چرا تنش‌های آبی ایران و افغانستان پایانی ندارد؟

ایران و طالبان سر دو رود «هیرمند» و «هریرود »درگیر تنش آبی با یکدیگرند. بیش از 50 سال از روزی که دو کشور معاهده مربوط به حق‌آبه رودخانه‌های مشترک را امضا کردند، می‌گذرد؛ با این‌حال، هنوز همکاری دو‌جانبه و موثری در این خصوص بین تهران و کابل شکل نگرفته است.

تغییرات آ‌ب‌وهوایی در جهان از یک سو و از طرف دیگر پایین آمدن سطح آب رودخانه‌ها، کشورهای زیادی را از جمله ایران به خود درگیر کرده. 

از آنجایی که افغانستان در بالادست ایران قرار گرفته است،‌ مساله دریافت حق‌آبه از این کشور یکی از بحران‌های اساسی برای کشور به‌حساب می‌آید. ایران و افغانستان در دو حوزه آبی هریرود و هیرمند 930 کیلومتر مرز با یکدیگر دارند.

اقدامات افغانستان در حوزه دو رود هریرود و هیرمند، استان‌های خراسان و سیستان‌وبلوچستان را در ایران درخطر خشکسالی و مشکلات زیست‌محیطی قرار داده است.

مساله حق‌آبه ایران از هیرمند

با وجود اینکه دریافت حق‌آبه ایران از رود هیرمند مساله‌ای قانونی است، اما افغانستان همواره در مقابل پرداخت آن مقاومت به‌خرج داده است. پیش از طالبان، حکومت جمهوری هم مساله حق‌آبه را هر سال به‌تعویق می‌انداخت.

با روی کار آمدن طالبان و با توجه به اینکه دولت ایران روابط حسنه‌ای را با این گروه شکل داد، به‌نظر می‌رسید که تهران بتواند مشکل حق‌آبه را پس از دهه‌ها با آنها حل‌وفصل کند. اما طالبان راه‌های گوناگونی را برای فرار از چنین اقدامی به کار برده است.

سال گذشته طالبان وقتی با درخواست ایران و هشدار ابراهیم رئیسی در مورد حق‌آبه مواجه شد، اعلام کرد که خودش با مشکل کم‌آبی روبه‌رو است و نمی‌تواند حق‌آبه‌ای برای سیستان و بلوچستان در نظر بگیرد.

 طبق تصاویر هوایی منتشر شده، آنها آبی که از بالادست باید به سمت هامون بیاید را به سمت شوره‌زارها هدایت می‌کنند تا مبادا آب به سیستان و بلوچستان برسد. همزمان تکمیل سد کمال‌خان در افغانستان باعث شده تا نگرانی‌ها کاهش میزان آب ناشی از سیلاب که از افغانستان به سوی ایران روان می‌شد، افزایش پیدا کند.

افزایش بارندگی‌ها امسال امیدواری‌هایی را در مورد حق‌آبه ایران به‌وجود آورده است. اما برخی از ناظران معقتدند طالبان از آنجایی که از آب، به‌عنوان سلاحی برای گفتگو و مراوده با همسایگان استفاده می‌کند، بعید است قدم سازنده‌ای برای حق‌آبه ایران بردارد.

ساخت سد جنجالی بر هریرود

مساله نگران‌کننده فعلی برای ایران ساخت سد پاشدان بر روی هریرود است. حدودا 80 درصد از ساخت این سد قبلا و در دوره حکومت جمهوری انجام گرفته. در سال‌های آخر، به‌دلیل ناامنی ایجاد شده از سوی طالبان، مساله تکمیل آن مسکوت باقی مانده بود. حالا طالب‌ها اعلام کرده‌اند تا پنج ماه دیگر ساخت پاشدان را تکمیل خواهند کرد. 

سد پاشدان توانایی ذخیره کردن ۵۴ میلیون متر مکعب آب و آبیاری ۱۳ هزار هکتار زمین را دارد و در ضمن می‌تواند تا دو مگاوات انرژی تولید کند.

قراردادی که وجود ندارد

برخلاف حق‌آبه سیستان و مساله هیرمند که قرارداد آن در سال 1351 نهایی شده، در زمینه هریرود بین ایران و افغانستان قراردادی نوشته نشده است. ساخت سد پاشدان، سد دوستی در ایران را تحت‌تاثیر قرار داده و باعث ایجاد خشکسالی و دیگر مشکلات زیست‌محیطی در استان خراسان و همچنین در کشور ترکمنستان می‌شود.

طبق کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد، دولت‌هایی که در حوزه رودخانه‌های مشترک قرار دارند، می‌توانند در قلمرو سرزمینی‌شان بهره‌برداری معقولی از جریان آب حوضه آبریز فرامرزی داشته باشند. اما ضروری است که در این خصوص آسیبی به کشورهای همسایه نرسد.

 از آنجایی که با تکمیل سد پاشدان دو کشور ایران و ترکمنستان تحت‌تاثیر منفی قرار می‌گیرند، انتظار از دستگاه‌های دخیل این است که سراغ ابزارهایی که کنوانسیون‌های بین‌المللی در اختیار ایران قرار می‌دهد بروند.

اقدامات ایران محدود بوده است

ناظران معتقدند ایران نه در زمان حکومت جمهوری و نه در دوره طالبان، ماجرای حق‌آبه و مساله هریرود را به‌طور جدی پیگیری نکرده است. 

حتی در زمانی که قراردادی بین ایران و افغانستان برای حق‌آبه سیستان وجود داشته، دولت‌های گوناگون در کابل زیربار اجرای آن نرفته‌اند. از طرف دیگر طالبان ظاهرا هیچ‌علاقه‌ای ندارد تا به قراردادهای بین‌المللی برای حل مسائل خود با همسایگان مراجعه کند.

مساله آب میان ایران و افغانستان جدی‌تر از آن است که بتوان از آن با توجه به حسن همسایگی، عبور کرد و نادیده‌اش گرفت. امنیت غذایی و زیستی در استان سیستان و بلوچستان همین حالا هم به خطر افتاده و تعداد روستاهایی که ساکنانش خانه‌هایشان را به‌دلایل زیست‌محیطی ترک کرده‌اند، کم نیست.

تحلیل‌گران معتقدند طالبان مساله هیدروپولتیک را جدی تلقی می‌کند و با حمایت برخی از کشورها از جمله هند، ترجیح‌ می‌دهد تا دست بالا را در قبال همسایه‌ای مانند ایران داشته باشد. ادامه این روند قدرت‌چانه‌زنی طالبان برای دریافت امتیازات سیاسی را بالا خواهد برد و در مقابل ممکن است بتواند چنین امتیازی را از ایران سلب کند.