مهاجرت کارگران

مهفام سلیمان‌بیگی

آگهی‌های استخدام در کشورهای همسایه این روزها بیشتر از همیشه در کانال‌های تلگرامی، صفحات اینستاگرامی و حتی تراکت‌های کاغذی و تبلیغاتی مؤسسات مهاجرتی به چشم می‌آید. آگهی‌هایی که تأکید می‌کنند همه می‌توانند برای مهاجرت اقدام کنند؛ از کارگران ساده، کابینت‌ساز، نجار و خیاط گرفته تا خلبان، وکیل و استاد دانشگاه. موج خروج نیروی انسانی از ایران حالا هشدار کارشناسان را به دنبال داشته است. برخی اعضای اتاق بازرگانی از تسهیلات و مشوق‌های فراوان کشورهای همسایه برای جذب کارخانه‌داران ایرانی می‌گویند و تشکل‌های تخصصی توضیح می‌دهند که متخصصان نفتی ایران حتی به مهاجرت به ازبکستان با دستمزد پایین نیز راضی شده‌اند! رصدخانه ملی مهاجرت ایران توضیح می‌دهد‌ مهاجرت در ایران، فرم «توده‌وار» به خود گرفته است و جعفر خیرخواهان، کارشناس توسعه، به «شرق» می‌گوید شدت مهاجرت نیروی انسانی از ایران مشابه کشورهای درگیر جنگ است.

 ‌آگهی‌ استخدام در کشورهای همسایه

فرقی ندارد شغلتان چیست یا اینکه چند‌ساله هستید و چقدر سرمایه‌ دارید، فقط کافی‌ است عنوان شغلی‌تان را در کنار واژه «مهاجرت» جست‌وجو کنید تا با ده‌ها موقعیت کاریابی و استخدام در کشورهای دور و نزدیک مواجه شوید. در استانبول، شغل‌های زیادی با حقوق مکفی، جای خواب و یک وعده غذا به‌ویژه برای مردان پیشنهاد شده است.‌ مشاغلی که شامل کارگری در کارگاه‌ها، جوشکاری، کابینت‌سازی و نجاری، انواع مشاغل ساختمانی، تأسیسات و نقاشی ساختمان، کفاشی، خیاطی، بسته‌بندی کالا‌ها و مواد خوراکی، سرآشپز، گارسونی، صندوق‌داری، ظرف‌شویی، فروشندگی، تورلیدری، مهمانداری، نانوایی، مکانیکی، بنایی، کاشی‌کاری و... می‌شود. حقوق کارگر ساده از ماهانه هزار لیر برای سه ماه اول شروع ‌و به ‌تدریج بیشتر می‌شود و به سه‌هزارو 500 لیر نیز می‌رسد. برای کسانی که در مشاغل تخصصی کار می‌کنند، پایه حقوق از هزارو 500 لیر به بالاست. این آگهی‌های استخدام فقط به ترکیه محدود نمی‌شود و آگهی‌های زیادی برای کار در عراق وجود دارد.‌

در یکی از آگهی‌های استخدام مربوط به عراق، حقوق و مزایای کارگران مهاجر این‌گونه شرح داده شده است: «پایین‌ترین سطح شغلی ایرانیان در عراق مربوط به کارگران ساده است. این کارگران معمولا در بخش‌های ساختمانی و عمرانی مشغول به کار هستند و میزان حقوق روزانه آنان بین ۲۵ تا ۳۰ هزار دینار عراق یا ۲۰ دلار در روز است که با توجه به نرخ فعلی ارز، مبلغی حدود ۸۰۰ هزار تومان در روز خواهد بود. این دستمزد برای حقوق کارگر ایرانی در عراق کاملا راضی‌کننده است». ‌این دسته تبلیغات به‌خوبی نشان می‌دهند که حالا مهاجرت ایرانی‌ها صرفا مختص نخبگان یا متخصصان نیست و افراد در هر‌کجای ایران و در هر شرایطی متقاضی مهاجرت شده‌اند.

 مهاجرت به سبک پناهندگی

چندی پیش بهرام صلواتی، رئیس رصدخانه ملی مهاجرت ایران، به «شرق» گفته بود: ‌«‌دیگر فقط صحبت از مهاجرت نخبگان نیست؛ حالا مهاجرت شکل دیگری به خود گرفته است و ما شاهد مهاجرت ورزشکاران، هنرمندان، نویسندگان، استادان، معلمان و کارگران در صنف‌‌های مختلف هستیم که به‌اصطلاح به آن مهاجرت «توده‌‌وار» می‌گویند». همچنین به گفته او، اگرچه درباره مهاجرت اجباری و پناه‌جویی ایرانیان کمتر سخن گفته می‌شود، اما آمارهای این نوع مهاجرت ایرانیان بالاست و «اگر سالی 50 هزار ویزا برای ایرانیان صادر شود، 30 هزار نفر درخواست پناه‌جویی، 10 تا 15 هزار نفر تحصیلی و پنج‌ هزار نفر هم کاری است». البته آماری که صلواتی می‌دهد، مربوط به سال ۱۴۰۰ است و به باور او مهاجرت مدام در حال تشدید است.

 درخواست مهاجرت ۴.۵ برابر شد

در ماه‌های گذشته، به‌جز صلواتی، افراد دیگری هم درباره گستردگی مهاجرت‌ها و رسیدن دامنه آن به صاحبان مشاغل خدماتی کم‌درآمد حرف زده‌اند. حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی ایران، در این زمینه به خبرآنلاین گفته است: در سال‌های گذشته افرادی که واجد خصوصیات خاص بودند و در طبقه مشخصی حضور داشتند، متقاضی مهاجرت بودند، اما در دو سال اخیر، موج مهاجرت به آدم‌های عادی رسیده است؛ یعنی کسانی که در سال‌های گذشته فاقد استاندارد مهاجرت شناخته می‌شدند.

او توضیح داده است: «مدیران برخی شرکت‌هایی که کار مهاجرت انجام می‌دهند، شخصا به من اعلام کردند‌ قبلا هفته‌ای 30 تا 40 درخواست برای مهاجرت داشتند که از سوی افرادی با تخصص‌های بالا و درس‌خوانده ارائه می‌شد، اما در شرایط فعلی، تعداد این درخواست‌ها برای این شرکت‌های معمولی به ۱۸۰ مورد رسیده است».

به گفته حسینی، در میان این متقاضیان مهاجرت، از لوله‌کش تا کابینت‌ساز، آشپز، برق‌کار، آرایشگر و... نیز دیده می‌شوند که یعنی اگر تا دیروز فقط درس‌خوانده‌ها می‌خواستند از ایران بروند، امروز صاحبان حرف و افرادی که حرفه‌ای را بلد هستند نیز متقاضی مهاجرت شده‌اند. او تأکید می‌کند:‌ «‌این نشانه‌ها باید سیاست‌گذار را نگران کند».

 جذب کارخانه‌داران ایرانی

حمید حسینی، عضو اتاق بازرگانی ایران، در ادامه گفته‌هایش به سیاست‌های کشورهای همسایه برای جذب سرمایه‌های‌ انسانی ایران اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد:‌ درحالی‌که ایران سرمایه‌های انسانی‌ خود را به‌راحتی از دست می‌دهد، کشورهای همسایه ازجمله امارات، برای به ‌دست ‌آوردن آن حاضر به ارائه خدمات مطلوبی هستند.

به گفته حسینی‌ «‌امارات متحده عربی شهرکی صنعتی احداث و اعلام کرده است هر‌کسی که در ایران کارخانه داشته است، می‌تواند در این شهرک زمین مجانی بگیرد. جالب اینجاست به محض امضای قرارداد، بانک ۹۰ درصد هزینه‌ها را تسهیلات می‌دهد تا فرد آنجا کار تولیدی کند. می‌گویند شما که تجربه کار در ایران را دارید، بیایید اینجا کار کنید و همه ‌چیز برایتان مهیاست. جالب اینجاست که امارات اصلا درصدد تولید نبود، این کشور جایی برای ترانزیت و صادرات مجدد بود، اما حالا برای بردن کارآفرینان ایرانی برنامه‌ریزی کرده و قول اقامت می‌دهد».

پیش از این، خبرهایی درباره مهاجرت گسترده پزشکان و پرستاران منتشر شده بود و محمد رئیس‌زاده، رئیس سازمان نظام پزشکی، با صراحت گفت: «جامعه پزشکی در برخی رشته‌های تخصصی و فوق‌تخصصی با چالش‌های اساسی مواجه است و از این‌رو ممکن است در آینده فارغ‌التحصیلی از این رشته‌ها نداشته باشیم. نتیجه این اتفاق آن است که در سال‌های آینده پزشک نخواهیم داشت». هم‌زمان رئیس سازمان نظام پرستاری نیز گفته است با شروع پاندمی کرونا در کشور، شاهد افزایش موج مهاجرت پرستاران بودیم؛ به‌طوری‌ که هر‌ ماه بین صد تا ۱۵۰ پرستار‌ درخواست مهاجرت داشتند.

علی کجباف، کارشناس هوانوردی نیز در یادداشتی به اوج‌گیری مهاجرت خلبانان اشاره کرده است. این کارشناس در یادداشت خود برای وب‌سایت فردای اقتصاد، یکی از چالش‎‌های کشور در سال آینده را خروج گسترده خلبانان دانسته و توضیح داده است: با وضعیت فعلی نوسانات شدید نرخ دلار، بعید است شرکت‌های هواپیمایی ایرانی بتوانند معادل بیش از هزارو 200 دلار به خلبانان ایرانی پرداخت کنند. این در حالی است که خلبانان ایرانی می‌توانند در شرکت‌های هواپیمایی سایر کشورها، حداقل ماهانه ۱۰ هزار دلار درآمد کسب کنند.

 کوچ متخصصان نفتی به ازبکستان

«امروز حتی در برخی موارد، مهاجرت متخصصان در حالتی صورت می‌گیرد که شاید مزایای مالی چندانی هم برایشان نداشته باشد»؛ این ادعایی است که فروزان عبدالهی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن شرکت‌های مهندسی و ساخت صنایع نفت و نیرو، در گفت‌وگو با پایگاه اطلاع‌رسانی اتاق بازرگانی تهران مطرح کرده است. ‌به گفته او کوچ نیروهای ماهر از شرکت‌های مهندسی و ساخت در حوزه نفت و انرژی ایران به‌گونه‌ای تشدید شده که حتی بسیاری از متخصصان این حوزه با حقوق و دستمزد بسیار پایین، جذب شرکت‌های نفتی در کشورهای همسایه می‌شوند. او توضیح داده است: «به‌تازگی شاهد این بوده‌ایم که برخی از کارشناسان زبده در صنایع نفت و نیروی کشور، با حقوق ماهانه سه‌ هزار دلار در کشور ازبکستان، حاضر به مهاجرت و کوچ از وطن شده‌اند. یکی از دلایل اصلی سیر مهاجرت این نیروهای فنی و متخصص صنایع نفت و انرژی کشور، بی‌توجهی دولت به تقویت شرکت‌های مهندسی و ساخت است».

 سرنوشت پرابهام در انتظار بازار کار ایران

جعفر خیرخواهان، کارشناس توسعه، در زمینه موج مهاجرت نیروی انسانی از ایران به «شرق» می‌گوید: چنین موج مهاجرتی در میان تمام اقشار تا پیش از این تنها در کشورهایی دیده شده که به نحوی درگیر جنگ داخلی یا خارجی هستند؛ مثل شوروی پیش از فروپاشی یا آلمان درگیر جنگ جهانی که از دانشمندان گرفته تا هنرمندان و کارگران همه از کشور مهاجرت می‌کردند. او می‌گوید در تاریخ ایران هم پس از جنگ جهانی با چنین پدیده‌ای مواجه بوده‌ایم و ایرانیان تمایل به مهاجرت به قفقاز داشته‌اند؛ چراکه کشور درگیر قحطی و گرسنگی بود و چشم‌انداز اقتصادی روشنی نداشت. خیرخواهان ادامه می‌دهد: «این وضعیت هشداردهنده است و با این روال مهاجرت، به‌زودی برای یک کار بسیار ساده هم نیروی ماهر نخواهیم داشت. البته اینکه دافعه بازار کار و شرایط اجتماعی کشور تا کجا ادامه خواهد یافت، مهم است. اگر دافعه ادامه پیدا کند، ممکن است کشور با موقعیتی ناگوار مواجه شود و نتواند به وضعیت قبلش بازگردد؛ اما اگر دافعه ادامه پیدا نکند و متولیان بتوانند حداقل‌های اقتصادی را ایجاد کنند و جلوی عقب‌ماندگی را بگیرند، می‌توان به کاهش مهاجرت نیروهای انسانی ماهر امید داشت».

 دافعه معیشتی برای کارگران خارجی

به اعتقاد این کارشناس، با ادامه مهاجرت‌ها در نهایت‌ کار به اینجا می‌کشد که ترکیب جمعیتی تغییر کند و نیروی کار از کشورهای دیگری به ایران بیاید؛ «البته این را در نظر بگیرید که اکنون درآمد سرانه ایران از بسیاری از کشورها پایین‌تر است و برای همین اهالی بسیاری از کشورها که در گذشته حاضر به کار در کشور ما بودند، دیگر حاضر نیستند».‌

خیرخواهان ادامه می‌دهد: حدود 70 سال پیش ایران جزء جوامع کم‌درآمد محسوب می‌شد، در دهه 40 به کشوری با درآمد سرانه متوسط به پایین رسید و در دهه 50 ‌درآمدهای نفتی سطح درآمد سرانه را به متوسط به بالا رساند. با‌این‌حال، حالا دوباره در حال بازگشت به جمع کشورهایی با درآمد متوسط به پایین هستیم و درحالی‌که همه دنیا در حال پیشرفت هستند، ممکن است ما دوباره به کم‌درآمدی بازگردیم. چون جامعه کم‌درآمد نیازهای حداقلی دارد، بنابراین متخصصان دیگر نمی‌توانند اینجا درآمدزایی کنند. ‌او توضیح می‌دهد که سال‌ها پیش در ایران از پزشکان هندی یا پرستاران فیلیپینی یا کارگران بنگلادشی استفاده می‌شد، اما حالا درآمد سرانه کشوری مثل بنگلادش هم از ما بیشتر است و اقتصادشان رشدی 10درصدی دارد؛ حتی اگر این‌طور هم نباشد، ترجیح می‌دهند برای کار به کشورهای حاشیه خلیج‌ فارس بروند که شرایط بهتری دارند و در‌واقع دیگر حاضر به کار در کشور ما نیستند. فقط ممکن است از کشور افغانستان یا شاید پاکستان به ایران بیایند؛ آن‌هم به خاطر برخی خدمات عمومی بهتر از این کشورها در ایران مثل بنزین ارزان و برخی یارانه‌ها، احتمال مهاجرت کارگران پاکستانی و افغانستانی به ایران وجود دارد.‌ به گفته خیرخواهان کارگرهای مهاجر با ورود به ایران می‌توانند محله‌های افغانستانی و پاکستانی تشکیل دهند تا گروهی کار و زندگی کنند و هزینه‌هایشان کمتر شود. آن بخش از ایرانیانی که مهاجرت نکردند نیز چون اقتصاد رشد ندارد و شغل جدیدی برایشان ایجاد نمی‌شود، مجبور می‌شوند دست به مشاغل سختی مثل چاه‌کنی بزنند که تا سال‌های پیش به علت کم‌بودن درآمد این مشاغل، بیشتر در دست اتباع خارجی بوده است.