جای خالی ایران و ترک تازی آنکارا

عبدالرحمن فتح الهی: ترکیه از آن دست کشورهایی است که برای هرگونه نقش آفرینی سیاسی، دیپلماتیک نظامی، امنیتی و دفاعی یک پیوست از اهداف و منافع اقتصادی و تجاری را تعریف می‌کند و این موضوع برای آنکارا تا جایی اهمیت دارد که به باور ناظران، اساساً این سمت و سوی نفوذ اقتصادی و تجاری ترکیه است که تعیین می‌کند این کشور در چه حوزه ژئوپلیتیکی و با چه شدتی نقش آفرینی ود را داشته باشد؛ کما اینکه این موضوع در مورد جنگ اوکراین هم صدق می کرد و اکنون هم نمونه بارز این رفتار را در تحولات سوریه شاهدیم. با وجود آنکه پس از سقوط حکومت اسد و روی کار آمدن فردی مانند الجولانی همه توجهات به موضوعات دیگر رفته است و کانون و کانون تحلیل‌ها به آثار و تبعات سیاسی و دیپلماتیک سوریه جدید پسابشار باز می‌گردد، اما همزمان باید به این نکته هم پرداخت ترکیه به همان میزان که برای توسعه سیاسی و نفوذ امنیتی خود در سوریه تلاش دارد، برنامه‌هایی گاه بلند پروازانه برای منافع اقتصادی خود تعریف کرده است.

طرح دوباره خط لوله گاز قطر – ترکیه - اروپا با سقوط بشار اسد و سوءاستفاده از منابع ایران

با توجه به آنچه گفته شد یکی از طرح های بلندپروازانه ترکیه ناظر به انتقال گاز قطر به اروپا است. ایایل آذرماه آلپراسلان بایراکتار، وزیر انرژی و منابع طبیعی ترکیه بر داد که پروژه احداث خط لوله انتقال گاز بین قطر و ترکیه، پس از مدت‌ها وقفه در عملیات احداث آن، می‌تواند پس از سقوط رژیم اسد احیا شود. به نشته یورونیوز، اشاره او به پروژه خط لوله انتقال گاز طبیعی از میدان گازی مشترک بین ایران و قطر به نام گنبد شمالی (پارس جنوبی) است که پس از گذر از خاک عربستان سعودی، اردن، سوریه و ترکیه در نهایت به بلغارستان و اتحادیه اروپا می‌رسد. همزمان آنتولی هم گزارش داد که این خط لوله از نزدیکی مرز عراق نیز عبور می کند و شاخه ای از آن نیز می تواند راهی شهرهای عراق شود و نیاز نیروگاه ها و صنایع این کشور به گاز را نیز تامین کند. این در شرایطی است که گاز ایران به دلیل تحریم و افزایش مصرف داخلی، راهی برای صادرات به اروپا ندارد.

طرح احداث این خط لوله را قطر در سال ۲۰۰۹ به طور جدی پیشنهاد کرد، اما بشار اسد با محلق شدن سوریه به اجرای این پروژه ۱۰ میلیارد دلاری مخالفت کرد. با توجه به این که سوریه در دوران حکومت خاندان اسد متحد روسیه بود، گروهی از کارشناسان متعقدند که مسکو بشار اسد را برای رد این پروژه تحت فشار گذاشت تا وابستگی بالای اتحادیه اروپا به گاز روسیه پابرجا بماند. همزمان، سوریه در سال ۲۰۰۹ اعلام کرد که قصد دارد «استراتژی چهار دریا» را به عنوان طرحی ملی به اجرا بگذارد که هدف از آن بدل کردن این کشور به یک مرکز ترانزیت گاز و نفت بین خلیج فارس، دریای سیاه، قفقاز و مدیترانه بود. این استراتژی بر خط لوله گاز عرب (AGP) متکی بود که ساخت آن در سال ۲۰۰۳ آغاز شد و قرار بود مصر را به ترکیه وصل کند. با این حال، آغاز درگیری‌های سوریه در سال ۲۰۱۱ اجرای این استراتژی را مختل کرد. تحولات اخیر در روابط اتحادیه اروپا و روسیه که پس از تهاجم نظامی مسکو به خاک اوکراین رخ داده، اهمیت تنوع بخشیدن به منابع انرژی این اتحادیه را بیش از پیش افزایش داده است. بر اساس داده‌های کمیسیون اتحادیه اروپا، سهم گاز وارداتی از خط لوله روسیه در سبد گاز وارداتی این اتحادیه از بیش از ۴۰ درصد در سال ۲۰۲۱ به حدود ۸ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است.

آناتولی باور دارد که، «این طرح خط لوله همچنین می تواند به سوریه نقش منطقه ای بدهد و دولت این کشور از محل دریافت ترانزیت، نیازهای خود به انرژی را تامین کند. این نظر به صورت غیررسمی مطرح است که یکی از دلایل جلوگیری روسیه از سقوط حکومت بشار اسد، جلوگیری از ساخت این خط لوله و در نتیجه، جلوگیری از پیدا شدن رقیب برای گاز صادراتی روسیه به اروپاست. در صورت ساخت این خط لوله، جایگاه قطر و ترکیه در انتقال و تامین انرژی جهان و منطقه تقویت می شود.»

برنامه ترکیه برای صادرات برق به سوریه

در کنار انتقال گاز از اک سوریه به اروپا، مقامات ترکیه از صادرات برق به شهرهای مختلف سوریه بخصوص حلب خبر می‌دهند. آنطور که تسنیم نقل کرده، از بیرجیک تا حلب یک خط انتقال انرژی کشیده می‌شود که از طریق آن ۳۰۰ مگاوات برق به این استان صادر می شود که می تواند برق ۱۵۰ هزار خانه را تامین کند. ترکیه در حال حاضر از طریق چند خط انتقال انرژی، برق شهرهای عفرین، حارم و البیلی به اندازه ۱۸۵ مگاوات را تامین می‌کند.

صادرات ترکیه به سوریه ۱۰ برابر ایران

فرهیختگان در گزارشی به تاریخ ۱۲ اردیهشت ماه سال گذشته عنوان داشت که، «نگاهی به آمارهای تجاری ایران و ترکیه به‌عنوان دو کشوری که هرچند تعامل متضادی را با سوریه دارند، نشان می‌دهد ایران به‌عنوان کشوری که در تمام سال‌های قبل و پس از بحران از صلح و ثبات این کشور حمایت کرده، نتوانسته در قامت یک شریک تجاری شایسته و بایسته در کنار سوریه باشد. چنان‌که براساس آمارهای صادراتی ایران و ترکیه، حجم کل صادرات ایران به سوریه در سال 2022 حدود 243 میلیون دلار و صادرات ترکیه به سوریه 2 میلیارد و 234 میلیون دلار بوده است که اختلاف تقریبا 10 برابری صادرات ترکیه را در مقابل صادرات ایران به سوریه نشان می‌‌دهد.»

در اداهم این گزارش آمده که، «از طرفی بیشترین حجم صادرات ایران به سوریه از سال 2013 تا 2022 رکورد 326 میلیون دلار در سال 2017 بوده اما در همین سال حجم صادرات ترکیه به سوریه، ابعادی بیش از یک میلیارد و 776 میلیون دلار داشته است.  حتی با مقایسه میانگین صادرات ده‌ساله ایران به سوریه از سال 2013 تا سال 2022، به صادرات حدود 188 میلیون دلاری می‌رسیم اما میانگین صادرات ترکیه به سوریه تقریبا 10 برابر ایران و بیش از یک میلیارد و 800 میلیون دلار بوده است. از طرفی طی سال های اخیر که اثرات منفی بیماری کرونا بر صادرات کشورها تعدیل شد، صادرات ایران از حدود 218 میلیون دلار در سال 2021 با افزایش 25 میلیون دلاری به 243 میلیون دلار در سال 2022 رسید و در مقابل صادرات ترکیه از 2 میلیارد و 108 میلیون دلار با 126 میلیون دلار افزایش به 2 میلیارد و 234 میلیون دلار رسید که تقریبا سقف تاریخی صادراتی این کشور به سوریه در سال 2014 (2 میلیارد و 337 میلیون دلاری) را لمس کرد.»

به گفته فرهیتگان، «نکته جالب توجه درخصوص رکورد صادراتی ترکیه به سوریه این موضوع است که سال 2014 در زمره سالیانی است که عنوان اوج بحران سوریه را یدک می‌کشد و اتفاقا ترکیه به‌عنوان همسایه شمالی سوریه، یکی از طرف‌های دارای اثرمنفی بر این کشور بوده اما شاهد هستیم که حتی با فرض تبادلات تجاری این کشور با طرف‌های معارض در آن سال و سال‌های مشابه، رکورد تاریخی خود را در آن زمان ثبت کرده است و حتی در شرایط فعلی که وضعیت سوریه رو به ثبات رفته هم حجم صادرات ترکیه به سوریه همچنان روند رو به‌رشد خود را دارد و چه‌بسا بتواند در سال آتی رکورد مزبور را جابه‌جا کند.»

سهم ۱۱۰ میلیون دلاری ایران در بازار سوریه

در کنار آمار و ارقامی که مطرح شد، گمرک ایران به تازگی در گزارشی جزئیات صادرات و واردات از ابتدای سال تا پایان آبان‌ماه را منتشر کرده است. آماری که نشان می‌دهد طی هشت ماه نخست سال جاری، بیش از ۱۰۹ هزار تن کالا به ارزش بیش از ۱۰۹ میلیون و ۸۹۰ هزار دلار از مقصد ایران به کشور سوریه صادر شده است. رقمی که ارزش ریالی آن با دلار ۴۵ هزار تومانی، معادل ۴ هزار و ۹۵۳ میلیارد تومان است. به نوشته تابناک، صادرات نزدیک به ۱۱۰ میلیون دلاری از مقصد ایران به کشور سوریه طی هشت ماه ابتدایی سال در شرایطی است که در مقابل، به استناد اطلاعات گمرک کشورمان، هیچ کالایی از سوریه به ایران صادر نشده است، در نتیجه در مقابل ردیف وارداتی ایران از این کشور، عدد صفر درج می‌شود. بنابراین، تجارت خارجی ایران و سوریه از ابتدای سال تا پایان آبان‌ماه، حدود ۱۱۰ میلیون دلار بوده است که از این رقم، کشورمان فقط صادرات داشته است و خبری از واردات کالا از سوی سوریه به ایران نیست. کالا‌های ایران از گمرکاتی همچون اراک، ارومیه، اصفهان، اهواز، بازرگان، تبریز، تمرچین، پیرانشهر، خسروی، زنجان، ساری، سنندج، سومار، شلمچه، شهرکرد، غرب تهران، فرودگاه امام خمینی، قزوین، قم، کرمانشاه و مشهد صادر شده است.

بنابراین، طی ۲۴۶ روز تجارت ایران با سوریه، نزدیک به ۱۱۰ میلیون دلار ارزآوری از محل صادرات کالا به سوریه حاصل شده است، رقمی که در مقایسه با صادرات ایران به مقاصد بزرگ نظیر چین و عراق، جایگاه پایین تری است. چراکه در این مدت، ارزش صادراتی ایران به چین و عراق به ترتیب ۹.۸ و ۸.۳ میلیارد دلار بوده است و سهم حدود ۴۸ درصدی از کیک صادراتی ایران را به خود اختصاص داده اند.

آمار منتشر شده از سوی گمرک کشورمان نشان می‌دهد از ابتدای امسال تا پایان هشتمین ماه سال جاری، کالا‌هایی خوراکی مختلفی نظیر شیرخشک، کره بسته‌بندی‌شده، آب‌پنیر، سیب‌زمینی، سیب قرمز، گوجه‌فرنگی، لوبیا، خیار، بادمجان، فلفل، سیر خشک شده، خرما، لیمو، هندوانه، نارنگی، گلابی، انگور، به تازه، هلو، آلو، رب گوجه، وافل و ویفر، پسته، قهوه‌فوری و نمک به سوریه صادر شده است که در این میان، بیش از ۱۰ میلیون دلار سهم صادرات شیرخشک از ایران به سوریه بوده است. از سوی دیگر، علاوه بر کالا‌های خوراکی، محصولاتی نظیر روغن‌موتور، آجر، کاشی، کولر آبی، یخچال خانگی، کود معدنی، لوله و شیلنگ، رادیو دارو، ماشین لباس‌شویی، مسواک، پشم‌شیشه، شیرآلات بهداشتی حمام و دستشویی، اجزا و قطعات توربین‌های بخار و اگزوز نیز به سوریه صادرات شده است.

 سوریه از جمله کشور‌هایی است که کالا‌ها و خدمات ایرانی به آنجا صادر می‌شود، هرچند سوریه در این سال‌ها جزو مقاصد بزرگ و اصلی صادراتی کشورمان نبوده، اما نگاهی به آخرین روند تجارت دو کشور قابل تأمل است. به گفته باشگاه خبرنگاران، بررسی تجارت خارجی سوریه در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که با وجود دشمنی ترکیه با دولت سوریه، این کشور به‌عنوان مهمترین شریک تجاری در واردات و صادرات کالا برای سوریه باقی مانده است. در عین حال، جای تعجب دارد که ایران تنها ۴ درصد از بازار وارداتی سوریه را تأمین کرده است. این وضعیت نشان‌دهنده پیچیدگی‌های روابط اقتصادی در منطقه و عدم توجه به ظرفیت دوستی دو کشور در سال‌های اخیر بوده است. به شکلی که سهم ایران با کشور‌های مخالف حکومت بشار اسد مانند امارات، اردن و مصر حدوداً برابر و حتی کمتر است.

مشکل تجارت ایران و سوریه در سال اخیر

اگر چه اکنون با تغییر ساختار در سوریه ابهام جدی در مناسبات اقتصادی تهران و دمشق به وجود امده است، اما در سال های قبل هم براساس آنچه مسئولان دولتی (اعم از رئیس سابق سازمان توسعه تجارت) و مسئولان اتاق بازرگانی می‌گویند، مهم‌ترین موانع توسعه تجارت ایران و سوریه عمدتا در سه بخش؛ 1- بخش حمل‌ونقل لجستیک، 2- انتقال پول به دلیل تحریم دو کشور و 3- مشکلات تعرفه‌ای بوده است. لذا تا زمانی که مشلات مذکور به قوت خود باقی باشند امیدی به ارتقای روابط  تجاری دو جانبه، حتی با سوریه پسابشار نیست. در همین باره فرودین سال جاری، علی اصغر زبردست، نائب رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و سوریه درباره آنچه به کاهش قابل توجه صادرات ایران به سوریه در سال 1402 انجامید، گفته بود، «در سال‌های گذشته میانگین صادرات ایران به سوریه 250 تا 280 میلیون دلار در هر سال بوده اما این رقم در 10 ماهه 1402 به 120 میلیون دلار کاهش یافته است.»

آنطور که زبردست عنوان داشت: «طی این سال ها حمل کالاهای ایرانی به سوریه از مسیر عراق سخت شده است؛ مرز زمینی عراق به سوریه بسته است. در عراق و سوریه امکان بیمه شدن ماشین‌های ایرانی وجود ندارد چون این کشورها شرکت بیمه ندارند و این مشکل از تمایل صادرکنندگان ایرانی به ارسال بار به سوریه کم می‌کند.» وی به این نکته هم اشاره داشت که، «سوریه در سال 2023 یک میلیارد دلار کالا به سراسر جهان صادر و در این سال 5 میلیارد دلار کالا وارد کرده بود. با این حال ارزش صادرات ایران به سوریه در این سال 250میلیون دلار بوده است، این در حالیست که سوریه می‌تواند بازار مصرف خوبی برای کالاهای ایرانی باشد چون تولید در این کشور ضعیف است و تقاضا برای انواع کالای وارداتی وجود دارد. »