ناظران بیرونی مشروطه
گروه اندیشه: بخشی از مهم‌ترین آثاری که در طول دوره مشروطه ثبت شده و وقایع مشروطه را روایت می‌کنند، آثاری است که خارجی‌های مقيم ايران نوشته‌اند.
از جمله ادوارد براون و مورگان شوستر. در کنار اين تاریخ‌نگاری‌ها، مجموعه گزارش‌های ديپلمات‌های خارجی مقيم ايران به وزارت خارجه‌های متبوع‌شان نیز وجود دارد. از جمله این آثار می‌توان به «کتاب آبی» وزارت خارجه انگليس و «کتاب نارنجی» وزارت خارجه روسيه تزاری اشاره کرد.
ادوارد براون
از مهم‌ترین تاریخ‌نگاری‌های دوره مشروطه کتاب «انقلاب ايران» نوشته ادوارد براون است که در بعضی از موارد موافقت چندانی هم با سياست‌های دولتش نداشته است. ادوارد براون شرق‌شناس مشهور بريتانيايی سهم بسياری در بازخوانی و بازشناسی ايران به دنيای انگليسی‌زبان و خاصه بريتانيا در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم داشت. آثاری که او در آن سال‌ها درباره ايران نوشت همچنان یکی از منابع اصلی شناخت تاريخ معاصر ايران خاصه در صدر مشروطه است. براون به دلیل سفرهایی که به ايران داشت، به مسائل ايران کاملا آشنا بود و در طول سال‌های اول مشروطه نیز چندبار به ايران سفر کرده بود. او همچنين بر نظرات محافل سياسی بريتانيا و حتی پارلمان اين کشور درباره ايران تأثيرگذار بود. براون کتاب «انقلاب ايران» را در سال ۱۹۱۰ (۱۲۸۹ شمسی) و در گیرودار انقلاب مشروطه منتشر کرد. ازاین‌رو، اين کتاب شامل تمام وقايع انقلاب تا پايان مشروطه (در سال ۱۹۱۱) نمی‌شود. اين کتاب که برای خواننده غيرايرانی نوشته شده برای معرفی ريشه‌های مشروطه در ايران و روشن‌کردن فضای سياسی کشور از سيدجمال‌الدين اسدآبادی شروع می‌کند. فصل آغازین کتاب به بررسی انديشه‌های سيدجمال، قيام
تنباکو و کشته‌شدن ناصرالدين‌شاه اختصاص دارد. سپس دوره پادشاهی مظفرالدين‌شاه و وقايع مشروطه اول را روایت می‌کند. پيمان ۱۹۰۷ بين روسيه و انگليس، بمباران مجلس، محاصره تبريز، فتح تهران و در آخر تأسيس مجلس دوم موضوعات فصول بعدی کتاب هستند. براون کتاب‌های ديگری نيز درباره مسائل ايران نوشته که برخی از آنها نيز مربوط به انقلاب مشروطه‌اند. از جمله می‌توان به آثاری چون «نامه‌هايی از تبريز»، «مشروطه‌خواهان ايران»، «مطبوعات و شعر ايران معاصر» و «يک سال در ميان ايرانيان» اشاره کرد.
مورگان شوستر
يک سال پس از انتشار کتاب براون در بريتانيا، مورگان شوستر آمريکايی به‌عنوان مستشار مالی دولت ايران وارد تهران شد. شوستر کتاب براون را خوانده بود و تا حدود زيادی با مسائل ايران آشنايی داشت. او همچنين با توجه به مأموريت‌های قبلی خود، به‌عنوان ديپلماتی طرفدار حقوق مردم کشورهای محل مأموريتش شناخته شده بود. در سال ۱۹۱۰ وزیرمختار ایران در آمریکا از دولت آمریکا درخواست کارشناسی برای استخدام در دولت ایران به منظور اصلاح امور مالی دولت نوپای مشروطه کرد. شوستر با پیشنهاد دولت آمریکا در ۱۹۱۱ به ایران رفت و با چهار معاون خود مشغول به کار شد. شوستر با آغاز اصلاح امور مالی دولت ایران کمی بعد از ورودش به ايران به خزانه‌داری کل کشور منصوب شد. حضور او و فعاليت‌هايش مخالفت روسيه و تا حدی بريتانيا با مشروطه‌خواهان را تشديد کرد. تا جايی که بعضی از محققان مشروطه دليل اولتيماتوم روسيه و پايان مشروطه را ايستادگی بيش از حد شوستر در برابر ديپلمات‌های خارجی مقيم تهران دانسته‌اند. شوستر با اصلاحاتی که تا زمان بازگشت محمدعلی‌شاه برای بازپس‌گیری تاجوتخت با کمک روس‌ها انجام داده بود، با اقداماتی که در امور مالی ارتش صورت داده بود،
توانست مواجب ارتشیان را بپردازد و ارتش را برای مقابله با محمدعلی‌شاه و برادرش شعاع‌السلطنه آماده کند که با کمک روس‌ها قصد بازپس‌گیری تاجوتخت را داشت. محمدعلی‌شاه و شعاع‌السلطنه پس از این شکست به روسیه فرار کردند. در پی شکست محمدعلی‌شاه شوستر کوشید تا اموال شعاع‌السلطنه را در ایران توقیف کند اما دولت روسيه طبق پيمان تقسيم ايران (قرارداد اوت 1907 سن‌پترزبورگ)، با این امر مخالفت کرد. شوستر در سال ۱۹۱۱ از ايران رفت و يک سال بعد کتابی را درباره تجربياتش در تهران منتشر کرد. اين کتاب که «اختناق ايران» نام دارد و چند ماه بعد از پايان مشروطه منتشر شده، سند مهمی درباره وقايع مشروطه دوم و به‌ویژه دخالت گسترده روسيه تزاری در امور ايران و سکوت بريتانيا در مقابل آن است. شوستر همچنين از اولين و معدود کسانی است که درباره انجمن‌های زنان در ايران نوشته است. اطلاعاتی که او درباره اين انجمن‌ها در کتابش ارائه کرده، يکی از بهترين منابع برای تحقيقات بعدی در اين زمينه بوده‌اند.
کتاب‌های آبی و نارنجی
اسناد مهم آرشيوهاي انگليس و روسيه درباره حوادث مشروطه ايران منعكس‌كننده حقايقي از چهره این انقلاب است که در تاريخ‌نگاري مورخان ایرانی به آنها کمتر اشاره شده است. دو مجموعه‌اي كه به نام «كتاب آبي» و «كتاب نارنجي» به فارسي ترجمه شده تنها گزيده‌اي از مقادیر معتنابهی از اسناد خارجي در زمينه حوادث مشروطه ايران است كه برخي حوادث و وقايع تلخ پشت‌پرده را به قلم نيشدار گزارشگران و نويسندگان خارجی منعکس کرده است. در برخی موارد آشکار است که نویسندگان تلاش می‌کنند تا نقش دولت‌های خود را در حمايت از مردم ايران مثبت ارزیابی کنند و از اين بابت نيز منتي بر ايرانی‌ها بگذارند كه انقلاب مشروطه با حمايت‌هاي دول آنها به پيروزي رسيد اما ايراني‌ها قدر آن را ندانستند و آن را از دست دادند. «کتاب نارنجی» روسیه نیز حاوی اسناد مهمی است که برخی زوایای پنهان دخالت روس‌ها را آشکار می‌کند اما اسنادی که مربوط به ارتباط بين مشروطه‌خواهان ايران و انقلابيون قفقاز است هنوز منتشر نشده است. تورج اتابکی بخش زیادی از این اسناد را در هلند گردآوری کرده که هنوز به دست خوانندگان فارسی نرسیده است. انگليسی‌ها نیز اسناد و مدارکی را که در وزارت خارجه
انگليس به‌عنوان «رکورد آفيس» وجود داشت به نام «کتاب آبی» چاپ کردند و سردار اسعد بختیاری دستور به ترجمه آنها داد.
گروه اندیشه: بخشی از مهم‌ترین آثاری که در طول دوره مشروطه ثبت شده و وقایع مشروطه را روایت می‌کنند، آثاری است که خارجی‌های مقيم ايران نوشته‌اند.
از جمله ادوارد براون و مورگان شوستر. در کنار اين تاریخ‌نگاری‌ها، مجموعه گزارش‌های ديپلمات‌های خارجی مقيم ايران به وزارت خارجه‌های متبوع‌شان نیز وجود دارد. از جمله این آثار می‌توان به «کتاب آبی» وزارت خارجه انگليس و «کتاب نارنجی» وزارت خارجه روسيه تزاری اشاره کرد.
ادوارد براون
از مهم‌ترین تاریخ‌نگاری‌های دوره مشروطه کتاب «انقلاب ايران» نوشته ادوارد براون است که در بعضی از موارد موافقت چندانی هم با سياست‌های دولتش نداشته است. ادوارد براون شرق‌شناس مشهور بريتانيايی سهم بسياری در بازخوانی و بازشناسی ايران به دنيای انگليسی‌زبان و خاصه بريتانيا در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم داشت. آثاری که او در آن سال‌ها درباره ايران نوشت همچنان یکی از منابع اصلی شناخت تاريخ معاصر ايران خاصه در صدر مشروطه است. براون به دلیل سفرهایی که به ايران داشت، به مسائل ايران کاملا آشنا بود و در طول سال‌های اول مشروطه نیز چندبار به ايران سفر کرده بود. او همچنين بر نظرات محافل سياسی بريتانيا و حتی پارلمان اين کشور درباره ايران تأثيرگذار بود. براون کتاب «انقلاب ايران» را در سال ۱۹۱۰ (۱۲۸۹ شمسی) و در گیرودار انقلاب مشروطه منتشر کرد. ازاین‌رو، اين کتاب شامل تمام وقايع انقلاب تا پايان مشروطه (در سال ۱۹۱۱) نمی‌شود. اين کتاب که برای خواننده غيرايرانی نوشته شده برای معرفی ريشه‌های مشروطه در ايران و روشن‌کردن فضای سياسی کشور از سيدجمال‌الدين اسدآبادی شروع می‌کند. فصل آغازین کتاب به بررسی انديشه‌های سيدجمال، قيام
تنباکو و کشته‌شدن ناصرالدين‌شاه اختصاص دارد. سپس دوره پادشاهی مظفرالدين‌شاه و وقايع مشروطه اول را روایت می‌کند. پيمان ۱۹۰۷ بين روسيه و انگليس، بمباران مجلس، محاصره تبريز، فتح تهران و در آخر تأسيس مجلس دوم موضوعات فصول بعدی کتاب هستند. براون کتاب‌های ديگری نيز درباره مسائل ايران نوشته که برخی از آنها نيز مربوط به انقلاب مشروطه‌اند. از جمله می‌توان به آثاری چون «نامه‌هايی از تبريز»، «مشروطه‌خواهان ايران»، «مطبوعات و شعر ايران معاصر» و «يک سال در ميان ايرانيان» اشاره کرد.
مورگان شوستر
يک سال پس از انتشار کتاب براون در بريتانيا، مورگان شوستر آمريکايی به‌عنوان مستشار مالی دولت ايران وارد تهران شد. شوستر کتاب براون را خوانده بود و تا حدود زيادی با مسائل ايران آشنايی داشت. او همچنين با توجه به مأموريت‌های قبلی خود، به‌عنوان ديپلماتی طرفدار حقوق مردم کشورهای محل مأموريتش شناخته شده بود. در سال ۱۹۱۰ وزیرمختار ایران در آمریکا از دولت آمریکا درخواست کارشناسی برای استخدام در دولت ایران به منظور اصلاح امور مالی دولت نوپای مشروطه کرد. شوستر با پیشنهاد دولت آمریکا در ۱۹۱۱ به ایران رفت و با چهار معاون خود مشغول به کار شد. شوستر با آغاز اصلاح امور مالی دولت ایران کمی بعد از ورودش به ايران به خزانه‌داری کل کشور منصوب شد. حضور او و فعاليت‌هايش مخالفت روسيه و تا حدی بريتانيا با مشروطه‌خواهان را تشديد کرد. تا جايی که بعضی از محققان مشروطه دليل اولتيماتوم روسيه و پايان مشروطه را ايستادگی بيش از حد شوستر در برابر ديپلمات‌های خارجی مقيم تهران دانسته‌اند. شوستر با اصلاحاتی که تا زمان بازگشت محمدعلی‌شاه برای بازپس‌گیری تاجوتخت با کمک روس‌ها انجام داده بود، با اقداماتی که در امور مالی ارتش صورت داده بود،
توانست مواجب ارتشیان را بپردازد و ارتش را برای مقابله با محمدعلی‌شاه و برادرش شعاع‌السلطنه آماده کند که با کمک روس‌ها قصد بازپس‌گیری تاجوتخت را داشت. محمدعلی‌شاه و شعاع‌السلطنه پس از این شکست به روسیه فرار کردند. در پی شکست محمدعلی‌شاه شوستر کوشید تا اموال شعاع‌السلطنه را در ایران توقیف کند اما دولت روسيه طبق پيمان تقسيم ايران (قرارداد اوت 1907 سن‌پترزبورگ)، با این امر مخالفت کرد. شوستر در سال ۱۹۱۱ از ايران رفت و يک سال بعد کتابی را درباره تجربياتش در تهران منتشر کرد. اين کتاب که «اختناق ايران» نام دارد و چند ماه بعد از پايان مشروطه منتشر شده، سند مهمی درباره وقايع مشروطه دوم و به‌ویژه دخالت گسترده روسيه تزاری در امور ايران و سکوت بريتانيا در مقابل آن است. شوستر همچنين از اولين و معدود کسانی است که درباره انجمن‌های زنان در ايران نوشته است. اطلاعاتی که او درباره اين انجمن‌ها در کتابش ارائه کرده، يکی از بهترين منابع برای تحقيقات بعدی در اين زمينه بوده‌اند.
کتاب‌های آبی و نارنجی
اسناد مهم آرشيوهاي انگليس و روسيه درباره حوادث مشروطه ايران منعكس‌كننده حقايقي از چهره این انقلاب است که در تاريخ‌نگاري مورخان ایرانی به آنها کمتر اشاره شده است. دو مجموعه‌اي كه به نام «كتاب آبي» و «كتاب نارنجي» به فارسي ترجمه شده تنها گزيده‌اي از مقادیر معتنابهی از اسناد خارجي در زمينه حوادث مشروطه ايران است كه برخي حوادث و وقايع تلخ پشت‌پرده را به قلم نيشدار گزارشگران و نويسندگان خارجی منعکس کرده است. در برخی موارد آشکار است که نویسندگان تلاش می‌کنند تا نقش دولت‌های خود را در حمايت از مردم ايران مثبت ارزیابی کنند و از اين بابت نيز منتي بر ايرانی‌ها بگذارند كه انقلاب مشروطه با حمايت‌هاي دول آنها به پيروزي رسيد اما ايراني‌ها قدر آن را ندانستند و آن را از دست دادند. «کتاب نارنجی» روسیه نیز حاوی اسناد مهمی است که برخی زوایای پنهان دخالت روس‌ها را آشکار می‌کند اما اسنادی که مربوط به ارتباط بين مشروطه‌خواهان ايران و انقلابيون قفقاز است هنوز منتشر نشده است. تورج اتابکی بخش زیادی از این اسناد را در هلند گردآوری کرده که هنوز به دست خوانندگان فارسی نرسیده است. انگليسی‌ها نیز اسناد و مدارکی را که در وزارت خارجه
انگليس به‌عنوان «رکورد آفيس» وجود داشت به نام «کتاب آبی» چاپ کردند و سردار اسعد بختیاری دستور به ترجمه آنها داد.