مابازاي سياست برجامي اروپا مشخص است؟
ابوالقاسم دلفي- سفير پيشين ايران در فرانسه
اولين نشست كميسيون مشترك برجام در سطح مديران سياسي اعضای حاضر در برجام، پس از آغاز پروسه اقدامات اروپايي‌ها عليه ايران چهارشنبه پيش در وين برگزار شد.وزراي خارجه سه كشور آلمان، بريتانيا و فرانسه در ۲۴ دي‌ماه گذشته اعلام كردند كه مايل هستند مكانيسم حل اختلافات را بر اساس ماده ۳۶ برجام به اجرا درآورند. جمهوري اسلامي ايران به‌شدت با اين اقدام اروپايي‌ها مخالفت كرد. درحالي‌كه آمريكايي‌ها از اينكه اروپايي‌ها اقدامات بيشتري را مدنظر ندارند، ابراز تأسف كردند. اگرچه اروپايي‌ها در عكس‌العمل نسبت به مواضع ايران و آمريكا در قبال توسل آنها به ماده ۳۶ برجام اظهار مي‌کردند كه انتظار ندارند با استفاده از ماده ۳۶ برجام به حربه شوراي امنيت و بازگشت تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران متوسل شوند، اما فرضيه بهره‌گيري از آن در آينده را نيز رد نكردند. هم‌زمان با برگزاري نشست كميسيون مشترك برجام در وين، در نيويورك نيز شوراي امنيت سازمان ملل طي بيانيه‌اي تعهد خود را براي اجراي NPT و خلع سلاح هسته‌اي در جهان ابراز كرد. اين نشست كه به ابتکار آلمان برپا شده بود، مقدمه كنفرانس بررسي NPT بود كه هر پنج سال يك‌بار برگزار مي‌شود و نشست بعدي آن در ارديبهشت‌ماه آينده خواهد بود.
بر اساس بيانيه شوراي امنيت، NPT سنگ بناي رژيم عدم اشاعه هسته‌اي و مبناي ادامه خلع‌سلاح هسته‌اي و استفاده صلح‌آميز انرژي هسته‌اي بوده و شورا خواستار اجراي كامل و الحاق جهاني به آن است. همچنين هايکو ماس، وزير خارجه آلمان، در اين جلسه ابراز داشته كه با وجود همه دستاوردها، NPT با خطرات جدي روبه‌رو بوده و خلع‌سلاح هسته‌اي در شرف نابودي است.
در پي سفر جوسب بوررل، نماينده عالي سياست خارجي اتحاديه اروپايي و وزراي خارجه هلند و اتريش در هفته‌هاي اخير به تهران و راه‌انداختن جلسه كميسيون مشترك در وين، به نظر مي‌رسد اروپايي‌ها سرانجام به نقطه‌اي رسيده‌اند كه جدا از آمريكا مي‌بايد با ايران مذاكره كنند. بعد از شهادت سپهبد سليماني توسط آمريكا، اكثر كارشناسان تحولات منطقه‌اي، بر جنبه‌هاي منطقه‌اي پرونده ايران و آمريكا و خطر جنگ ناشي از آن متمركز شده‌اند. جمهوري اسلامي ايران از ارديبهشت‌ماه گذشته و به دليل عدم حضور آمريكا در برجام و اينكه اروپايي‌ها بازگشت مجدد تحريم‌هاي آمريكا را جبران نكردند، اقداماتي در چارچوب كم‌كردن تعهداتش در برجام انجام داده كه مشخصا ذخيره اورانيوم غني‌شده افزايش و عبور از مرز 300 كيلوگرم تعيين‌شده در برجام را يادآوري كرده است.
اگرچه جمهوري اسلامي ايران بر اساس يك منطق حقوقي از توسل به مكانيسم حل اختلافات امتناع مي‌كند، ولي مانع از برگزاري نيز نشده و جلسه وين تشكيل شد. اروپايي‌ها معتقدند كه در چارچوب مكانيسم حل اختلاف، فضايي به وجود مي‌آيد كه همه طرف‌ها مي‌توانند نگراني‌هاي خود را ابراز کنند. هدف آنها علي‌الاصول بازگشت ايران به تعهداتش كه بازگشت‌‌پذير هم بوده، است و نوعي اطمينان خاطر دارند كه تجاوزات ايران در برجام «محدود» باشد.
در روند اجراي ماده ۳۶ برجام، مراحل و دوره‌هاي مختلفي در نظر گرفته شده كه ماه‌ها زمان مي‌برد و اعضای باقي‌مانده در برجام امكان برگزاري جلسات مختلفي در سطوح متفاوت دارند و سررسيد اقدامات را نيز مي‌توانند به عقب بيندازند.
به نظر مي‌رسد اروپايي‌ها با توسل به مكانيسم مورد بحث و راهبردي‌شان قصد دستيابي به پيشرفت‌هاي «تماشايي» داشته باشند و انجام مذاكرات چندجانبه در سطوح مختلف و در چارچوب برجام، مانعي براي حل مشكل هسته‌اي با به‌كارگيري مجدد طرح ميانجيگري در سطح بالا، تا قبل يا بعد از انتخابات رياست‌جمهوري آمريكا نيز نخواهد بود، بنابراین اهداف چندگانه‌اي را دنبال مي‌كند. مهم‌ترين و اساسي‌ترين نكته در اين ميان هم انجام بازرسي‌هاي مرتب و بي‌وقفه بازرسان آژانس از تأسيسات و سياست‌هاي مجاز و تداوم شفافيت هسته‌اي براي اين مرجع مورد وثوق بين‌المللي است.
نكته پاياني اينکه در اجراي سناريوي چندوجهي مورد اشاره احتمالا مشكلاتي نيز وجود دارد كه معلوم نيست چين و روسيه و با فاصله‌اي جوسب بوررل، نماينده سياست خارجي اتحاديه اروپايي، حاضر باشند تمام‌وكمال با آن همراهي كنند، ضمن آنكه طي ماه‌هاي آتي تا زمان انتخابات رياست‌جمهوري آمريكا برجام مصنوعي چگونه اجرا مي‌شود.
با تصور اين فرض و بهايي كه نگراني اروپايي‌ها از ادعاي بهره‌گيري از نوع جديد سانتريفيوژ و كم‌شدن زمان break-out وجود دارد، آيا بايد به حواشي جلسه وين به نقل از يك ديپلمات ايراني توجه كنيم كه خواستار فروش نفت براي مقابله با تحريم‌هاي آمريكا شده و درمقابل حفظ سطح فعلي ذخاير اورانيوم غني‌شده را مطرح کرده است يا اينکه در پي طرح مابازاي هم‌سنگ و هم‌وزن و قابل بهره‌برداري در مناقشات و تنش‌هاي منطقه‌اي با همسايگان و ميانجيگري‌ها در سطح بالا و معتبر بين‌المللي در شأن اتفاقات در حال رخ‌دادن باشيم؟
اولين نشست كميسيون مشترك برجام در سطح مديران سياسي اعضای حاضر در برجام، پس از آغاز پروسه اقدامات اروپايي‌ها عليه ايران چهارشنبه پيش در وين برگزار شد.وزراي خارجه سه كشور آلمان، بريتانيا و فرانسه در ۲۴ دي‌ماه گذشته اعلام كردند كه مايل هستند مكانيسم حل اختلافات را بر اساس ماده ۳۶ برجام به اجرا درآورند. جمهوري اسلامي ايران به‌شدت با اين اقدام اروپايي‌ها مخالفت كرد. درحالي‌كه آمريكايي‌ها از اينكه اروپايي‌ها اقدامات بيشتري را مدنظر ندارند، ابراز تأسف كردند. اگرچه اروپايي‌ها در عكس‌العمل نسبت به مواضع ايران و آمريكا در قبال توسل آنها به ماده ۳۶ برجام اظهار مي‌کردند كه انتظار ندارند با استفاده از ماده ۳۶ برجام به حربه شوراي امنيت و بازگشت تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران متوسل شوند، اما فرضيه بهره‌گيري از آن در آينده را نيز رد نكردند. هم‌زمان با برگزاري نشست كميسيون مشترك برجام در وين، در نيويورك نيز شوراي امنيت سازمان ملل طي بيانيه‌اي تعهد خود را براي اجراي NPT و خلع سلاح هسته‌اي در جهان ابراز كرد. اين نشست كه به ابتکار آلمان برپا شده بود، مقدمه كنفرانس بررسي NPT بود كه هر پنج سال يك‌بار برگزار مي‌شود و نشست بعدي آن در ارديبهشت‌ماه آينده خواهد بود.
بر اساس بيانيه شوراي امنيت، NPT سنگ بناي رژيم عدم اشاعه هسته‌اي و مبناي ادامه خلع‌سلاح هسته‌اي و استفاده صلح‌آميز انرژي هسته‌اي بوده و شورا خواستار اجراي كامل و الحاق جهاني به آن است. همچنين هايکو ماس، وزير خارجه آلمان، در اين جلسه ابراز داشته كه با وجود همه دستاوردها، NPT با خطرات جدي روبه‌رو بوده و خلع‌سلاح هسته‌اي در شرف نابودي است.
در پي سفر جوسب بوررل، نماينده عالي سياست خارجي اتحاديه اروپايي و وزراي خارجه هلند و اتريش در هفته‌هاي اخير به تهران و راه‌انداختن جلسه كميسيون مشترك در وين، به نظر مي‌رسد اروپايي‌ها سرانجام به نقطه‌اي رسيده‌اند كه جدا از آمريكا مي‌بايد با ايران مذاكره كنند. بعد از شهادت سپهبد سليماني توسط آمريكا، اكثر كارشناسان تحولات منطقه‌اي، بر جنبه‌هاي منطقه‌اي پرونده ايران و آمريكا و خطر جنگ ناشي از آن متمركز شده‌اند. جمهوري اسلامي ايران از ارديبهشت‌ماه گذشته و به دليل عدم حضور آمريكا در برجام و اينكه اروپايي‌ها بازگشت مجدد تحريم‌هاي آمريكا را جبران نكردند، اقداماتي در چارچوب كم‌كردن تعهداتش در برجام انجام داده كه مشخصا ذخيره اورانيوم غني‌شده افزايش و عبور از مرز 300 كيلوگرم تعيين‌شده در برجام را يادآوري كرده است.
اگرچه جمهوري اسلامي ايران بر اساس يك منطق حقوقي از توسل به مكانيسم حل اختلافات امتناع مي‌كند، ولي مانع از برگزاري نيز نشده و جلسه وين تشكيل شد. اروپايي‌ها معتقدند كه در چارچوب مكانيسم حل اختلاف، فضايي به وجود مي‌آيد كه همه طرف‌ها مي‌توانند نگراني‌هاي خود را ابراز کنند. هدف آنها علي‌الاصول بازگشت ايران به تعهداتش كه بازگشت‌‌پذير هم بوده، است و نوعي اطمينان خاطر دارند كه تجاوزات ايران در برجام «محدود» باشد.
در روند اجراي ماده ۳۶ برجام، مراحل و دوره‌هاي مختلفي در نظر گرفته شده كه ماه‌ها زمان مي‌برد و اعضای باقي‌مانده در برجام امكان برگزاري جلسات مختلفي در سطوح متفاوت دارند و سررسيد اقدامات را نيز مي‌توانند به عقب بيندازند.
به نظر مي‌رسد اروپايي‌ها با توسل به مكانيسم مورد بحث و راهبردي‌شان قصد دستيابي به پيشرفت‌هاي «تماشايي» داشته باشند و انجام مذاكرات چندجانبه در سطوح مختلف و در چارچوب برجام، مانعي براي حل مشكل هسته‌اي با به‌كارگيري مجدد طرح ميانجيگري در سطح بالا، تا قبل يا بعد از انتخابات رياست‌جمهوري آمريكا نيز نخواهد بود، بنابراین اهداف چندگانه‌اي را دنبال مي‌كند. مهم‌ترين و اساسي‌ترين نكته در اين ميان هم انجام بازرسي‌هاي مرتب و بي‌وقفه بازرسان آژانس از تأسيسات و سياست‌هاي مجاز و تداوم شفافيت هسته‌اي براي اين مرجع مورد وثوق بين‌المللي است.
نكته پاياني اينکه در اجراي سناريوي چندوجهي مورد اشاره احتمالا مشكلاتي نيز وجود دارد كه معلوم نيست چين و روسيه و با فاصله‌اي جوسب بوررل، نماينده سياست خارجي اتحاديه اروپايي، حاضر باشند تمام‌وكمال با آن همراهي كنند، ضمن آنكه طي ماه‌هاي آتي تا زمان انتخابات رياست‌جمهوري آمريكا برجام مصنوعي چگونه اجرا مي‌شود.
با تصور اين فرض و بهايي كه نگراني اروپايي‌ها از ادعاي بهره‌گيري از نوع جديد سانتريفيوژ و كم‌شدن زمان break-out وجود دارد، آيا بايد به حواشي جلسه وين به نقل از يك ديپلمات ايراني توجه كنيم كه خواستار فروش نفت براي مقابله با تحريم‌هاي آمريكا شده و درمقابل حفظ سطح فعلي ذخاير اورانيوم غني‌شده را مطرح کرده است يا اينکه در پي طرح مابازاي هم‌سنگ و هم‌وزن و قابل بهره‌برداري در مناقشات و تنش‌هاي منطقه‌اي با همسايگان و ميانجيگري‌ها در سطح بالا و معتبر بين‌المللي در شأن اتفاقات در حال رخ‌دادن باشيم؟