زخم توسعه‌نیافتگی بر لرستان

کاوه نصرتی: لرستان در یک دهه گذشته جزء سه استان با بیشترین میزان بارندگی بوده است؛ اما از 13.2 میلیارد مترمکعب آب‌های روان این استان، حدود 12.5 میلیارد مترمکعب‌ به دلیل نبود سازه‌ها و تجهیزات کافی مدیریت آب، از استان خارج می‌شود و تنها 770 میلیون مترمکعب آب به استان تخصیص پیدا می‌کند. اهمیت این مسئله زمانی مشخص می‌شود که بدانیم جمعیت روستایی لرستان بیشتر از میانگین کشوری است و کشاورزی تقریبا نیمی از مشاغل اهالی این استان است.

گذشته از این، در لرستان با وجود منابع کافی آب، صنایع بزرگ و مادر فعالیت چندانی ندارند و در مقابل، این صنایع به استان‌های کویری با تنش بالای آب‌ منتقل شده‌اند. طرح‌های عمرانی عقب‌مانده و نبود زیرساخت‌های کافی گردشگری از دیگر دلایل توسعه‌نیافتگی استان و میزان بالای فقر در آن است.

جمعیت روستایی لرستان بالاتر از میانگین کشوری

استان لرستان با 28‌هزار‌و 308 کیلومتر‌مربع در حدود 1.7 درصد از وسعت کشورمان را به خود اختصاص داده است. این استان شامل 11 شهرستان و سه‌هزار‌و 407 روستاست. جمعیت آن بر اساس آخرین آمار در حدود یک‌میلیون‌و 700 هزار نفر است. این استان یکی از پایین‌ترین نرخ‌های رشد جمعیت کشور را دارد و بر اساس آخرین سرشماری صورت‌گرفته در سال 1395، میزان رشد جمعیت سالانه آن در حدود هفت‌‌صدم درصد بوده است. این در حالی است که متوسط نرخ رشد جمعیت در آن زمان، 1.2 درصد بود. جمعیت بالای روستانشین این استان یکی دیگر از ویژگی‌های خاص آن است. در‌حالی‌که متوسط جمعیت روستانشین کشور اندکی بیش از 26 درصد است، نسبت جمعیت روستانشین لرستان در حدود 36 درصد است. در چهار شهرستان دلفان، رومشکان، سلسله و چگنی جمعیت روستانشین بیشتر از شهرنشین است. با‌این‌حال تنها 68 درصد راه‌های روستایی لرستان آسفالت شده‌اند.

 فقط 3 شهرستان لرستان سینما دارد

نرخ بی‌کاری این استان سومین نرخ بالای بی‌کاری در کل کشور و معادل 11.1 درصد است. همچنین نرخ باسوادی در این استان 83 درصد است که رتبه بیست‌وهشتم را در میان استان‌های کشور به خود اختصاص داده است. ضریب نفوذ تلفن همراه و اینترنت پرسرعت به ترتیب 79 و 47 درصد است که رتبه بیست‌وسوم را دارد. تعداد کتابخانه‌های استان تنها 58 واحد است و تعدادهای هتل‌های در‌حال بهره‌برداری هم فقط 23 هتل است. از دیگر آمار می‌توان به وجود تنها چهار سالن سینما در این استان اشاره کرد. در‌واقع در سه شهرستان از 11 شهرستان استان، سالن سینما وجود دارد و هشت شهرستان دیگر آن فاقد سالن سینما هستند. تعداد خانوار تحت حمایت کمیته امداد و سازمان بهزیستی به ترتیب 105‌هزار‌و 149 و 45‌هزار‌و 860 خانوار است که تقریبا معادل 3.5 تا 4 درصد از کل خانوار لرستان تحت پوشش این دو نهاد حمایتی است. این در حالی است که جمعیت این استان 2.2 درصد کل جمعیت کشور بوده و این خود نشان‌دهنده میزان بالاتر فقر در سطح این استان نسبت به متوسط کل کشور است. بر اساس شاخص‌های برخورداری شهرها (شامل دو شاخص امکانات، خدمات و شاخص محدودیت) چهار شهرستان الیگودرز، کوهدشت، رومشکان و دلفان جزء شهرستان‌های کمتر‌برخوردار محسوب می‌شوند.

کشاورزی نیمی از اشتغال لرستان

اشتغال این استان عمدتا بر محور کشاورزی می‌چرخد. آمارها درباره حوزه کشاورزی تا حدی متناقض است؛ اما بر اساس آمارنامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان که مربوط به سال 1401 است، کشاورزی و صنایع مرتبط با آن، سهم بیش از 48‌درصدی از اشتغال استان را به خود اختصاص داده‌اند. پس از آن صنعت و خدمات به ترتیب با 25.5 و 26.5 درصد قرار دارند. سطح زیرکشت زمین‌های زراعی استان لرستان در سال 1401 (‌که آخرین آمار در دسترس است) معادل 533 هزار هکتار بوده که 386 هزار هکتار از آن به‌صورت دیم و 147 هزار هکتار نیز به‌صورت آبی کشت شده است. میزان تولید محصولات کشاورزی در سال 1401 در این استان در حدود دو‌میلیون‌و 178 هزار تن بوده است. کارایی پایین تولید محصولات کشاورزی این استان در سطح بالایی است و در‌حالی‌که این استان بیش از 4.2 درصد از کل زمین‌های زیرکشت زراعی را داشته، میزان تولید محصولات زراعی تنها 2.57 درصد بوده است. تولیدات در زمین‌های دیم عمدتا به سه محصول گندم، جو و نخود تخصیص یافته است.

در بخش محصولات باغی، این استان بیش از 39 هزار هکتار زمین (عمدتا آبی) را به تولید محصولات باغی اختصاص داده است. تولید صورت‌گرفته در سال 1401 بیش از 330 هزار تن انواع محصول باغی، قارچ و محصولات گلخانه‌ای بوده است که سهم 1.3‌درصدی از کل تولیدات این بخش را در کل کشور داشته است. از‌جمله محصولات اصلی باغی این استان می‌توان به انجیر اشاره کرد که با تولید بیش از 41 هزار تن سهم 40 درصد از کل کشور را داشته است. سایر محصولات مهم باغی این استان شامل گردو، زردآلو و انار است که به‌ترتیب سهم 8، 6.5 و 5 درصدی از کل تولیدات کشور را دارد.

تخصیص ناکافی آب به این استان را (که بخش اصلی اقتصاد آن بخش کشاورزی و باغداری است)‌ شاید بتوان اصلی‌ترین عامل توسعه‌نیافتگی آن عنوان کرد. سالانه بیش از 13.2 میلیارد مترمکعب رواناب در سطح استان جاری می‌شود.

سهم ناچیز لرستان از رواناب‌ها

بیش از 32 درصد مساحت حوضه آبریز کرخه مربوط به این استان است. همچنین حدود 35 درصد دبی پایه رودخانه کرخه نیز مربوط به این استان می‌شود. استان لرستان در 10 سال اخیر همواره یکی از سه استان پربارش کشور بوده و از 13.2 میلیارد مترمکعب آب‌های روان این استان، در حدود 12.5 میلیارد مترمکعب از استان خارج می‌شود و تنها 770 میلیون مترمکعب آب به استان تخصیص می‌یابد. اجرانشدن طرح‌های سدسازی بزرگ (ازجمله دو ابر‌پروژه سدهای بختیاری و معشوره) در استان منجر به تخصیص حداقلی آب به این استان شده است و در‌واقع آنچه سهم این استان از بارش‌ها شده‌، خسارت‌های سیلاب بوده که عامل مضاعفی بر عقب‌ماندگی و توسعه‌نیافتگی آن شده است. این میزان تخصیص اندک آب منجر به این شده که همچنان سطح زیادی از زمین‌های کشاورزی این استان به صورت دیم باشد و د‌رحالی‌که متوسط سطح زمین‌های دیم در کل کشور کمتر از 30 درصد است، در استان پربارش لرستان سهم زمین‌های دیم از کل زمین‌های زراعی زیرکشت بیش از 70 درصد باشد. موضوع شایان اشاره دیگر‌ درباره کمبود منابع آب در این استان پر‌بارش این است که آب شرب مرکز استان یعنی شهر خرم‌آباد، نه از سدها بلکه از چشمه‌ها، قنات‌ها و چاه‌های شهر و اطراف شهر تأمین می‌شود. بیش از 60 درصد از آب شرب شهر خرم‌آباد از چشمه‌ها و مابقی از چاه‌های اطراف تأمین می‌شود. دو سد سراب تلخ با ظرفیت 28 میلیون مترمکعب و مخمل‌کوه با ظرفیت 60 میلیون مترمکعب نیز هنوز افتتاح نشده‌اند و بر اساس گفته‌های استاندار لرستان، سال جاری حداقل یکی از این دو سد به افتتاح خواهد رسید. در‌حال‌حاضر هیچ‌یک از شهرهای استان لرستان منابع آب پایدار قابل برنامه‌ریزی برای شرب ندارد. در حوزه تأمین آب و کمبودهای استان در این زمینه دو ابر‌پروژه سدسازی برای استان تعریف شده بود. نخستین پروژه سد بختیاری به‌عنوان مرتفع‌ترین سد کشور با ظرفیت ذخیره‌سازی بیش از پنج میلیارد مترمکعب آب و تولید هزارو ‌500 مگاوات ساعت برق (بر اساس طراحی اولیه) بود که در سال 1392 عملیات اجرائی آن آغاز شد که در ادامه و پس از برخی تغییرات در سیاست‌های وزارت نیرو، عملیات متوقف شد و تاکنون نیز متوقف باقی مانده است. در دولت تحرکاتی برای آغاز به کار مجدد این سد صورت گرفته ‌و در بهمن سال قبل وزیر نیرو با اعلام اینکه اعتبار لازم برای احداث سد بختیاری تأمین شده است، گفت: این سد بلندترین سد ایران است که به دست متخصصان داخلی ساخته خواهد شد. دومین پروژه مهم سدسازی استان مربوط به سد معشوره است که توانایی ذخیره آب به میزان 1.1 میلیارد مترمکعب را دارد. این سد علاوه بر ذخیره آب اثرات پدافندی نیز دارد که در صورت افتتاح آن می‌تواند اثرات مخرب بسیاری از سیلاب‌های جاری را برطرف کند. این سد نیز در سال‌های اخیر تقریبا متوقف بوده‌ و درحال‌حاضر برخی اعتبارات به آن تخصیص یافته است. با‌این‌حال، انتظار نمی‌رود که این ابرپروژه حداقل تا سال 1406 به بهره‌برداری برسد. این سد مشکلات آب شرب و کشاورزی شش شهرستان از 11 شهرستان استان را برطرف می‌کند و این خود نشان از اهمیت بالای اجرای این پروژه‌ دارد. بر این اساس، دولت بیش از 30 درصد از منابع عمرانی تخصیص‌یافته به این استان را به حوزه آب ارائه کرده است.

زیرساخت‌های ناکوک گردشگری در لرستان

از دیگر بخش‌هایی که این استان می‌تواند در آن شاخص و سرآمد باشد، بخش گردشگری است. طبیعت بکر و بی‌نظیر لرستان در کنار جاذبه‌های تاریخی و با وجود بیش از پنج هزار اثر تاریخی که دو‌هزار‌و 500 اثر به ثبت ملی رسیده، پتانسیل بالای گردشگری این استان را نشان می‌دهد. با‌این‌حال، در استان ظرفیت‌های حمل‌ونقل و اسکان ضعیفی هست و تنها 24 هتل و اقامتگاه اصلی در لرستان وجود دارد. این عوامل باعث شده‌ تعداد حضور گردشگران خارجی بر اساس آمار سال 1401 تنها‌ هزار‌و 48 نفر باشد. در بخش پایانی این گزارش، بخشی از دیگر پروژه‌های نیمه‌تمام و بزرگ این استان را معرفی می‌کنیم. لازم به ذکر است که کل منابع عمرانی قابل تخصیص به استان لرستان بر اساس بخش دوم لایحه بودجه سال 1403 مبلغی بیش از 51 هزار میلیارد ریال است. این مبلغ نسبت به سال 1402 بیش از 40 درصد افزایش یافته است. باید دید این بودجه تا چه حد می‌تواند پروژه‌های‌ زمین‌مانده و بعضا بسیار قدیمی لرستان را به افتتاح نزدیک کند. از‌‌ مهم‌ترین طرح‌های‌ زمین‌مانده عمرانی در لرستان باید به طرح راه‌آهن خرم‌آباد-بروجرد- پلدختر- چگنی اشاره کرد. این طرح در سال 1392 آغاز شده است. طرح‌های دیگری از این دست نیز وجود دارد؛ مثلا ساخت بیمارستان‌های مجهز در این استان‌ که سال‌هاست به دلیل کمبود اعتبار بر زمین مانده‌اند یا بعضا طرح ساخت هتل‌هایی‌ که عمر زمین‌ماندگی آن به حدود دو دهه می‌رسد. همچنین صنایع بزرگ در این استان تاکنون جایگاهی نداشته‌اند و با وجود آب کافی در لرستان، مشاهده می‌شود که صنایع مادر و بزرگ در استان‌های کویری ساخته شده‌اند.