تهران و معادلات پیچیده با طالبان

به گزارش شبکه شرق، سفر یک روزه عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به افغانستان و دیدار یکشنبه هفته جاری او با وزیر امور خارجه و رئیس الوزرای حکومت طالبان از ابعاد دیپلماتیک، امنیتی و حتی اقتصادی تجاری محل بحث‌های فراوان است. با توجه به اقتضائات جاری در مناسبات افغانستان و ایران پس از بازگشت طالبان به قدرت و تشدید اختلافات، دیدار و رایزنی رئیس دستگاه دیپلماسی کشور با حکومت طالبان، هم می تواند با عینک مثبت به بوته تحلیل برود و هم آنکه انتقادات جدی به نحوه انجام سفر عراقچی به افغانستان و عدم تناسب آن با بحران های جاری در مرزها شرقی مطرح است.

در راستای آنچه عنوان شد عباس عراقچی پیرامون جمع بندی سفر خود به کابل در جمع خبرنگاران اذعان داشت که «همواره ایران از تحولات ۴۵ سال گذشته افغانستان متاثر شده و آثار این تحولات را تحمل کرده است.» سکاندار سیاست خارجی کشورمان، موضوعاتی از جمله بحران مهاجران افغان در ایران، نگرانی بایت ترانزیت مواد مخدر و یا فعالیت مخرب گروه‌های تروریستی نظیر القاعده و داعش را از جمله مواردی ذکر کرد که ایران همیشه از تحولات افغانستان تاثیر گرفته است. ضمن آنکه این دیپلمات ارشد کشور به مساله حقابه ایران و نیز امنیت مرزها اشاره داشت و در بخش دیگری از گفته های خود این دو موضوع را هم «مهم و تاثیرگذار» توصیف کرد.

سفر عراقچی، گامی برای به رسمیت شناختن طالبان یا تلاش عاجل برای حل بحران ها!

در پیوست چالش هایی که عباس عراقچی در قبال مناسبات ایران و افغانستان مطرح کرد، محمدعلی نایبی طی گفت وگویی با «شرق» با رد برخی ادعاها و شائبه‌های رسانه‌ای پیرامون «تلاش ایران در جهت به رسمیت شناختن طالبان»، انجام این سفر را «تلاش عاجلی برای رسیدگی به برخی ختلافات و بحران‌های جاری در مناسبات ایران و طالبان» تفسیر کرده و در تبیین گفته خود به برخی دستور کارها و اهداف ترسیمی وزیر امور خارجه کشورمان در دیدارش با مقامات طالبان ورود کند و ابتدا به ساکن، «همزمانی انجام این سفر عراقچی با درگیری‌ها بین افغانستان و پاکستان را از جمله نگرانی‌های مرزی و امنیتی تهران» قلمداد می‌کند که از منظر این تحلیلگر ارشد حوزه شبه قاره موجب شده است که «ایران برای مدیریت تنش دو همسایه شرقی خود و عدم تسری ناامنی به مرزهای کشور دست به اقداماتی بزند. کما اینکه، پاکستان هفته گذشته میزبان هیات عالی رتبه نظامی به ریاست سردار سرلشکر پاسدار محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران بود و در سوی دیگر نیز عباس عراقچی به افغانستان سفر کرد تا دیداری با طالبان داشته باشد.»

«حل مشکلات پیرامون تامین حقابه از طریق هیرمند و هریرود»، موضوعی دیگری بود که این کارشناس روی آن دست می گذارد و معترف است که از زمان روی کار آمدن طالبان در افغانستان چالش های بیشتری در این باره شکل گرفته است. اهمیت این مساله در جریان سفر عراقچی به کابل تا انجا بود که ملا محمدحسن آخند، رئیس الوزرای حکومت سرپرست افغانستان، تامین حقابه ایران از هیرمند را یک «تعهد شرعی، اخلاقی و انسانی» دانست که «حتی بدون وجود معاهده، افغانستان خود را موظف به این امر می‌داند.»

 با این حال نایبی اقدامات طالبان برای سدسازی‌های بیشتر در مسیر رودخانه‌های منتهی به ایران با پشتوانه و حمایت ترکیه را اقدامی خلاف گفته‌های رئیس الوزرای طالبان در دیدار با عراقچی تعبیر می کند با این هدف که طالبان سعی دارد از موضوع حقآبه به عنوان یک اهرم فشار سیاسی، امنیتی، دیپلماتیک و حتی تجاری و اقتصادی علیه تهران استفاده کند.»

نایبی در ادامه گپ و گفت با «شرق» به «برقراری امنیت مرزهای شرقی ایران» هم ورود کرده و در تشریح بیشتر این هدف معتقد است که «فعالیت گروه‌های تروریستی، ترانزیت و قاچاق مواد مخدر و نیز تردد بی ضابطه و بی‌قانون مهاجران افغانی، سه کانون اصلی تهدید امنیتی برای ایران از ناحیه افغانستان است» که به باور این تحلیگر، «به نظر نمی‌رسد طالبان اهتمام جدی برای هیچ کدام از این سه موضوع یاد شده داشته باشد.»

با وجود چنین چالش‌ها، مشکلات و بحران‌هایی نهایتا کارشناس مسائل شبه قاره جمع‌بندی نه چندان خوشبینانه‌ای دارد و به باور او «دیدار عراقچی با مقامات طالبان بیش از آنکه گامی در جهت به رسمیت شناختن حکومت طالبان باشد و یا آنکه بتوان از مسیر این سفر، به تقویت روابط تجاری با افغانستان امیدوار بود، بیشتر حکایت از تکاپوهای ایران برای مدیریت و کنترل تنش‌ها داشت.» کما اینکه نایبی به تغییر سفرای ایران در افغانستان اشاره دارد و متذکر می شود که انتخاب «علیرضا بیگدلی به جای حسن کاظمی قمی حکایت از آن دارد که تهران سعی می‌کند با ایجاد یک فضای تازه دیپلماتیک، مدیریت جدیدی را در روابط با طالبان اتخاذ کند.»

از گام های پکن و مسکو برای به رسمیت شناختن طالبان تا تشدید بحران در روابط با آمریکا

سفر یکشنبه جاری عراقچی به افغانستان و مطرح شدن شائبه به رسمیت شناختن طالبان توسط تهران در شرایطی انجام شد که قبل تر، نماینده ویژه چین در امور این کشور (افغانستان) خبر داد که پکن با کشور‌های منطقه درباره به‌رسمیت شناختن طالبان در حال رایزنی است. مسکو نیز اعلام کرد که طالبان را به‌زودی از لیست گروه‌های تروریستی روسیه حذف خواهد کرد. این تحرکات روسیه و چین در قبال طالبان به موازات تشدید سطح تنش‌ها در جبهه اوکراین و تایوان با محوریت آمریکا صورت گرفته است. لذا از منظر برخی کارشناسان، پکن و مسکو در برابر ماجراجویی غرب در اوکراین و شرق آسیا، دنبال یارگیری منطقه‌ای در افغانستان است.

اما در سوی دیگر، مناسبات غرب و طالبان به خصوص ایالات متحده طی ماه های آخر دولت بایدن و آغاز به کار دولت ترامپ وارد فضای دیگری شده است. در همین باره، یک هفته پیش حکومت سرپرست طالبان از آزادی ۲ آمریکایی، ذیل توافق تبادل زندانیان با واشنگتن در واپسین روزهای دولت سابق ایالات متحده (بایدن) خبر داد و اعلام کرد که این نتیجه مذاکرات طولانی و ثمربخش با آمریکا بوده است. به گزارش آسوشیتدپرس، وزارت امور خارجه طالبان نام این ۲ تبعه آمریکایی را اعلام نکرد، اما گفت که آنها با خان محمد که ۲ دهه پیش در استان ننگرهار در شرق افغانستان دستگیر و در زندانی در کالیفرنیا به حبس ابد محکوم شده بود، مبادله شدند.

به دنبال انجام این تبادل بود که مارکو روبیو، وزیر خارجه ایالات متحده در چهارمین روز کاری خود به طالبان هشدار داد که «جایزه‌ای بزرگ‌تر از اسامه بن لادن را به سر رهبران ارشد آنان تعیین خواهد کرد». چون روبیو گفته است، «به تازگی شنیدم که طالبان تعداد گروگان‌های آمریکایی بیشتری نسبت به آنچه قبلا گزارش شده بود را نگهداری می‌کند.» به همین دلیل رئیس جدید دستگاه دیپلماسی ایالات متحده در اکس نوشت که «اگر چنین چیزی درست باشد، باید فورا یک جایزه بسیار بزرگ برای سر رهبران ارشد آنها،‌ حتی شاید بزرگتر از جایزه‌ای که قبلا برای بن لادن [رهبر سابق القاعده] گذاشتیم، تعیین کنیم.» البته سهیل شاهین، سفیر طالبان در قطر به مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا هشدار داد که «طالبان را تهدید نکند». سفیر طالبان در قطر دیروز دوشنبه عنوان داشت که «سیاست حکومت افغانستان این‌ است که مسایل باید از طریق گفت‌وگو حل شود.»

طالبان و توازن بخشی اقتصادی و انرژی

علاوه بر نقش تهران در میانه مناسبات دیپلماتیک طالبان با بازیگران منطقه ای فرامنطقه ای، ابعاد اقتصادی  سفر عراقچی به افغانستان  با توجه به همراه بودن یک تیم تخصصی می تواند حائز اهمیت باشد. به نوشته ایرنا و بر اساس اعلام مسئولان اتاق بازرگانی، صادرات ایران به افغانستان معادل ۲ برابر صادرات به ۱۵ کشور دیگر است. علاوه بر این گفته می‌شود که صادرات ایران به افغانستان در سال‌های گذشته همواره بین ۲ تا سه میلیارد دلار بوده و این کشور شریک اقتصادی اصلی ایران در منطقه به شمار می‌رود.

با اینحال و در عرصه اقتصادی و انرژی به نظر می رسد که طالبان در حال توزان بخشی است. چنانی که رستم خبیبولین، رئیس مرکز تجارت روسیه در افغانستان دی ماه سال جاری خبر داد که طالبان می‌خواهد با روسیه توافقنامه‌ای را برای انتقال ۵۰ میلیون تُن گاز مایع طبیعی از طریق افغانستان امضا کنند. این مقام روسی به اسپوتنیک گفته است که قرار است این توافقنامه در نشست آینده‌ «فرمت مسکو» در سال جاری میلادی در کازان نهایی شود. بر اساس گزارش اسپوتنیک، روسیه و طالبان در سال ۲۰۲۳ میلادی نیز در مورد ترانزیت ۵۰ میلیون نفت روسیه از طریق افغانستان توافق کرده بودند.

افغانستان به واردات گاز طبیعی و فراورده‌های نفتی متکی است و بیشتر نفت خود را از کشورهای همسایه و روسیه وارد می‌کند. البته طالبان می‌گوید که تلاش دارد تا با کمک چین نفت در افغانستان استخراج کرده تا کمتر به خارج وابسته باشد. کما اینکه طالبان در سال ۱۴۰۱ قرارداد نفتی ۲۵‌ ساله با چین امضا کرد. در سوی دیگر، مهر ماه سال جاری نیز مقامات طالبان و ازبکستان برای تامین نیازهای انرژی افغانستان و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، قراردادی به ارزش یک میلیارد دلار برای استخراج گاز «طوطی» امضا کردند.  قبل تر هم ذبیح الله مجاهد شهریوماه امسال اعلام کرد که کار ساخت فاز اول پروژه مهم انتقال گاز تاپی از منطقه سرحد آباد ترکمنستان به هرات آغاز شده است. پروژه منطقه‌ای تاپی به ارزش ۶ الی ۷ میلیارد دلار که طول خط لوله آن بیش از ۱۸۰۰ کیلومتر است، گاز ترکمنستان را از طریق افغانستان به پاکستان و هند انتقال می‌دهد.

در چنین شرایطی، طیفی از ناظران معتقدند که موازنه تجاری همیشه به نفع ایران بوده است و افغانستان ظرفیت بسیار مهمی برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری ایران محسوب می‌شود. هم چنانی که ذاکر جلالی از مقام‌های ارشد وزارت امور خارجه طالبان سفر عراقچی به کابل را زمینه ساز ورود روابط دو کشور به مرحله‌ای تازه دانست و اعلام کرد که «منافع مشترک سیاسی، اقتصادی و امنیتی میان افغانستان و ایران، فرصتی برای تقویت همکاری‌های دوجانبه است».