مانیفست برگسونیسم

شرق: «مقدمه بر مابعدالطبیعه» یکی از اساسی‌ترین نوشته‌های هانری برگسون است که او در آن مفهوم محوری فلسفه‌اش یعنی مفهوم شهود را شرح داده است. متن «مقدمه بر مابعدالطبیعه» اولین‌بار در ژانویه 1903 منتشر شد و به‌این‌ترتیب این را اولین متن جدی فلسفی در قرن بیستم نامیده‌اند که لفظ مابعدالطبیعه در عنوانش آمده است. این متن را برگسون سی‌‌و‌یک‌ سال بعد یعنی در 1934 در منتخبی از نوشته‌های خود دوباره منتشر کرد. این متن به همراه «فسلفه فرانسوی» به‌تازگی در کتابی با عنوان «مقدمه بر مابعدالطبیعه» با ترجمه سیداشکان خطیبی در نشر نو منتشر شده است. متن «فلسفه فرانسوی» نیز ترجمه نوشته‌ای است که نخستین‌بار در سال 1915 به چاپ رسیده بود. مترجم کتاب در بخشی از یادداشتش درباره این دو متن نوشته: «این دو متن، از حیث ارزش فلسفی و جایگاهی که در مجموعه آثار برگسون دارند، به‌هیچ‌روی همسنگ نیستند. مقدمه بر مابعدالطبیعه در شمار اساسی‌ترین نوشته‌های هانری برگسون است که مفهوم شهود -مفهوم محوری فلسفه برگسون‌- نخستین‌بار در آن تصریح و معرفی شده است. اهمیت متن چنان است که بعضی متخصصان فلسفه برگسون آن را مانیفست برگسونیسم خوانده‌اند. اما فلسفه فرانسوی متنی است که بنا بوده است در آغاز جنگ جهانگیر اول جلوه‌ای از عظمت فرانسه را بازبنمایاند و به همین مناسبت نیز از تفاخرهای گاه مبالغه‌آمیز خالی نیست. با این همه، اهمیت فلسفه فرانسوی در این است که برگسون در آن نسبت خود را با تاریخ فلسفه فرانسوی تعیین می‌کند و جایگاهی را که از آن خود می‌داند به تصریح بیان می‌دارد».

همان‌طور که اشاره شد، متن اول این کتاب درواقع نخستین کتاب فلسفی قرن بیستم است که در عنوانش، چندسالی پیش از مقدمه بر مابعدالطبیعه هایدگر، لفظ مابعدالطبیعه آمده است. به مناسبت انتشار همین نوشته است که بعدتر نزاع معروف بر سر برگسونیسم درمی‌گیرد. نوشته دوم کتاب، «فلسفه فرانسوی»، نیز گزارشی است از سیر سیصدساله فلسفه فرانسوی، از دکارت تا خود برگسون، در بیان فیلسوفی فرانسوی که خود پایی در قرن پشت سر دارد و پایی در سده پیش‌رو. از پس این دو نوشته، پی‌گفتاری از ژیل دلوز با عنوان «بازگشت به برگسون» آمده که بیش از صرف ستایشی دیگربار از فیلسوفی بزرگ است؛ تأکیدی است مؤکد بر اهمیت و معنای امروزین بازگشتن به برگسون.

دلوز در متنش نوشته که بازگشت به برگسون صرفا اظهار ستایشی مجدد به فیلسوفی بزرگ نیست بلکه تداوم یا تعمیق دیگربار به اهتمام برگسون است متناسب با تغییرات اساسی زندگی و جامعه، همگام با تغییرات اساسی علم. برگسون خود به این می‌بالید که مابعدالطبیعه را به دانشی متقن بدل کرده است که می‌توان آن را بر اساس راه‌های تازه که پیوسته در عالم گشوده می‌شود، تداوم بخشید. دلوز بر سه مشخصه اصلی برگسون یعنی شهود، علم و مابعدالطبیعه و کثرت‌ها دست گذاشته با توضیحی بر هریک درباره آنها نوشته: «بازیافتن برگسون عبارت است از تعاقب و تعقیب مشی او در این سه مسیر. خواهند گفت که پدیدارشناسی نیز همین سه مضمون را عرضه کرده است؛ پدیدارشناسی نیز شهود را در مقام روش، فلسفه را همچون علم متقن و منطق جدید را به منزله نظریه کثرت‌ها عرضه داشته است. همین اندازه همگرایی ممکن را میان روان‌درمانی و پدیدارشناسی نیز می‌توان سراغ کرد».

کتاب «مقدمه بر مابعدالطبیعه» یکی از کتاب‌های مجموعه است که در نشر نو منتشر خواهد شد. در توضیحات خود این مجموعه آمده که «لحظه‌های اندیشه فرانسوی» کوششی است برای تدارک کتاب‌هایی از «اندیشه فرانسوی» که پیش از این یا به فارسی درنیامده‌اند یا عرضه ترجمه و چاپی دیگر از آنها به نظر بایسته می‌آید. همه کتاب‌ها ترجیحا از اصل فرانسوی ترجمه خواهند شد؛ وگرنه با اصل فرانسوی به دقت مطابقه و بر مبنای متن فرانسوی ویراسته خواهد شد.