مسیر خبرگان؛ از نه به مصباح یزدی تا رد صلاحیت روحانی

امید بستن به «امید»

 انتخابات پنجمین دوره مجلس خبرگان رهبری در تاریخ ۷ اسفند ۱۳۹۴ برگزار شد. پس از اعتراضات سال ۸۸ و انتخابات پر حرف و حدیث سال ۹۰، انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان که همزمان برگزار می‌شد، پس از چند سال محل حضور جدی‌تر اصلاح‌طلبان بود. به همین دلیل علاوه بر فهرست «امید»، یک لیست انتخاباتی خبرگان به سرلیستی هاشمی رفسنجانی که مورد تأیید اصلاح‌طلبان و نزدیکان هاشمی بود، منتشر شد که البته اشتراکاتی با لیست‌های دیگر داشت. ۲ سال پس از تجربه انتخابات سال ۹۲، جریان اصلاح‌طلب به کسب اکثریت در هر دو مجلس البته به اقتضا ساختار منحصر به خودشان امید بستند.

یزدی‌ها؛ پشت در خبرگان ماندند

از برش‌های مهم انتخابات خبرگان رهبری این دوره عدم احراز صلاحیت سید حسن خمینی، نوه بنیان‌گذار انقلاب بود. این موضوع مناقشات زیادی در فضای سیاسی و رسانه‌ای ایجاد کرد. او که تلویحا عضوی از لیست هاشمی رفسنجانی به حساب می‌آمد و هاشمی در مصاحبه‌ای گفته‌بود «حاج سیدحسن خمینی فرد کوچکی نیست که لفظ «علامه» برای او زیاد باشد»، از حضور در انتخابات جا ماند تا مثلث هاشمی-روحانی-خمینی کامل نشود. انتخابات خبرگان دوره پنجم از پرشورترین انتخابات‌های این مجلس بود تا جایی که ۳ لیست ارائه شد. البته اصلاح‌طلبان و حلقه نزدیک به هاشمی کارت‌های بازی متعددی در این انتخابات نداشتند. به همین دلیل هم فهرست‌های انتخاباتی خبرگان در عین اشتراکات اما تفاوت‌های معناداری داشت؛ از جمله این که نام هاشمی در یک لیست جایی نداشت و نام مصباح یزدی در لیست دیگر اما آنچه در انتخابات خبرگان به نوعی پیروزی اصلاح‌طلبان به حساب می‌آمد و ناامیدشان نکرد رأی نیاوردن مصباح یزدی و محمد یزدی بود.

۱۹ درصد درگذشته

پنجمین دوره مجلس خبرگان خرداد ۹۵ با ۸۸ نماینده کار خود را آغاز کرد و احمد جنتی در رقابت با هاشمی شاهرودی و امینی به صندلی ریاست رسید. در عمر ۸ ساله این مجلس ۲۱ نماینده درگذشتند که ۱۳ نفر در انتخابات میان‌دوره‌ای جایگزین شدند. علی اکبر هاشمی رفسنجانی، نصرالله شاه آبادی، سیدابوالفضل میرمحمدی از تهران، حبیب الله مهمان نواز از خراسان شمالی، اسدالله ایمانی از فارس، سیدمحمود هاشمی شاهرودی از خراسان رضوی و محمد مومن از قم از درگذشتگان بودند که با انتخابات ۹۸ علی مومن پور، عباسعلی اختری، غلامرضا مصباحی مقدم، غلامرضا فیاضی، لطف الله دژکام، محمدتقی مصباح یزدی و محمد یزدی با انتخابات سال ۹۸ جایگزین شدند. البته دو روحانی که پس از فوت تعدادی جایگزین شدند یعنی مصباح یزدی و محمد یزدی به تحلیف نرسیده و فوت کردند.

پس از آن با فوت نورالله طبرسی، هاشمی بطحایی گلپایگانی، ابراهیم امینی، محمد علی تسخیری، مصباح یزدی و محمد یزدی چهره‌های دیگری خرداد ۱۴۰۰ به خبرگان اضافه شدند. برای ۸ نماینده درگذشته دیگر نیز جایگزینی تعیین نشد. در حاشیه انتخابات میاندوره‌ای بحث سن و سال اعضای این مجلس هم پیش کشیده شد و این پرسش مطرح می‌شد که آیا در این سنین، اعضا توانایی انجام وظایف نمایندگی‌شان را دارند؟

کمیته مخفی انتخاب رهبری

حضور رسانه‌ای اعضای مجلس خبرگان اغلب به واسطه برگزاری اجلاسیه‌های سالانه است. البته اگر اعضای این مجلس سمت‌های دیگری داشته یا اهل سخنرانی‌ و منبرهای سیاسی باشند قاعدتا بیشتر از سایر روحانیون این مجلس دیده و شنیده می‌شوند. در طی این ۸ سال، مجلس خبرگان ۱۲ اجلاسیه برگزار کرده که آخرین آن مهر امسال بود. اما در دوره پنجم یکی از حواشی خبری این مجلس در بازه‌های زمانی مختلف، اخبار متعدد در مورد کمیته تعیین مصادیق رهبری بود که بیش از ادوار گذشته به نظر می‌رسید.

احمد خاتمی همان سال گفته بود: «در کمیسیون اصل صد ‌و ‌هفتم مجلس خبرگان رهبری، کمیته‌ای تشکیل شده و چیز جدیدی هم نیست؛ چرا که ۲۰ سال است این موضوع مورد بحث است. در دیداری که خبرگان رهبری با رهبری معظم انقلاب در حدود ۱۵ سال پیش داشتند، آقا گفتند شما باید در آستینتان ۱۰ رهبر داشته باشید، براساس همین نظر آقا، کمیته‌ای محرمانه تشکیل شد تا درباره افرادی که می‌توانند در این جایگاه قرار گیرند، بررسی‌های لازم صورت بگیرد. البته هیچ‌کس از کار این کمیته و اسامی مطرح در آن خبری ندارد. حتی خود من از این موضوع خبر ندارم...»

مشورت با رهبری

محسن اراکی از اعضای مجلس خبرگان سال ۹۸ تاکید کرد که تنها  ۳ نفر از گزینه رهبری اطلاع دارند. او به کمیسیون تحقیق هم اشاره کرده و گفته‌بود یک کمیسیون ویژه تمام کسانی که واجد شرایط رهبری باشند را شناسایی و لیستی تهیه می‌کند اما این اسامی سری و محرمانه است. به گفته او این لیست به کمیسیون تحقیق داده می‌شود. حتی خود اعضای مجلس خبرگان می‌توانند، پیشنهاداتی ارائه کنند. این لیست بررسی می‌شود و افرادی را که واجد شرایط رهبری برای آینده بدانند، به طور خیلی سرّی و محرمانه، اسم‌شان ثبت خواهد شد تا هر وقت مورد نیاز باشد به مجلس خبرگان عرضه شود تا مجلس خبرگان درباره آنها اظهارنظر کند.»

به گفته اعضای خبرگان این کمیسیون بر اساس اصل ۱۰۹ و ۱۰۷ تشکیل شده‌است. اصل ۱۰۹ در مورد صفات و شرایط رهبری و اصل ۱۰۷ چگونگی انتخاب رهبری است.

همچنین سید رحیم توکلی دیگر نماینده خبرگان نیز که خود عضو کمیته تعیین مصادیق است آذر امسال در مصاحبه‌ای توضیح داده‌بود که این کمیته اعضا را گزینش کرده و فقط با رهبری مشورت می‌کنند و از گزینه‌ها هیچ کس خبر ندارد و همه چیز مخفی است. نکته قابل توجه در اظهارات اعضا تاکید بر این موضوع بود که رهبری در مورد اعضایی که خبرگان پیشنهاد می‌کنند نظر و مشورت می‌دهند. خبرگان در بیانیه اجلاسیه دهم نیز به این موضوع اشاره کرده و نوشتند «شبهه‌افکنی درباره آینده رهبری بی‌معناست» و آنها به «شایسته‌گزینی و انتخاب اصلح» توجه دارند.

خبرگان قانون‌شان را تغییر دادند

تغییر قانون انتخابات خبرگان نیز در این دوره و مهر سال جاری اتفاق افتاد. قانون جدید دارای ۳۱ ماده و ۲۳ تبصره است؛ در حالی که قانون پیشین تنها ۱۰ ماده و ۱۰ تبصره داشت. در قانون جدید شرایط انتخاب عینی و شکلی ثبت‌نام کنندگان تغییر کرده‌است. اضافه شدن شرط تابعیت ایرانی، حداقل سن ۴۰ سال، اضافه‌شدن قید «مناسب» به داشتن بینش سیاسی و اجتماعی، اضافه‌شدن قید «سلامت اخلاقی و اقتصادی»، تغییر شرط «معتقد‌ بودن به نظام جمهوری اسلامی ایران» به تعهد به نظام جمهوری اسلامی ایران، تعهد به انقلاب اسلامی و التزام به قانون اساسی و ولایت «مطلقۀ» فقیه از جمله این تغییرات است.

همچنین داوطلبان باید مدرک سطح چهار حوزه را داشته‌باشند مگر این که به صورت صریح یا تلویحی رهبری آنها را تأیید کرده،‌ سابقه نمایندگی خبرگان یا تأیید کتبى از مدیر حوزه علمیه یا مدرک افتاء (فتوا دادن) از مرجع رسمى براى داوطلبان اهل‌سنت داشته‌باشند. اعضای خبرگان همچنین در قانون جدید تاکید کرده‌اند که شورای نگهبان موظف است دلایل عدم احراز صلاحیت داوطلبان را به آنها اعلام کند. از جمله تغییرات عجیب در این قانون مربوط به شکایات است. بر اساس قانون جدید اگر شاکی بدون دلیل و مدرک، داوطلبان این مجلس را به ارتکاب جرمی متهم نماید، قابل تعقیب و پیگیری است.

مطابق اصل ۱۰۸ قانون اساسی، تقنین در خصوص تعداد و شرایط خبرگان و کیفیت انتخاب آنها و آیین‌نامه داخلی در صلاحیت همین مجلس است.

خبرگان در بزنگاه‌های سیاسی و اجتماعی

در دوران حیات مجلس خبرگان پنجم چند بزنگاه سیاسی و اجتماعی وجود دارد که این نهاد با صدور بیانیه‌ به آن واکنش نشان داده‌است. البته اعضای خبرگان رهبری به صورت مجزا موضع‌گیری‌هایی شخصی نیز داشته‌اند. سال ۹۷ بیانیه‌ای در واکنش به خروج آمریکا از برجام منتشر و از حسن روحانی خواسته شد به دلیل رعایت نکردن خطوط قرمز رهبری عذرخواهی کند. این بیانیه حاشیه‌ساز با واکنش‌های مختلف رو‌به‌رو و این پرسش طرح شد که این موضع مجلس خبرگان یا رئیس مجلس است؟ سخنگوی هیئت رئیسه این مجلس در واکنش به حواشی اعلام کرد از آنجا که بیانیه به امضای احمد جنتی رسیده و سربرگ رئیس مجلس خبرگان دارد، موضع این مجلس نیست.

در جریان اعتراضات سال ۹۸ نیز خبرگان رهبری با انتشار بیانیه‌ای معترضان را به « سلب امنیت و آسایش مردم» و خلق «صحنه‌های خشونت‌آمیز» متهم کرد و اعضای این مجلس تاکید کردند که با مصوبه سران قوا در حوزه افزایش قیمت سوخت هم‌نظر هستند. پاییز سال ۱۴۰۱ نیز اعضای خبرگان در بیانیه‌ای از سپاه و فراجا قدردانی کرده و بر پیگرد قضایی «آشوب‌طلبان» تأکید کردند. در جریان انهدام هواپیمای اوکراینی نیز رئیس مجلس خبرگان طی سخنرانی «فرضیه خرابکاری دشمن» را مطرح کرد.

«نظارت» و هزار و یک حرف و حدیث

نظارت بر رهبری از سوی مجلس خبرگان همواره از موارد اختلافی جریان‌های سیاسی بوده گرچه مجلس خبرگان مطابق اصل ۱۱۱ قانون اساسی، دارای وظایف و اختیارات از جمله انتخاب رهبری، عزل و برکناری رهبری، نظارت بر رهبری و ... است. پیش از انتخابات سال ۹۴ با انتشار یک مصاحبه از هاشمی رفسنجانی باز بحث نظارت بر رهبری و تفاسیر مختلف سیاسی از آن را به میان آورد. همان زمان بحثی در این خصوص در گرفت که البته به اقتضای زمان بارها در فضای سیاسی و رسانه‌ای مطرح شده‌است. گروهی معتقدند خبرگان نهاد بالادستی به حساب نمی‌آید که بر رهبری چیزی مشابه نظارت استصوابی اجرایی کند و گروهی دیگر نظارت بر حسن انجام امور از سوی رهبری را لازمه اجرای اصل ۱۱۱ قانون اساسی می‌دانند. اخیرا احمد خاتمی از اعضای خبرگان تاکید کرده « در هیچ ‌کجای قانون اساسی، عنوان نظارت بر رهبری نیامده است؛ البته مراقبت برای اینکه رهبری واجد شرایط بماند، در قانون اساسی آمده است.» همچنین امسال یک ویدیوی قدیمی از احمد جنتی در فضای مجازی بازنشر شد که مربوط به بیش از ۳۰ سال پیش است. جنتی در این ویدیو بر ضرورت نظارت بر رهبری تاکید می‌کند.

مجلس ششم، مجلس مهم

گرچه بسیاری پیش‌بینی می‌کردند که سرنوشت هاشمی در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۲ برای روحانی ۱۴۰۲ تکرار شود اما به هر حال رد صلاحیت حسن روحانی شگفتی دور ششم انتخابات خبرگان رهبری بود. همچنین با عدم احراز صلاحیت برخی کاندیداها، تعدادی از حوزه‌های انتخابیه تک کاندیدا شدند گرچه شورای نگهبان متعاقبا اعلام کرد انتخابات با یک کاندیدا برگزار نمی‌شود. از جمله این حوزه‌های انتخابی تک کاندیدا، خراسان جنوبی بود که از این استان تنها سید ابراهیم رئیسی تأیید شد. همچنین چهره‌های دیگری چون مرتضوی مقدم، رئیس پیشین دیوان عالی کشور یا حتی چهره‌هایی چون احمد پروایی، نماینده وقت گیلان در این مجلس نیز برای دوره ششم رد صلاحیت شدند.

با توجه به روند احراز صلاحیت‌ها و فضای انتخاباتی نباید در خروجی انتخابات دوره ششم مجلس خبرگان منتظر نتیجه غیرمنتظره‌ای بود گرچه این مجلس در ۸ سال آینده احتمالا نقش مهمی ایفا خواهد کرد.