اقتصاد بر سر میراث فرهنگی چه می آورد ؟
گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که در تعطیلات نوروز 1404، بیش از 36 میلیون نفر به سفر رفتند و حدود پنج میلیون مسافر نیز از اماکن تاریخی کشور بازدید کردند. انتشار تصاویری از برخورد نامناسب گردشگران با میراث فرهنگی یا طبیعی کشور، نگرانی‌هایی را در این میان ایجاد کرد. سیاوش آریا، کنشگر میراث فرهنگی و گردشگری، در گفت‌وگو با «تجارت‌نیوز»، بی‌توجهی به آموزش و فرهنگسازی و غلبه نگاه اقتصادی و آماری بر گردشگری را یکی از دلایل این ناهنجاری‌ها دانسته است.
به گزارش گروه رسانه ای شرق؛ پرونده سفرهای نوروزی 1404، با اعلام آمار ۳۶ میلیون و ۵۱۹ هزار و ۶۷۱ مسافر، در بازه زمانی ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ تا ۱۵ فروردین امسال بسته شد. همچنین چهار میلیون و ۸۳۳ هزار و ۸۳۸ گردشگر نیز از میراث فرهنگی و آثار تاریخی کشور بازدید کردند که البته این آمار مربوط به 29 اسفند تا 14 فروردین است.
تخت جمشید، حافظیه، آرامگاه سعدی، پاسارگاد، ارگ کریمخان و باغ فین کاشان، پربازدیدترین بناهای فرهنگی و تاریخی در این ایام بودند.
همچنین، پنج استان مازندران، گیلان، خراسان رضوی، تهران و اصفهان آمار بیشترین سفر را به خود اختصاص دادند. استان‌های خراسان رضوی، مازندران، گیلان، فارس، هرمزگان، اصفهان، یزد، خوزستان، کرمان و اردبیل نیز بیشترین اقامت نوروزی را داشتند.
انتشار تصاویر نگران‌کننده از برخورد نامناسب با میراث فرهنگی و طبیعی
نهادهای رسمی چون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و ستاد مرکزی هماهنگی خدمات سفر، انتشار این آمار را نشانه‌ای از موفقیت عملکرد خود می‌دانند. اما انتشار تصاویری از برخورد نامناسب گردشگران با میراث فرهنگی و طبیعی استان‌های مختلف یا چادرخوابی مسافران و به جا ماندن حجم انبوهی از زباله در مناطق گردشگری، نگرانی‌ها و تردیدهایی را در این رابطه ایجاد کرده است.
انتشار چند تصویر مرتبط با این موضوع در روزهای اخیر، واکنش‌های زیادی را برانگیخته است؛ گردشگری که از سنگ‌های تخت جمشید بالا می‌رود تا عکس یادگاری بگیرد، خاک قرمز و نقره‌‌ای جزیره هرمز که از سوی مسافران به یغما می‌رود و جوانی که بر بدنه پل سی و سه پل اصفهان یادگاری می‌نویسد.
برخی کارشناسان و رسانه‌ها نبود نظارت کافی از سوی سازمان‌های متولی و بودجه ناکافی آنها را دلیل وقوع چنین ناهنجاری‌هایی می‌دانند. هر چند روزنامه شرق در انتقاد از آنچه که در اصفهان رخ داده است نوشته، اداره‌کل میراث فرهنگی این استان برای به کارگیری حجاب‌بان بودجه داشته است اما برای استخدام نگهبان آثار تاریخی نه!
در این میان، سیاوش آریا، کنشگر میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز، مساله کمبود نیرو و بودجه در اداره‌های کل میراث فرهنگی را به طور کلی تایید می‌کند. او بی‌توجهی به آموزش و فرهنگسازی و غلبه نگاه اقتصادی و آماری بر گردشگری را یکی از دلایل ناهنجاری‌های موجود در برخورد با میراث فرهنگی دانسته است.
نهادهای مسئول، توجهی به آموزش در مورد اهمیت میراث فرهنگی ندارند
سیاوش آریا، کنشگر میراث فرهنگی به تجارت‌نیوز می‌گوید: «نهادهای متعددی در رابطه با برخوردهایی که در نوروز امسال، با میراث فرهنگی و طبیعی استان‌های مختلف صورت گرفت، مسئول هستند و اداره‌های کل میراث فرهنگی شاید کمترین مسئولیت را داشته باشند.»
او توضیح می‌دهد: «متولیان آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها و رسانه‌های به ویژه صدا و سیما، چندین دهه است که اهمیت چندانی به آموزش و فرهنگسازی برای حفاظت از میراث فرهنگی و محیط زیست نمی‌دهند. خود میراث فرهنگی و محیط زیست نیز البته بی‌تقصیر نیستند و کار خاصی برای این موضوع انجام نداده‌اند اما در ایام نوروز که تعداد گردشگران به یکباره افزایش می‌یابد، با توجه به کمبود نیرو و بودجه نمی‌توانند مانع رفتارهای مخرب برخی مسافران شوند.»
مردم مقصر نیستند
به گفته او، مردم نیز در این زمینه مقصر نیستند؛ چرا که آموزش‌های لازم به آنها داده نشده است و فرهنگسازی باید از سال‌های نخست دبستان آغاز شود.
آریا می‌افزاید: «بیشتر گردشگران، شناختی از اهمیت و سابقه میراث فرهنگی و تاریخی کشور ندارند و تنها به دنبال گرفتن عکس یادگاری هستند.»
این کنشگر اجتماعی تاکید می‌کند: «البته کار فرهنگی زمان‌بر است و حتی اگر متولیان امر از امسال هم فعالیت در این زمینه را آغاز کنند، شاید 10 سال دیگر به نتیجه برسند.»
گردشگری بدون ضابطه به میراث فرهنگی آسیب می‌زند
آریا، در عین حال گردشگری بدون ضابطه و غلبه نگاه آماری و اقتصادی در این زمینه را یکی دیگر از چالش‌های موجود می‌داند و می‌افزاید: «متولیان حوزه گردشگری، به زیرساخت‌های فرهنگی و آموزشی این موضوع توجهی ندارند و تنها به دنبال اعلام آمارهایی از افزایش گردشگران و تقویت جنبه اقتصادی آن هستند. در حالی که ممکن است تعداد گردشگران چند برابر شده باشد اما در شرایطی که زیرساخت‌ها فراهم نباشد، میراث فرهنگی آسیب می‌بیند.»
او تاکید می‌کند: «یکی از دلایل شکل‌گیری این شرایط غلبه نگاه سیاسی در وزارت میراث فرهنگی است. ممکن است در برخی استان‌ها شرایط بهتر باشد ولی بیشتر مدیران در سطح ملی و استانی، بر اساس سابقه سیاسی خود انتخاب می‌شوند و تخصصی در حوزه‌های مرتبط ندارند.»
میراث فرهنگی، گنجایش هزاران بازدیدکننده را ندارند
این کنشگر اجتماعی، یکی از نتایج غلبه این نگاه غیرتخصصی و توجه بیش از حد به آمارها را حضور گردشگران انبوه در اماکن تاریخی می‌داند و توضیح می‌دهد: «بناهای فرهنگی ظرفیت پذیرش هزاران گردشگر را ندارند. در کشورهای پیشرفته، بلیط این اماکن بر اساس گنجایش آنها فروخته می‌شود و حتی اگر گردشگران ناراضی باشند، مهم حفظ بناهای تاریخی است.»
به گفته آریا، این روبه باید در ایران نیز شکل بگیرد اما نیاز به فرهنگسازی دارد و با توجه به احتمال مقاومت گردشگران باید با صرف زمان اجرایی شود.
چالش تعارض منافع میان گردشگری و میراث فرهنگی
پیش از این، مهدی قاسمیان، فعال حوزه گردشگری نیز به تجارت‌نیوز گفته بود هر چند گردشگری به رونق اقتصادی مناطق مختلف کمک می‌کند، اما اگر زیرساخت‌ها پاسخگوی حجم گردشگران نباشد، تبعات منفی و آسیب‌هایی جدی به همراه دارد؛ برای مثال، بعضی از آثار تاریخی و میراث فرهنگی در سفرهای نوروزی، میزبان تعداد زیادی بازدیدکننده می‌شوند؛ در حالی که گنجایش آن را ندارند و آسیب می‌بینند. در نتیجه دولت باید برای چنین مکان‌هایی محدودیت بلیت‌فروشی تعریف کند و به تعداد مشخصی از گردشگران اجازه ورود بدهد.
همچنین فاطمه علی‌اصغر، خبرنگار و فعال میراث فرهنگی نیز در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز به تعارض منافع میان گردشگری و میراث فرهنگی اشاره کرده و گفته بود: «مسئولان دولتی بر گسترش گردشگری به هر قیمتی تاکید دارند و به مسائل مختلف از دریچه اقتصادی نگاه می‌کنند؛ این دیدگاه چالش‌هایی را رقم می‌زند.»
به گفته او، وقتی نگاه فقط از منظر گردشگری و درآمدزایی باشد، اقداماتی انجام می‌شود که میراث فرهنگی را با خطر مواجه می‌کند.
