امضا در کرملین، انتظار در تهران

 با امضای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، زیر سند معاهده جامع مشارکت راهبردی با ایران، حالا این توافق پس از طی مراحل قانونی در دوما و شورای فدراسیون، وارد فاز اجرائی در ساختار حقوقی روسیه شده است. این معاهده، که روز جمعه ۲۸ دی‌ماه ۱۴۰۳ در جریان سفر مسعود پزشکیان به مسکو و در کاخ کرملین از سوی رؤسای جمهور دو کشور امضا شد، گامی مهم در تثبیت سطح روابط راهبردی تهران و مسکو تلقی می‌شود. خبرگزاری تاس روسیه، سند امضاشده را در سامانه رسمی اطلاعات حقوقی این کشور منتشر کرده و به‌ نقل از منابع رسمی، آن را چارچوبی حقوقی برای توسعه بلندمدت همکاری‌ها میان دو کشور معرفی کرده است. این سند حوزه‌هایی مانند امنیت، انرژی، حمل‌ونقل، مالی، کشاورزی، فرهنگ، فناوری، مبارزه با تروریسم و همکاری‌های دفاعی را در بر می‌گیرد و به‌ عنوان نقشه راهی ۲۰ساله، با قابلیت تمدید، برای روابط تهران و مسکو تعریف شده است.

سندی به‌روزشده‌ اما ریشه‌دار

معاهده‌ای که امروز از آن به‌ عنوان «جامع و راهبردی» یاد می‌شود، در‌واقع نسخه به‌روزشده توافقی است که نخستین‌ بار در اواخر دهه ۱۳۷۰ میان دو کشور منعقد شد و از سال ۱۳۸۱ لازم‌الاجرا بوده است. به گفته اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه، سند جدید با توجه به تحولات منطقه‌ای و گسترش مناسبات، با تفصیل بیشتری تنظیم شده و از اوایل تابستان ۱۴۰۳ به تأیید طرفین رسیده بود. بقایی همچنین گفته این معاهده، در ادامه مذاکراتی است که از سال ۲۰۲۰ آغاز شد. در آن زمان، سرگئی لاوروف پس از دیدار با محمدجواد ظریف، از توافق دو کشور برای تدوین سندی جدید متناسب با تغییرات بنیادین جهان خبر داده بود. این روند در دوره ریاست‌جمهوری سید‌ابراهیم رئیسی پیگیری و پیش‌نویس اولیه آن توسط طرف ایرانی تنظیم و به مسکو ارائه شد.

  این فقط یک سند سیاسی نیست

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در مصاحبه‌ای با راشاتودی و همچنین در یادداشتی برای مجموعه رسانه‌ای «راسیا سیوودنیا»، معاهده را چیزی فراتر از یک توافق سیاسی خوانده و آن را «نقشه راه آینده» توصیف کرده است. به گفته عراقچی، این معاهده هم‌زمان پایه‌های روابط موجود را تقویت می‌کند و هم افق‌های درازمدتی برای تهران و مسکو ترسیم می‌کند. او تأکید کرده‌ همکاری‌های پیشین بین دو کشور پیش از این سند آغاز شده و اکنون در شرایط مطلوبی قرار دارد. عراقچی همچنین تصریح کرد‌ این معاهده پیامی آشکار به دیگران است: «ایران و روسیه به دنبال همکاری‌های درازمدت هستند و مسائل مقطعی نمی‌تواند این رابطه را خدشه‌دار کند». او همچنین درباره زمان اجرائی‌شدن معاهده به راشاتودی گفته است: «مجلس ایران هم در روزهای آینده این معاهده را تصویب خواهد کرد و فکر می‌کنم در هفته‌های آینده این معاهده اجرائی خواهد شد».

 توازن و احترام به تمامیت ارضی ایران در متن گنجانده شده

یکی از محورهای مهم و پرسش‌برانگیز این توافق، بحث رعایت توازن در مفاد آن بود؛ موضوعی که کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، به‌صراحت درباره‌اش موضع گرفته است. او در گفت‌وگویی تأکید کرد توازن کامل در نگارش سند رعایت شده و با استناد به ظرفیت کارشناسی حقوقی ایران، توضیح داد: «نه مانند گذشته در موضع ضعف بودیم، نه بدون بصیرت‌. [حاکمان وقت] برخی اوقات بعد از جنگ‌ها توافق‌نامه‌ها را نوشتند و برخی مواقع از استقلال یا از بصیرت در حاکمیت برخوردار نبودند؛ امروز موضع ما متفاوت است. امروز ایران و روسیه در بسیاری از حوزه‌ها همگرا و شریک هستند و ما نیز در موضع ضعف نیستیم». جلالی حتی فاش کرد‌ پیش‌نویس اولیه توافق را ایران نوشته و پیشنهاد داده است. در واکنش به نگرانی‌های اخیر درباره مواضع برخی مقامات روس در زمینه جزایر سه‌گانه ایرانی، سفیر ایران تصریح کرد‌ در ماده سوم معاهده، احترام به تمامیت ارضی ایران به‌روشنی گنجانده شده است و انتظار می‌رود «کشورهای شریک و رفیق ما» به این اصل بنیادین احترام بگذارند.

 تفاوت این توافق با همکاری‌های امنیتی روسیه با دیگر کشورها

جلالی در پاسخ به این پرسش که آیا این توافق مشابه قراردادهای راهبردی روسیه با بلاروس و کره‌ شمالی است، گفت: «جنس این توافق متفاوت است». او با تأکید بر استقلال ایران در سیاست خارجی و پرهیز از عضویت در اردوگاه‌های قدرت، افزود: «۴۵ سال است برای استقلال هزینه داده‌ایم و وارد‌شدن به ترتیبات وابسته به دیگران با اصول ما سازگار نیست».

 سندی شفاف، به دور از محرمانگی

به گفته سفیر ایران در روسیه، معاهده اخیر هیچ بند محرمانه‌ای ندارد و پس از تبدیل‌شدن به لایحه و ارائه به مجلس شورای اسلامی، روندی مشابه بررسی و تصویب موافقت‌نامه قبلی میان دو کشور در سال ۲۰۰۱ را طی خواهد کرد. او همچنین توضیح داد‌ معاهده شامل ۴۷ ماده و یک مقدمه است و برای ایجاد مسیرهای متوازن همکاری در حوزه‌های مختلف و همچنین هماهنگی دو کشور در مجامع بین‌المللی طراحی شده است.

 ابعاد اجرائی و منطقه‌ای توافق

فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، هم در گفت‌وگویی با خبرگزاری اسپوتنیک، ابراز امیدواری کرده که علاوه بر امضای سند، همکاری‌های دو کشور در کریدور شمال - جنوب و همچنین طرح انتقال گاز روسیه به ایران نیز با سرعت بیشتری دنبال شود؛ محورهایی که پیش ‌از ‌این هم در دستور کار روابط تهران و مسکو بوده‌اند، اما حالا با پشتوانه حقوقی جدی‌تری پیگیری خواهند شد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، نیز در واکنش به امضای این معاهده، آن را تجلی خواست دو ملت دانسته و تصریح کرد‌ سند جدید، روابط دو کشور را به سطح مشارکت راهبردی ارتقا خواهد داد.

موضع‌گیری ضد‌هژمونی؛ از تهران تا مسکو

لئونید اسلوتسکی، رئیس کمیته امور بین‌الملل دوما (پارلمان) روسیه، نیز با بیان اینکه معاهده مشترک جامع همکاری‌های این کشور و جمهوری اسلامی، نقشه راهی برای توسعه مناسبات دوجانبه است، به ایرنا گفته: «با امضای این سند، توجه دو کشور به توسعه همکاری اقتصادی از جمله در حوزه‌های حمل‌ونقل، انرژی و فناوری متمرکز خواهد شد». به گفته او، معاهده مشترک جامع راهبردی روسیه و ایران گام مهمی هم در چارچوب روابط دوجانبه و هم در دستور کار منطقه‌ای و بین‌المللی از‌ جمله در مسائل امنیتی و همکاری متوازن خواهد بود». اسلوتسکی می‌گوید: «روسیه و ایران هر دو با هژمونی آمریکا، جهان تک‌قطبی، تلاش غرب برای دیکته سیاست‌ها به دیگران، تحریم‌های غیرقانونی و دخالت در امور داخلی دیگر کشور‌ها مخالف هستند. همکاری روسیه و ایران ریشه‌های بسیار عمیقی دارد و می‌توان به ‌عنوان نمونه‌ای واقعی از یک شراکت مبتنی بر احترام متقابل از آن یاد کرد».

 یک گام تا نهایی‌شدن

با امضای پوتین، فرایند تصویب معاهده در روسیه به پایان رسیده، اما اجرای نهایی آن منوط به طی‌شدن مراحل قانونی در ایران است. به گفته وزیر امور خارجه، مجلس شورای اسلامی نیز به‌زودی این سند را بررسی و تصویب خواهد کرد، بنابراین پاستور در انتظار تصمیم بهارستان است تا گام جدی خود برای اجرای این معاهده را بردارد. اگر این اتفاق در هفته‌های آینده رخ دهد، معاهده راهبردی ۲۰‌ساله میان ایران و روسیه رسما وارد مرحله اجرا خواهد شد؛ با نگاهی به آینده، اما ریشه‌دار در گذشته‌ای پر از تجربه.