 فکر می‌کنید، این رقم پاسخ‌گوی اهداف کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد است؟ برخی از کشورهای در حال توسعه پس از تصویب این بودجه در واکنشی آن را ناچیز یا شوخی خواندند.

معتقدم بودجه ۳۰۰ میلیارد دلاری که در کاپ ۲۹ مصوب شد ناچیز نیست، اما کافی هم نیست. اگر این مبلغ در شرایط کنونی به طور مطلوب مدیریت شود، آثار مثبتی در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و جلوگیری از افزایش گرمای زمین خواهد داشت. اگر کشورهای جهان از مبلغ ۱۰۰ میلیارد دلار به ۳۰۰ میلیارد دلار کنونی رسیده‌اند، مطمئنم در سال‌های آینده این رقم اضافه خواهد شد و گام‌های اساسی‌تری برداشته می‌شود. بنابراین می‌توان این افزایش بودجه را به فال نیک گرفت.

 چقدر با این گفته موافقید که کشورهای در حال توسعه نقش آن‌چنانی در انتشار گازهای گلخانه‌ای ندارند؟

این گفته قابل پذیرش نیست، زیرا در جدول کشورهای منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای، کشورهایی مانند چین، ایالات متحده، هند، روسیه، برزیل، ایران، ژاپن، کره جنوبی، عربستان و اندونزی جزء ۱۰ کشور نخست جهان هستند.

 پس شما با این پیشنهاد کشورهای توسعه‌یافته در کاپ 29 موافقید که کشورهای در حال توسعه هم باید در هزینه‌های کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای سهیم شوند‌؟

زمانی که یک حرکت جهانی برای جلوگیری از گرمایش و تخریب زمین صورت می‌گیرد، همه کشورها باید مشارکت کنند. کشورهای در حال توسعه‌ای مانند چین، هند، برزیل و اندونزی امروز دیگر همچون ۱۵ سال پیش نیستند و بضاعت مالی قوی دارند و می‌توانند به این مشارکت مالی بپیوندند. از سوی دیگر موضوع برنامه مشارکت ملی کشورها موسوم به (NDC) نیز در همین راستا در کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد مطرح شده است.

 دلیل تغییر رویکرد کشورهای توسعه‌یافته در نشست‌های تغییر اقلیم در بحث تأمین مالی چیست؟

به نظرم آنان احساس خطر جدی می‌کنند، ضمن آنکه همه داریم روی یک کره خاکی زندکی می‌کنیم و مانند مسافران یک کشتی هستیم که هیچ‌یک حق سوراخ‌کردن آن را ندارد.

 فکر می‌کنید درخواست کشورهای توسعه‌یافته برای سهیم‌شدن کشورهای در حال توسعه در تأمین مالی برای کاهش گازهای گلخانه‌ای و سازگاری با اثرات تغییر اقلیم، اجراشدنی است؟

اطمینان دارم این اتفاق خواهد افتاد و هرچه این مشارکت در تأمین مالی زودتر انجام شود، خسارت‌ها کمتر خواهد شد. رویکرد و رفتار جامعه جهانی در ۱۵ سال اخیر تغییر یافته است، هرچند میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کاهش نیافته، اما جهان رو به آگاهی بیشتر پیش می‌رود و این مطالبه‌گری جهانی است. باید گفت جهان در این مسیر ضابطه‌مندتر می‌شود و روزی می‌رسد که اگر ما بخواهیم نفت و محصولات نفتی صادر کنیم، باید چارچوب‌هایی را در این زمینه رعایت کنیم.

 می‌خواهم به موضوع ۳۰۰ میلیارد دلار بودجه سالانه مصوب کاپ ۲۹ برگردیم. ایران چگونه می‌تواند از این منبع مالی برای سازگاری یا مقاوم‌سازی در برابر آثار تغییرات اقلیمی بهره ببرد؟

ایران به عنوان یکی از اعضای جامعه ملل متحد، ابتدا باید برادری‌اش را ثابت کند و در فرایند جهانی اقلیمی، حضور مؤثر و مفید از خود نشان دهد و سپس از مزایای مالی مصوبات کاپ‌های تغییر اقلیم منتفع شود. در حال حاضر ایران و یمن دو کشوری هستند که توافق‌نامه پاریس را نپذیرفته و به آن ملحق نشده‌اند. ایران و یمن هرچند تنها کشورهایی هستند که برنامه مشارکت داوطلبانه خود موسوم به (INDC) را در راستای کاهش گازهای گلخانه‌ای به دبیرخانه کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد ارائه داده‌اند، اما هنوز برنامه مشارکت ملی (NDC) و هدف‌گذاری‌شان را برای کاهش گازهای گلخانه‌ای به این دبیرخانه ارسال نکرده‌اند و این در حالی است که اغلب کشورهای جهان در این زمینه اقدام لازم را انجام داده‌اند. اکنون ۱۲۷ کشور نیز ویرایش دوم و دو کشور برزیل و امارات متحده عربی ویرایش سوم (NDC) خود را به دبیرخانه کنوانسیون ارسال کرده‌اند. متأسفانه در این زمینه ایران با سایر کشورهای جهان فاصله زیادی دارد و تا زمانی که با این سیاست حرکت کنیم یک سنت هم از این منابع مالی بهره‌مند نمی‌شویم، مگر آنکه رویکرد و سیاستمان تغییر کند.

 کمی بیشتر به محتوای کاپ ۲۹ بپردازیم. از دیگر مباحث و دستاوردهای مهم این نشست چه بود؟

یکی از مباحث مهم این دوره از نشست‌های تغییر اقلیم سازمان ملل متحد، نهایی‌کردن بازارهای کربن بود‌. امسال برای نخستین بار یک ساز‌و‌کار متمرکز برای بازار کربن پیشنهاد شد و مورد توافق اعضا و استقبال کشورهای در حال توسعه قرار گرفت. بازار متمرکز کربن به کشورها و سازمان‌هایی که انتشار کربن بالایی دارند، کمک می‌کند که اعتبار کربن خود را بخرند ‌یا بفروشند و وارد بورس یا معاملات اعتبار کربن شوند. همچنین در این نشست بر تاب‌آوری اقلیمی و اقدام‌های اقلیمی فراگیر و عادلانه نیز تأکید شد. عدالت اقلیمی از موضوعات بسیار مهمی است که باید به آن توجه شود؛ زیرا ‌به حقوق و کم‌و‌‌کیف حیات آیندگان توجه دارد. گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد، در سخنرانی خود در این نشست هشدار جدی داد که با ادامه روند کنونی در جهان در فضای افزایش دما در ۲.۷ درجه سانتی‌گراد حرکت خواهیم کرد که با آنچه‌ در توافق‌نامه پاریس برای نگهداشتن دمای زمین تا ۱.۵ درجه مصوب شده، فاصله زیادی دارد و این چیزی است که زندگی نسل آینده را به مخاطره می‌اندازد.

‌ درباره آب، کشاورزی و حفاظت از جنگل‌ها چه مباحثی شکل گرفت؟

در بیش از یک دهه گذشته، چالش آب در سطح جهانی بسیار جدی شده و از موضوعات بسیار پر‌اهمیت نشست‌های سالانه تغییر اقلیم است. تمام شرکت‌کنندگان بر موضوع آب متمرکز می‌شوند و مکانیسم‌های مختلفی را در سطح ملی، منطقه‌ای و جهانی در مورد مدیریت منابع آبی مطرح می‌کنند. امسال هم از این قضیه مستثنا نبود. البته در نظر داشته باشید که کشورها در نشست‌های تغییر اقلیم سازمان ملل متحد، نمی‌توانند برای آب و استراتژی‌های آب تصمیم بگیرند. برای کشاورزی هم همین‌طور، اما کشورهای عضو راهکارها، پیشنهادها و توصیه‌هایی می‌دهند که در بسیاری از مجامع تخصصی و پلتفرم‌های خاص مرتبط موضوعی مانند آب، کشاورزی و جنگل به شکل خاص و جداگانه به آنها پرداخته می‌شود. برای مثال پیشنهادها و توصیه‌ها در حوزه کشاورزی در نشست کاپ‌ها، دستور کار سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) می‌شود.

‌ می‌دانیم که بخش کشاورزی از انتشار‌دهنده‌های گاز متان است و از سویی تولید غذا و امنیت غذایی را در جهان بر عهده دارد‌. جهان چگونه با این موضوع می‌خواهد روبه‌رو شود و تدبیر کند؟

کشاورزی و دام‌پروری در انتشار گازهای متان و اکسید نیتروژن، متهم ردیف اول هستند و کارشناسان و تصمیم‌‌گیرندگان، نقش کشاورزی را در انتشار گاز متان و اثر آن بر گرم‌شدن کره‌زمین بسیار مهم می‌دانند. ازاین‌رو در کاپ امسال‌ بر استفاده از فناوری‌های جدید و حمایت از نوآوری‌های مرتبط با کشاورزی هوشمند اقلیمی تأکید شده است؛ به‌طوری‌که سرمایه‌گذاری‌ها و مشارکت‌های مرتبط با COP29‌ نسبت به رویداد سال گذشته در این حوزه تقریبا دو برابر شده است. در اجلاس باکو، ارقام اعلامی و حمایتی در این حوزه از 17 میلیارد دلار در سال 2020 به 29.2 میلیارد دلار در سال 2024 رسیده که از طرف منابع بخش خصوصی و دولتی اظهار و تأمین می‌شود.

  بودجه سالانه تغییر اقلیم در کاپ‌ها صرف چه مواردی می‌شود؟

صندوق اقلیم سبز و صندوق سازگازی به‌عنوان دو بازوی مالی کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد مکلف هستند از طرح‌های مرتبط با کاهش گازهای گلخانه‌ای در تمام بخش‌ها از‌جمله بخش کشاورزی حمایت‌های مناسبی انجام دهند. این دو صندوق در واقع کارگزار و عامل عملیاتی در این زمینه محسوب می‌شوند و منابع مالی کشورهای اعطا‌کننده را در زمینه ظرفیت‌سازی و آموزش نیروی انسانی، ارتقا و انتقال فناوری، حمایت از نوآوری‌ها، رشد و بهبود صنعت بیمه و تمام فعالیت‌های مرتبط با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و اقدامات سازگاری با تغییر اقلیم را به کشورهای بیشتر آسیب‌پذیر اختصاص می‌دهند.

 امسال در حوزه جنگل‌ها چه هدف‌گذاری انجام شد؟

کاپ ۲۹ بر تشدید حفاظت از جنگل‌ها تأکید کرده است. در همین راستا، امسال غرفه‌ای خاص از سوی مجمع بین‌الدول جنگل (UNFF) با حمایت مستقیم دولت آذربایجان در محل برگزاری نشست گشایش یافت که در آن کارشناسان و نمایندگان کشورهای مختلف حاضر در کاپ ۲۹ تقریبا در تمام روزهای اجلاس مباحث مرتبط با بخش جنگل را مورد بحث و بررسی قرار دادند. در این سلسله نشست‌ها بر نقش انکارناپذیر جنگل‌ها در ترسیب و ذخیره کربن، اقدامات اجرائی مقابله با تخریب جنگل و جنگل‌زدایی، توسعه حمایت‌های مالی اقلیمی در بخش جنگل و تقویت تبادل اطلاعات و داده‌های اقلیمی در راستای حفظ، احیا و مدیریت پایدار جنگل تا سال 2035 تأکید ویژه شد. امروزه یکی از معضلات جهان، گسترش جنگل‌زدایی است؛ به‌ویژه در جنگل‌های آمازون و جنوب شرق آسیا. ازاین‌رو حمایت همه‌جانبه از طرح‌هایی مانند طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت و توسعه جنگل‌های مانگرو یک ضرورت تلقی می‌شود.

 به نظر می‌رسد تغییر اقلیم، کشورها را به سمت طرح‌ها و تصمیمات جدیدی در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی سوق می‌دهد و با این حال استفاده از انرژی‌های فسیلی همچنان سر جای خود باقی مانده است؟

واقعیت این است که با افزایش جمعیت جهان و تغییر سبک و شکل زندگی به سمت رفاه بیشتر، نیاز به انرژی هم افزایش پیدا می‌کند و در این میان، سوخت‌های فسیلی همچنان از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. با‌این‌حال گسترش استفاده از انرژی‌های نو و محدود‌کردن استفاده از سوخت‌های فسیلی همواره در نشست‌های کاپ مورد توجه قرار دارد و به موازات آن نیاز روز‌افزون به غذا و اهمیت امنیت غذایی، ایجاب می‌کند که بستر حیات انسان‌ که همانا عرصه سرزمین است به نحو مطلوب حفظ و حراست شود. ضرورت توجه ویژه به پایداری و امنیت غذا از یک سو و پایداری امنیت زیستی از سوی دیگر، لزوم اجرای برنامه‌های مدیریت جامع را بیش از پیش نمایان می‌کند. برای همین می‌بینیم در ایران اجرا و اصلاح طرح الگوی کشت مطرح می‌شود و تقویم‌های کشاورزی در حال تغییر است.

 شما در ابتدای صحبت‌های خود به حضور کم‌رنگ ایران در بیست‌ونهمین نشست تغییر اقلیم سازمان ملل متحد اشاره کردید. تا آنجا که به خاطر دارم از بیست‌وششمین نشست تغییر اقلیم سازمان ملل متحد در گلاسکو (کاپ 26) در سال ۲۰۲۱ تا نشست باکو، نمایندگان و متخصصان وزارت جهادکشاورزی در این رویدادهای مهم حضور نداشتند. آیا این ‌‌فرصت‌سوزی نیست؟

بله. یک فرصت‌سوزی است. متأسفانه حضور ایران در این نشست‌های مهم سالانه، پس از موافقت‌نامه پاریس در سال ۲۰۱۵ کم‌رنگ‌تر شده و بیشتر جنبه نمایشی داشته است و محدود شده به خواندن یک بیانیه. با ادامه این روند نمی‌توانیم ‌نظرات خود را با جهان در حوزه‌های اقلیمی در میان بگذاریم. این عرصه‌ها و مجامع جهانی فقط برای شنیدن نیست، ما در این مجامع باید بگوییم در کشورمان در حوزه کشاورزی و منابع طبیعی در برابر تغییرات اقلیمی بی‌کار نبوده‌ایم و اقداماتی همچون توسعه سیستم‌های آبیاری، برقی‌کردن چاه‌های آب کشاورزی، توسعه کشت گلخانه‌ای، تقویت آبخوان‌ها با فعالیت‌های آبخیزداری، کاشت جنگل در عرصه‌های بیابانی و اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در راستای ترسیب کربن را انجام داده‌ایم یا در حال انجام هستیم و می‌توانیم تجارب‌مان را با جامعه جهانی به اشتراک بگذاریم. هرچند این طرح‌ها با مشکلاتی همراه است، اما به‌طور یقین برخی از این طرح‌ها می‌تواند دست‌کم الگویی برای منطقه خاورمیانه باشد. تاریخ نشان داده ما مردمانی هستیم که از ظرفیت سرزمین و اکوسیستم بهره برده‌ایم و هنوز هم حرف‌هایی برای گفتن داریم.

 فکر می‌کنید دست‌کم‌گرفتن حضور متخصصان بخش کشاورزی و منابع طبیعی در نشست‌های جهانی تغییر اقلیم، ما را به کدام سو می‌برد؟

امروز دنیا، دنیای گفت‌و‌شنود، داد‌و‌ستد و انتقال فناوری‌ها‌ست. از سوی دیگر حفاظت از سرزمین و اکوسیستم مرز ندارد. بنابراین هرچقدر با کشورهای جهان در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی در تعامل باشیم، هم می‌توانیم خدمت‌رسانی کنیم و هم از ظرفیت‌های مالی و فنی موجود بهره ببریم. دنیای امروز، معطل ما نمی‌ماند و ما برای آنکه از منافع ملی خود دفاع کنیم مجبور خواهیم شد با صرف هزینه‌های بیشتری در آینده در این مجامع حضور پیدا کنیم.

  آن‌وقت چه کسی این هزینه‌ها را می‌پردازد؟

این هزینه‌ها از جیب همه مردم پرداخت می‌شود و بر یکایک ایرانیان تحمیل خواهد شد. هر‌چند امیدوارم نگاه سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران کشور به دخیل‌کردن موضوع تغییر اقلیم در برنامه‌ریزی‌های کلان کشور، به‌خصوص بخش‌های کشاورزی و منابع طبیعی نمود عینی پیدا کند و برنامه‌های اجرائی مرتبط از حمایت‌های لازم در این زمینه برخوردار شوند تا آیندگان ما را به پرسش نگیرند.